 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
ماهی فَلْس‌دار یا ماهی پولَک‌دار، ماهی‌ای است که خوردنش حلال است. در فقه شیعه، فلسدار بودن ماهی معیاری برای حلال‌بودن ماهی است. عده‌ای از فقیهان این حکم را از احکام اختصاصی امامیه میدانند. در روایات اسلامی، بر پایه این حکم، به برخی از ماهیان حلال‌گوشت و حرام‌گوشت اشاره شده است.
فقیهان، خریدوفروش ماهیان بدون فلس را برای خوردن، باطل و حرام میدانند. طبق فتوای آنان، اگر بخشی از بدن ماهی هم پولک داشته باشد، کفایت می‌کند و خوردنش حلال است. در حکم ماهیانی که دارای پولک‌های ذره‌بینی هستند و با چشم غیرمسلح امکان دیدن پولک آنها وجود ندارد، بین علما اختلاف وجود دارد.
معرفی
ماهی فلسدار به ماهی دارای پولک که پوشش بیرونی بدن ماهی است[۱] گفته می‌شود. در فقه اسلامی، از ماهی فلسدار در باب‌های صید و ذباحه و اَطعمه و اَشربه (خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها) سخن به میان آمده است.[۲] فلسدار بودن ماهی، معیاری برای حلال‌بودن ماهی است.[۳] در منابع روایی شیعه، روایاتی در زمینه حکم ماهیان فلسدار جمع‌آوری شده است.[۴]
حکم فقهی
فقهای امامیه خوردن ماهی پولک‌دار را حلال و ماهی‌ای که پولک نداشته باشد را حرام دانسته‌اند.[۵] منظور از ماهی بدون فلس ماهی‌ای است که ذاتاً پولک ندارد.[۶] ازاین‌رو ماهی‌هایی که پولک دارند، اما پولکشان ریخته باشد را شامل نمی‌شود.[۷]
درباره چرایی حرام‌بودن خوردن گوشت ماهیان بدون پولک گفته‌اند این ماهی‌ها اصولاً گوشتخوار یا مردارخوارند و گوشت بدنشان، به دلیل نداشتن پولک، آلودگی دارد.[۸]
حکم تخم ماهی
بر طبق فتوای اکثر فقها، حکم خوردن تخم (خاویار) ماهی تابع خود ماهی است. ازاین‌رو اگر خوردن ماهی حلال باشد، خوردن خاویار آن هم حلال خواهد بود.[۹] عده‌ای راهکارهای دیگری آورده‌اند؛ از جمله آنکه اگر تخم ماهی زبر و خشن باشد، حلال و اگر نرم باشد، حرام است؛[۱۰] اما برخی این راهکار را برای جایی دانسته‌اند که حلال‌گوشت و حرام‌گوشت بودن ماهی مشخص نباشد.[۱۱]سیستانی از مراجع تقلید براین نظر است که خاویار و تخم ماهی حلال گوشت، حلال و خاویار و تخم ماهی حرام گوشت، حرام است و فرقی بین خَشِن و زِبر بودن و یا نرم و سست بودن آنها نیست.[۱۲]
حلیّت ماهی فلسدار، حکمی مخصوص شیعه
برخی از فقیهان شیعه، همچون شیخ طوسی و سید مرتضی، حلال‌بودن ماهی فلسدار و حرام بودن باقی حیوانات دریایی را از احکام اختصاصی امامیه دانسته‌اند.[۱۳] برخی دیگر، با اشاره به تَواتُر روایات در این زمینه[۱۴] و شهرت آن بین اصحاب،[۱۵] برای آن ادعای اجماع کرده[۱۶] و آن را از ویژگی‌های مذهب شیعه دانسته‌اند.[۱۷]
فقهای غیرامامیه حلیت را مختص ماهی فلسدار نمی‌دانند. ابوحنیفه، تمام ماهیان را حلال دانسته است. همچنین شافعی و مالک بن انس، تمام حیوانات دریایی را حلال معرفی کرده‌اند.[۱۸] ازاین‌رو شماری از فقها، حلیت ماهی فلسدار را اجماع مسلمانان و حرمت ماهی بدون فلس و حیوانات دریایی که ماهی محسوب نمی‌شوند را اجماع اصحاب امامیه دانسته‌اند.[۱۹]
مصادیق روایی
عده‌ای از فقها، با توجه به روایات گوناگون، به برخی از نام‌های ماهیانِ حلال‌گوشت و حرام‌گوشت اشاره کرده[۲۰] و حکم علما در این زمینه را جمع‌آوری کرده‌اند.[۲۱]
سُلحفَاة (لاک‌پشت)، ضِفْدِع (قورباغه) و صَرَطَان (خرچنگ) از حیوانات دریایی هستند که در روایات، به دلیل ماهی‌نبودن یا نداشتن پولک، حکم به حرمت آنها شده است.[۲۲] همچنین کنْعَتْ (یا کنعد= آزادماهی)، رُبَیثا (ماهی کوچک با پولک‌های ظریف)، ارْبَیان (ملخ آبی یا میگو)،[یادداشت ۱] طِمْر و طِمْرانی از اقسام ماهی حلال دانسته شده‌اند.[۲۴]
