قوم ثمود: تفاوت میان نسخه‌ها
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز اصلاح پانویس و منابع |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز اصلاح پانویس |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
'''ثَمود'''، قومی عرب که با انکار دعوت [[صالح پیامبر]] به عذاب الهی گرفتار شدند. [[قرآن]] از آنان به عنوان قومی مشرک یاد کرده است | '''ثَمود'''، قومی عرب که با انکار دعوت [[صالح پیامبر]] به عذاب الهی گرفتار شدند. [[قرآن]] از آنان به عنوان قومی مشرک یاد کرده است | ||
== در قرآن== | == در قرآن== | ||
برخی ثمود را واژه‌ای عربی و به معنای آب اندک<ref> فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ج۷، ۳۵.</ref> و برخی دیگر، آن را غیر عربی دانسته‌اند. ثمود نام قبیله <ref> راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۱۷۵.</ref>یا نام جد قبیله ثمود<ref>ابن کثیر، ص۱۱۲.</ref> بوده است. این واژه ۲۶ بار در قرآن آمده است<ref> | برخی ثمود را واژه‌ای عربی و به معنای آب اندک<ref> فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ج۷، ۳۵.</ref> و برخی دیگر، آن را غیر عربی دانسته‌اند. ثمود نام قبیله <ref> راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۱۷۵.</ref>یا نام جد قبیله ثمود<ref>ابن کثیر، قصص الانبیاء، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۲.</ref> بوده است. این واژه ۲۶ بار در قرآن آمده است<ref> عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل واژه، دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.</ref> همچنین برخی مفسران منظور از اصحاب الحجر در آیه ۸۰ [[سوره حجر]] را قوم ثمود دانسته‌اند و حجر نام سرزمینی بوده که در آن می‌زیستند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۱۸۵-۱۸۶؛ طبرسی، مجمع البیان،۱۳۷۲ش، ج۶، ص۵۲۹.</ref> | ||
برخی آنان را از نوادگان سام بن نوح دانسته‌اند.<ref> مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۳۷.</ref> | برخی آنان را از نوادگان سام بن نوح دانسته‌اند.<ref> مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۳۷.</ref> | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
===واکنش به دعوت صالح=== | ===واکنش به دعوت صالح=== | ||
آنان از حضرت صالح، برای اثبات مدعایش، تقاضای [[معجزه]] کردند<ref>سوره شعرا، ۱۵۴.</ref> بر پایه روایات، از او خواستند تا شتر ماده‌ای را دل کوه، بیرون آورد<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۷.</ref> خدا خواسته آنان را برآورد و ناقه‌ای از دل کوه بیرون آمد، صالح به آنان هشدار داد، تا متعرض ناقه نشوند.<ref>سوره اعراف، ۷۳؛ سوره هود، ۶۴؛ سوره شعراء، ۱۵۶.</ref> اما قوم ثمود ناقه را کشتند.<ref>سوره شعراء، ۱۵۷.</ref> در منابع اسلامی این شتر به [[ناقه صالح]] مشهور است. برخی از مفسران شیعه با استناد به روایتی از پیامبر(ص)به همانندی کشنده ناقه صالح(اشقی الاولین) با قاتل امام علی(اشقی الآخرین) اشاره کرده‌اند.<ref> | آنان از حضرت صالح، برای اثبات مدعایش، تقاضای [[معجزه]] کردند<ref>سوره شعرا، ۱۵۴.</ref> بر پایه روایات، از او خواستند تا شتر ماده‌ای را دل کوه، بیرون آورد<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۷.</ref> خدا خواسته آنان را برآورد و ناقه‌ای از دل کوه بیرون آمد، صالح به آنان هشدار داد، تا متعرض ناقه نشوند.<ref>سوره اعراف، ۷۳؛ سوره هود، ۶۴؛ سوره شعراء، ۱۵۶.</ref> اما قوم ثمود ناقه را کشتند.<ref>سوره شعراء، ۱۵۷.</ref> در منابع اسلامی این شتر به [[ناقه صالح]] مشهور است. برخی از مفسران شیعه با استناد به روایتی از پیامبر(ص)به همانندی کشنده ناقه صالح(اشقی الاولین) با قاتل امام علی(اشقی الآخرین) اشاره کرده‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۳۰۱</ref> | ||
قرآن از ۹ گروه در قوم ثمود یاد کرده که هم‌سوگند شدند تا صالح و خانواده‌اش را به قتل برسانند <ref>سوره نمل، ۴۸-۴۹</ref> البته بنا بر برخی گزارش‌ها آنها ۹ تن بودند و در غاری پنهان شدند، غار بر سرشان فرو ریخت و نابود شدند.<ref>ثعلبی، ص۵۹-۶۰؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۷۶.</ref> | قرآن از ۹ گروه در قوم ثمود یاد کرده که هم‌سوگند شدند تا صالح و خانواده‌اش را به قتل برسانند <ref>سوره نمل، ۴۸-۴۹</ref> البته بنا بر برخی گزارش‌ها آنها ۹ تن بودند و در غاری پنهان شدند، غار بر سرشان فرو ریخت و نابود شدند.<ref>ثعلبی، ص۵۹-۶۰؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۷۶.</ref> | ||
قوم ثمود، در برابر دعوت صالح به دو یا سه گروه<ref>سوره نمل، ۴۵؛ سوره اعراف، ۷۵.</ref> تقسیم شدند واکنش بیشتر آنان به دعوت او منفی بود، | قوم ثمود، در برابر دعوت صالح به دو یا سه گروه<ref>سوره نمل، ۴۵؛ سوره اعراف، ۷۵.</ref> تقسیم شدند واکنش بیشتر آنان به دعوت او منفی بود،<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۱۸۳.</ref> اما عده کمی از او پیروی کردند. | ||
=== نزول عذاب الهی=== | === نزول عذاب الهی=== | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
=== بازماندگان از عذاب=== | === بازماندگان از عذاب=== | ||
گفته شده، بازماندگان اندک از قوم ثمود به مکه<ref>مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۴۱</ref> و یا رمله از شهرهای فلسطین<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۷.</ref> مهاجرت کردند، برخی از پژوهشگران وجود اماکن متعدد به نام [[صالح پیامبر]] در فلسطین را، دلیل سکونت بازماندگان ثمود در آنجا دانسته‌اند.<ref> دباغ، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، ۱۹۸۶م، ص۲۱-۲۲</ref> ابوالفرج اصفهانی نیز قبیله ثقیف را از نسل قوم ثمود دانسته<ref>ابوالفرج، ج۴، ص۳۰۲-۳۰۷.</ref> اما ابن خلدون در صحت این انتساب تردید کرده است.<ref>ابن خلدون، ج۲، ص۲۶</ref>برخی دیگر بنی‌هلال را فرزندان قوم ثمود می‌دانند.<ref>جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸.</ref> | گفته شده، بازماندگان اندک از قوم ثمود به مکه<ref>مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۴۱</ref> و یا رمله از شهرهای فلسطین<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۷.</ref> مهاجرت کردند، برخی از پژوهشگران وجود اماکن متعدد به نام [[صالح پیامبر]] در فلسطین را، دلیل سکونت بازماندگان ثمود در آنجا دانسته‌اند.<ref> دباغ، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، ۱۹۸۶م، ص۲۱-۲۲</ref> ابوالفرج اصفهانی نیز قبیله ثقیف را از نسل قوم ثمود دانسته<ref>ابوالفرج، ج۴، ص۳۰۲-۳۰۷: به نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.</ref> اما ابن خلدون در صحت این انتساب تردید کرده است.<ref>ابن خلدون، ج۲، ص۲۶:به‌نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.</ref>برخی دیگر بنی‌هلال را فرزندان قوم ثمود می‌دانند.<ref>جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸.</ref> | ||