فقیهانی همچون شیخ طوسی،[۲۵] محقق حلی[۲۶] و کیدری نویسنده کتاب اصباح الشیعهُ[۲۷] با استناد به روایات، خوردن گوشت برخی از حیوانات دریایی چون جِرّی (مارماهی)، زَهو و زِمار را مکروه دانسته و برخی دیگر، از آن جهت که آنها را ماهی نمی‌شمارند یا دارای پولک نمی‌دانند، حرام دانسته‌اند.[۲۸] این گروه روایاتی که دلالت بر کراهت می‌کند را حمل بر تقیه کرده‌اند.[۲۹] در مصداق‌بودنِ شماری از ماهیانی که در روایات به آنها اشاره شده نیز اختلاف وجود دارد.[۳۰]
اندازه و مصداق فلس
طبق فتاوای برخی از مجتهدان، لازم نیست تمام بدن ماهی فلس داشته باشد و اگر قسمتی از بدن ماهی فلس داشته باشد، کافی است. [۳۱] تشخیص آنکه بدن ماهی فلس دارد یا خیر با خود شخص است[۳۲] یا آنکه اهل خبره ماهی را دارای فلس بداند.[۳۳]
عده‌ای معتقدند که اگر شخصی به داشتن پولک ماهی شک کند، باید بنا را بر حرمت آن بگذارد؛[۳۴] مگر آنکه در بازار مسلمانان فروخته شود[۳۵] یا شاهد عادلی به پولک‌داربودن آن شهادت دهد.[۳۶] بنابراین اگر به ماهیانی که در بازار غیرمسلمانان فروخته می‌شود، مشکوک باشد، باید از خوردن آن پرهیز کند.[۳۷]
میان فقها، در حلیت ماهیانی که فلس‌های ذره‌بینی دارند با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند، اختلاف وجود دارد. ازون‌برون، فیل‌ماهی، تاس‌ماهی،[۳۸] کوسه‌ماهی[۳۹] و ماهی خاویار[۴۰] از جمله ماهیانی هستند که از فقها در مورد حلیت آنان سؤال شده است.
برخی از مراجع معتقدند که پولک ماهی باید با چشم غیرمسلح و بدون ذره‌بین دیده شود و در نظر عرفِ جامعه، به آن فلس گفته شود.[۴۱] ازاین‌رو آیت‌الله تبریزی بر این باور است که فلسدار بودن ماهی خاویار به اثبات نرسیده است.[۴۲] برخی دیگر چون آیت‌الله بهجت دیدن با چشم مسلح را نیز کافی میدانند.[۴۳] آیت‌الله مکارم شیرازی در جواب سؤال از حلیت کوسه‌ماهی، نظر عرف[۴۴] یا تصدیق اهل اطلاع[۴۵] را در حلال‌بودن ماهی کافی می‌داند.
جمعی از محققان معتقدند که جواز خوردن ماهی، وجود فلس است، چه با چشم مسلح دیده شود یا با چشم غیرمسلح.[۴۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۹، ص۲۶۸.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۲۹۱.
- ↑ نگاه کنید به خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۵۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: صدوق، من لا یحضره الفقیه،۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۲۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۴، ص۱۲۹؛ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۰؛ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ غفاری، ترجمه و شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۴۴۴.
- ↑ علامه حلی، قواعد الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۲۴؛ غفاری، ترجمه و شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۴۴۴؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۶۳.
- ↑ علت حرام گوشت بودن ماهیان بدون پولک چیست؟، سایت مشرق.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، مشهد، ج۲، ص۱۶۰؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۵.
- ↑ دیلمی، المراسم العلویة، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۷.
- ↑ علامه حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، مشهد، ج۲، ص۱۶۰؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۵.
- ↑ https://www.sistani.org/persian/book/26576/7445/
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۷۸ق، ج۶، ص۲۷۶؛ شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۰.
- ↑ کوه‌کمره‌ای، «تحقیق بر التنقیح الرائع»، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۳۱.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۸۷.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ ابن‌ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۹۹.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۸۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۵۷۶؛ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۵۷۶؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۷۸ق، ج۶، ص۲۷۶؛ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۹؛ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۳.
- ↑ فاضل آبی، کشف الرموز، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۶۱.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۵.
- ↑ https://historylib.com/articles/1973/
- ↑ شیخ بهایی، جامع عباسی، ۱۴۲۹ق، ص۷۵۴.
- ↑ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۵۷۶.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۳۸۷.
- ↑ ابن‌ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۹۹.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیة، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۸.
- ↑ نگاه کنید به: شعرانی، ترجمه و شرح تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۲۹۱.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۳.
- ↑ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۳۷۶.
- ↑ حکیم، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۶۷.
- ↑ تبریزی، استفتاءات جدید، قم، ج۲، ص۳۹۳.
- ↑ خویی، صراط النجاة، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۴۰۶؛ بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۴۱.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۴۰۶.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۳-۶۴.
- ↑ تبریزی، استفتاءات جدید، قم، ج۱، ص۴۰۲؛ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۳۷۶؛ مکارم شیرازی، استفتاءات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۸۶؛ صافی گلپایگانی، جامع الأحکام، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۴۰۶؛ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۳.
- ↑ تبریزی، استفتاءات جدید، قم، ج۲، ص۳۹۰.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۴۰۶.
- ↑ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۳۷۶.
- ↑ استفتاءات جدید مکارم، ج۱، ص: ۲۸۲
- ↑ مکارم شیرازی، استفتاءات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، ج۴۳، ص۲۳۷.
یادداشت
منابع
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- اردبیلی، احمد بن علی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق آقا مجتبی عراقی و علی‌پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیة، تحقیق مهدی مهریزی و محمدحسن درایتی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۹ق.
- بهجت، محمدتقی، استفتاءات، قم، دفتر حضرت آیت‌الله بهجت، ۱۴۲۸ق.
- تبریزی، جواد، استفتاءات جدید، قم، بی‌جا، بی‌تا.
- تبریزی، جواد، صراط النجاة، قم، دارالصدیقه الشهیده، ۱۴۲۷ق.
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، فارسی، قم، موسسه دائر المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، بی‌تا.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- حکیم، سید محسن، منهاج الصالحین (المحشی)، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۰ق.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.
- خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاة (المحشی)، قم، مکتب نشر المنتخب، ۱۴۱۶ق.
- دیلمی، سلار، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، تحقیق محمود بستانی، قم، منشورات الحرمین، ۱۴۰۴ق.
- راوندی، قطب‌الدین، فقه القرآن للراوندی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۵ق.
- شریف مرتضی، علی بن حسین موسوی، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۵ق
- شعرانی، ابوالحسن، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، ترجمه و شرح، تهران، منشورات إسلامیة، چاپ پنجم، ۱۴۱۹ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، محمدتقی و علی اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتاب‌فروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ بهایی، بهاء‌الدین، جامع عباسی و تکمیل آن محشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ جدید، ۱۴۲۹ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، جامع الأحکام، قم، انتشارات حضرت معصومه(س)، ۱۴۱۷ق.
- صدوق، محمّد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تحقیق سید محمدتقی کشفی، تهران، مکتبه المرتضویه، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن الموسوی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تحقیق محمدهادی یوسفی غروی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر، ۱۴۱۱ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، مشهد، مؤسسه آل‌البیت(ع)، بی‌تا.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- غفاری، علی‌اکبر و محمدجواد صدر بلاغی، ترجمه و شرح من لا یحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، ۱۴۰۹ق.
- فاضل آبی،حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۷ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، ۱۴۲۵ق.
- کیدری، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل للگلبایگانی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۴۲۶ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسه الطبع و النشر، ۱۴۱۰ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۷ق.
- «علت حرام گوشت بودن ماهیان بدون پولک چیست؟»، سایت مشرق، تاریخ انتشار:۱۳۹۵/۱۱/۱۰، تاریخ بازدید: ۱۳۹۸/۱۰/۲۵.