== آثار بر جای مانده== | == آثار بر جای مانده== | ||
سنگ‌نگاره‌ها، سنگ‌نوشته‌ها و بناهای بسیاری در کوه اثالث و دیگر نقاط شبه جزیره عربستان یافت شده که برخی احتمال داده‌اند این بناها آرامگاه ثمودیان بوده است.<ref>موسی، ص۵۶-۵۷.</ref> در کتیبه‌های منسوب به آنان، نام رضو یا رضی از بت‌های معروف عربی شمالی، صلم از بت‌های منطقه تیماء و دیگر آلهه این مناطق آمده است<ref>جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸-۳۳۱.</ref> | |||
گفته شده داستان قوم ثمود در [[تورات]] نیامده است. از این‌رو برخی از باستان‌شناسان در وجود این قوم تردید کرده بودند،<ref>موسی، دراسات اسلامیه فی التفسیر و التاریخ، ۱۹۸۰م، ص۵۸.</ref> اما از قرن نوزدهم میلادی(سیزدهم قمری) یافته‌های باستان‌شناسان وجود آنان را تأیید کرده است.<ref>جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷</ref>۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۴. | |||
== پانویس== | == پانویس== | ||
{{پانویس۲}} | {{پانویس۲}} | ||
== منابع== | == منابع== | ||
* منبع اصلی مقاله؛ دانشنامه جهان اسلام، مقالات ثمود در منابع تاریخی و ثمود در قرآن | {{ستون}} | ||
* منبع اصلی مقاله؛ دانشنامه جهان اسلام، ج۹، مقالات ثمود در منابع تاریخی و ثمود در قرآن. | |||
* ابن جوزی المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق-۱۹۹۲م. | * ابن جوزی المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق-۱۹۹۲م. | ||
* ابن کثیر، قصص الانبیاء، چاپ سید جمیلی، بیروت، ۱۴۱۰ق-۱۹۹۰م. | |||
* ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ: محمدجعفر یاحقی، و محمدمهدی ناصحی، مشهد، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش. | |||
* آذرنوش، آذرتاش، نگاهی به تاریخ قوم ثمود، مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۹-۱۲، بهار و تابستان، ۱۳۵۱ش. | |||
* ثعلبی، احمد بن محمد، قصص الانبیاء المسمی عرائس المجالس، المکتبة الثقافیه، بیروت، بی‌تا. | |||
* جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م. | |||
* دباغ، مصطفی‌مراد، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، بیروت، ۱۹۸۶م. | * دباغ، مصطفی‌مراد، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، بیروت، ۱۹۸۶م. | ||
* | * راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح: صفوان عدنان داودی، -دارالعلم- الدارالشامیه، لبنان- سوریه،۱۴۱۲ق. | ||
* سعد زعلول، عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام بیروت، ۱۹۷۶م. | * سعد زعلول، عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام بیروت، ۱۹۷۶م. | ||
* صلاح خالدی، القصص القرآنی عرض وقایع و تحلیل احداث، دمشق ۱۴۱۹ق-۱۹۹۸م. | * صلاح خالدی، القصص القرآنی عرض وقایع و تحلیل احداث، دمشق ۱۴۱۹ق-۱۹۹۸م. | ||
* | * طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷ق. | ||
* طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ش. | |||
* طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم ، دارالتراث، بیروت، ۱۹۶۷م-۱۳۸۷ق. | |||
* فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، نشر هجرت، قم، ۱۴۱۰ق. | * فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، نشر هجرت، قم، ۱۴۱۰ق. | ||
* | * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق. | ||
* مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح: عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، دارالصاوی بی‌تا: افست قم، مؤسسه نشر المنابع الثقافه الاسلامیه. | * مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح: عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، دارالصاوی بی‌تا: افست قم، مؤسسه نشر المنابع الثقافه الاسلامیه. | ||
* مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، دارالهجره، قم، ۱۴۰۹ق. | * مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، دارالهجره، قم، ۱۴۰۹ق. | ||
* | * مقدسی، مطهر بن طاهر، کتاب البدء و التاریخ، چاپ: کلمان هوار، پاریس، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، افست تهران، ۱۹۶۲م. | ||
* موسی، محمد عزب، دراسات اسلامیه فی التفسیر و التاریخ، بیروت، ۱۹۸۰م. | |||
{{پایان}} | |||
{{پیامبران در قرآن}} | {{پیامبران در قرآن}} | ||
نسخهٔ ۱۱ فوریهٔ ۲۰۱۷، ساعت ۱۶:۳۴
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۹۵ توسط کاربر:Shamsoddin برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
ثَمود، قومی عرب که با انکار دعوت صالح پیامبر به عذاب الهی گرفتار شدند. قرآن از آنان به عنوان قومی مشرک یاد کرده است
در قرآن
برخی ثمود را واژه‌ای عربی و به معنای آب اندک[۱] و برخی دیگر، آن را غیر عربی دانسته‌اند. ثمود نام قبیله [۲]یا نام جد قبیله ثمود[۳] بوده است. این واژه ۲۶ بار در قرآن آمده است[۴] همچنین برخی مفسران منظور از اصحاب الحجر در آیه ۸۰ سوره حجر را قوم ثمود دانسته‌اند و حجر نام سرزمینی بوده که در آن می‌زیستند.[۵]
برخی آنان را از نوادگان سام بن نوح دانسته‌اند.[۶]
ویژگی‌ها
قرآن به مهارت قوم ثمود در ساختن خانه با تراشیدن کوه‌ها و سنگ‌ها،[۷] ساختن کاخ در دشت‌ها،[۸] و نیز سرزمین آباد و حاصلخیز آنان[۹] اشاره کرده و گفته است که آنان خانه‌های خود را از سنگ می‌ساختند.[۱۰]
زمان زندگی
در قرآن به زمان زندگی قوم ثمود اشاره نشده، اما آنان جانشینان قوم عاد معرفی شده[۱۱] و در یادکرد اقوام و پیامبران پیشین داستان آنان پس از قوم عاد آمده است.[۱۲] برخی گفته‌اند این ترتیب قرآنی، ترتیب تاریخی آنها را نیز می‌رساند.[۱۳] به گزارش آذرنوش، یادکرد از ثمودیان در منابع باستانی، عمدتا مربوط به فاصله زمانی بین قرن هشتم پیش از میلاد تا قرن دوم میلادی است.[۱۴] اما بر اساس منابع تاریخی مسلمانان، زمان نبوت صالح، مقدم بر پیامبری حضرت ابراهیم بوده[۱۵] و همچنین میان قوم عاد و ثمود حدود ۵۰۰ سال فاصله بوده است.[۱۶]
مکان زندگی
گفته شده مسکن قوم ثمود در ناحیه حِجر، در ساحل دریای سرخ نزدیک وادی القری[۱۷] و در مسیر حجاز به شام[۱۸] قرار داشته است. بر پایه روایتی در مسیر عزیمت سپاه اسلام از مدینه به تبوک هنگام عبور از ناحیه حجر، پیامبر(ص) از بیم اینکه مبادا همراهانش دچار بلایی شوند که به قوم ثمود رسیده بود دستور داد از آب آنجا ننوشند و با حالتی گریان از آنجا بگذرند.[۱۹] جوادعلی، بلندی‌های حجاز و اردن امروزی را مسکن آنان دانسته است.[۲۰] قرآن محل زندگی قوم ثمود را معین نکرده است.
دین و پیامبر
بنابر آیات قرآن، قوم ثمود مشرک بودند، خداوند صالح را برای هدایت قوم خود برانگیخت تا آنان را به یکتاپرستی دعوت کند.[۲۱] در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است که قوم ثمود ۷۰ بت داشتند و آنها را می‌پرستیدند.[۲۲] بر پایه روایتی از امام صادق (ع)، این قوم صخره بزرگی را می‌پرستیدند و سالی یکبار اطرف آن گرد می‌آمدند و برایش قربانی می‌کردند[۲۳] همچنین افزدوه شدنِ نقش مسیح در سال ۴۷۶م بر یکی از کتیبه‌های منسوب به آنان که متعلق به سال ۲۶۷م بوده را گواه این دانسته‌اند که مسیحیت در دوره‌ای میان آنان رواج داشته است.[۲۴]
واکنش به دعوت صالح
آنان از حضرت صالح، برای اثبات مدعایش، تقاضای معجزه کردند[۲۵] بر پایه روایات، از او خواستند تا شتر ماده‌ای را دل کوه، بیرون آورد[۲۶] خدا خواسته آنان را برآورد و ناقه‌ای از دل کوه بیرون آمد، صالح به آنان هشدار داد، تا متعرض ناقه نشوند.[۲۷] اما قوم ثمود ناقه را کشتند.[۲۸] در منابع اسلامی این شتر به ناقه صالح مشهور است. برخی از مفسران شیعه با استناد به روایتی از پیامبر(ص)به همانندی کشنده ناقه صالح(اشقی الاولین) با قاتل امام علی(اشقی الآخرین) اشاره کرده‌اند.[۲۹]
قرآن از ۹ گروه در قوم ثمود یاد کرده که هم‌سوگند شدند تا صالح و خانواده‌اش را به قتل برسانند [۳۰] البته بنا بر برخی گزارش‌ها آنها ۹ تن بودند و در غاری پنهان شدند، غار بر سرشان فرو ریخت و نابود شدند.[۳۱]
قوم ثمود، در برابر دعوت صالح به دو یا سه گروه[۳۲] تقسیم شدند واکنش بیشتر آنان به دعوت او منفی بود،[۳۳] اما عده کمی از او پیروی کردند.
نزول عذاب الهی
پس از آنکه قوم ثمود ناقه را کشتند، صالح به آنان خبر داد، پس از سه روز به عذاب خدا گرفتار می‌شوند.[۳۴]بنا بر برخی گزارش‌ها، در روز اول رنگ رخسار آنان زرد، روز دوم سرخ و روز سوم سیاه شد و سپس به عذاب الهی گرفتار و نابود شدند.[۳۵] قرآن از عذاب قوم ثمود با نام‌های صاعِقَه، [۳۶]صَیحه[۳۷] و رَجفه[۳۸] یاد کرده است. برخی از نویسندگان این عناوین را مراحل مختلف عذاب دانسته‌اند.[۳۹]
بازماندگان از عذاب
گفته شده، بازماندگان اندک از قوم ثمود به مکه[۴۰] و یا رمله از شهرهای فلسطین[۴۱] مهاجرت کردند، برخی از پژوهشگران وجود اماکن متعدد به نام صالح پیامبر در فلسطین را، دلیل سکونت بازماندگان ثمود در آنجا دانسته‌اند.[۴۲] ابوالفرج اصفهانی نیز قبیله ثقیف را از نسل قوم ثمود دانسته[۴۳] اما ابن خلدون در صحت این انتساب تردید کرده است.[۴۴]برخی دیگر بنی‌هلال را فرزندان قوم ثمود می‌دانند.[۴۵]
آثار بر جای مانده
سنگ‌نگاره‌ها، سنگ‌نوشته‌ها و بناهای بسیاری در کوه اثالث و دیگر نقاط شبه جزیره عربستان یافت شده که برخی احتمال داده‌اند این بناها آرامگاه ثمودیان بوده است.[۴۶] در کتیبه‌های منسوب به آنان، نام رضو یا رضی از بت‌های معروف عربی شمالی، صلم از بت‌های منطقه تیماء و دیگر آلهه این مناطق آمده است[۴۷]
گفته شده داستان قوم ثمود در تورات نیامده است. از این‌رو برخی از باستان‌شناسان در وجود این قوم تردید کرده بودند،[۴۸] اما از قرن نوزدهم میلادی(سیزدهم قمری) یافته‌های باستان‌شناسان وجود آنان را تأیید کرده است.[۴۹]۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۴.
پانویس
منابع
- منبع اصلی مقاله؛ دانشنامه جهان اسلام، ج۹، مقالات ثمود در منابع تاریخی و ثمود در قرآن.
- ابن جوزی المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق-۱۹۹۲م.
- ابن کثیر، قصص الانبیاء، چاپ سید جمیلی، بیروت، ۱۴۱۰ق-۱۹۹۰م.
- ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ: محمدجعفر یاحقی، و محمدمهدی ناصحی، مشهد، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش.
- آذرنوش، آذرتاش، نگاهی به تاریخ قوم ثمود، مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۹-۱۲، بهار و تابستان، ۱۳۵۱ش.
- ثعلبی، احمد بن محمد، قصص الانبیاء المسمی عرائس المجالس، المکتبة الثقافیه، بیروت، بی‌تا.
- جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م.
- دباغ، مصطفی‌مراد، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، بیروت، ۱۹۸۶م.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح: صفوان عدنان داودی، -دارالعلم- الدارالشامیه، لبنان- سوریه،۱۴۱۲ق.
- سعد زعلول، عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام بیروت، ۱۹۷۶م.
- صلاح خالدی، القصص القرآنی عرض وقایع و تحلیل احداث، دمشق ۱۴۱۹ق-۱۹۹۸م.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم ، دارالتراث، بیروت، ۱۹۶۷م-۱۳۸۷ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، نشر هجرت، قم، ۱۴۱۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح: عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، دارالصاوی بی‌تا: افست قم، مؤسسه نشر المنابع الثقافه الاسلامیه.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، دارالهجره، قم، ۱۴۰۹ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، کتاب البدء و التاریخ، چاپ: کلمان هوار، پاریس، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، افست تهران، ۱۹۶۲م.
- موسی، محمد عزب، دراسات اسلامیه فی التفسیر و التاریخ، بیروت، ۱۹۸۰م.
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ج۷، ۳۵.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۱۷۵.
- ↑ ابن کثیر، قصص الانبیاء، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۲.
- ↑ عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل واژه، دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۱۸۵-۱۸۶؛ طبرسی، مجمع البیان،۱۳۷۲ش، ج۶، ص۵۲۹.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۳۷.
- ↑ سوره شعرا، ۱۴۹.
- ↑ سوره اعراف، ۸۴.
- ↑ شعرا ۱۴۷-۱۴۸
- ↑ سوره فجر، ۹.
- ↑ اعراف، ۷۴
- ↑ اعراف، ۶۵-۷۳؛ هود، ۵۹-۶۱؛ شعرا، ۱۲۳-۱۴۱؛ ذاریات، ۴۱-۴۳؛ قمر، ۱۸-۲۳؛ فجر، ۶-۹.
- ↑ خالدی، القصص القرآنی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۱.
- ↑ آذرنوش، نگاهی به تاریخ قوم ثمود، ص۳۶-۳۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملکوک، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۱۶؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، بی‌تا، ص۷۰؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۵۶.
- ↑ سعد زغلول، فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶م، ص۱۱۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملکوک، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷؛ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملکوک، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴.
- ↑ ثعلبی، ص۶۲؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۸۱-۲۸۲.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸
- ↑ سوره اعراف، ۷۳؛ سوره هود، ۶۳؛ سوره شعراء، ۱۴۱-۱۴۲؛ سوره نمل، ۴۵.
- ↑ کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۷
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ سوره شعرا، ۱۵۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۷.
- ↑ سوره اعراف، ۷۳؛ سوره هود، ۶۴؛ سوره شعراء، ۱۵۶.
- ↑ سوره شعراء، ۱۵۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۳۰۱
- ↑ سوره نمل، ۴۸-۴۹
- ↑ ثعلبی، ص۵۹-۶۰؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۷۶.
- ↑ سوره نمل، ۴۵؛ سوره اعراف، ۷۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۱۸۳.
- ↑ سوره هود، ۶۵
- ↑ طبرسی، ج۶، ص۲۱؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ سوره فصلت، ۱۳،۱۷؛ سوره ذاریات، ۴۴
- ↑ سوره هود، ۶۵
- ↑ سوره اعراف،۷۸
- ↑ خالدی، القصص القرآنی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۹۳.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۴۱
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ دباغ، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، ۱۹۸۶م، ص۲۱-۲۲
- ↑ ابوالفرج، ج۴، ص۳۰۲-۳۰۷: به نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.
- ↑ ابن خلدون، ج۲، ص۲۶:به‌نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ موسی، ص۵۶-۵۷.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸-۳۳۱.
- ↑ موسی، دراسات اسلامیه فی التفسیر و التاریخ، ۱۹۸۰م، ص۵۸.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