مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ بهایی |
| موضوع | فقه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مجمع البحوث الاسلامیة |
مَشْرِقُ الشّمسَیْن و اِکْسیرُ السَّعادَتَیْن یا مَجْمَعُ النّورَیْن و مَطْلَعُ النّیّرَیْن کتابی به زبان عربی تألیف شیخ بهایی (وفات ۱۰۳۰ق) از عالمان شیعه قرن یازدهم قمری است. مطالب کتاب شامل مقدمه‌ای در علم رجال، وضو، انواع غسل‌ها، تیمم، احکام آبها، احکام نجاست‌ها تا مستحبات و مکروهات است.
اهمیت کتاب
این کتاب نظیر «الحبل المتین»، کتاب دیگر شیخ بهایی از زمان نگارش مورد توجه فقها واقع شده است و نظریات آن را مطرح و بررسی کرده‌اند؛ مثل:
- الحدائق الناضرة نوشته شیخ یوسف بحرانی (متوفای ۱۱۸۷ق)
- ریاض المسائل نوشته سید علی طباطبایی (متوفای ۱۲۳۱ق)
- کتاب الطهارة نوشته آیت‌الله خویی (متوفای ۱۴۱۳ق)
- نتائج الأفکار نوشته آیت‌الله گلپایگانی (متوفای ۱۴۱۴ق)
- الموسوعة الفقهیة المُیَسّرة شیخ محمدعلی انصاری.
درباره مؤلف
محمد بن عزّالدین حسین (۹۵۳ق ۱۰۳۱/۱۰۳۰ق) متخلص به بهائی و معروف به شیخ بهائی و بهاءالدین عاملی، فقیه، محدث، حکیم، ریاضیدان و دانشمند ذوالفنون قرن ۱۰و ۱۱ق است. شیخ بهائی دارای ۱۲۳ اثر در علوم دینی و شعر و ادبیات است.
علت نام‌گذاری و تألیف
تاریخ پایان این اثر، ۱۷ ذی الحجة ۱۰۱۵ق ذکر شده است.[۱]
شیخ بهایی در مقدمه کتاب در مورد علت نام‌گذاری می‌نویسد چون این کتاب دربردارنده احکام قرآن کریم و سنت معصومین (ع) است، سزاور است که «مشرق الشمسين و اكسير السعادتين» نامیده شود و به «مجمع النورين و مطلع النيرين» ملقب گردد.[۲]
مؤلف درباره علت تألیف آن هم می‌گوید جماعتی از فضلا و برادران دینی که در راه اشاعه علوم دینی و احادیث اهل بیت تلاش می‌کنند از من خواستند کتابی تألیف کنم که خلاصه کتب اربعه و دربردارنده احادیث احکام شرعی باشد تا قاضیان شیعی مذهب و مجتهدان برای استنباط احکام شرعی به آن اعتماد و رجوع کنند. [۳]
روش تألیف و ساختار کتاب
مشرق الشمسین به‌سبک فقه استدلالی نوشته شده و در حد نیاز اقوال و نظریات فقهای قبل از وی بررسی شده است. از آنجا که این کتاب مختصرتر از الحبل المتین است و پس از آن نوشته شده، در مواردی توضیح و تفصیل مطالبش به آن ارجاع داده شده است.[۴][۵]
کتاب شامل مقدمه ارزشمندی در علم رجال و فروعات باب طهارت تا مستحبات و مکروهات است. در این مقدمه که بعدها در کتب فقهی و رجالی به آن مکرراً استناد شده، مطالب مهمی همچون تعریف علم حدیث، شرایط قبول خبر، اسامی رجال مشترک مطرح شده است.
مباحث
برخی از فصل‌ها و مباحث آنها به این شرح است.
- مقدمه کتاب شامل:
- اصول اربعه
- معنای حدیث و خبر و سنت
- دلایل شرط خبر
- قبول روایت مشایخ اجازه
- اشتراک و تمییز بین راویان
- مسلک اول: طهارت با آب
- احکام وضو
- کیفیت وضو
- غسل‌های واجب
- موجبات غسل جنابت
- احکام حیض
- احکام استحاضه
- احکام نفاس
- احکام غسل میت
- احکام کفن
- احکام غسل مس اموات
- مسلک دوم: طهارت با خاک
- مواقع تیمم کردن
- کیفیت تیمم
- مباحث متفرقه تیمم
- مسلک سوم: احکام آبها
- مسلک چهارم: نجاسات
- مسلک پنجم: مسائل وابسته به طهارت
- آنچه را خورشید و آتش و زمین پاک می‌کند.
- آداب استحمام
- آداب مسواک و کوتاه‌کردن شارب و خضاب و غیره.[۶]
نگاهی به محتوا
شیخ بهایی در مقدمه کتاب مطالبی را درباره تعریف حدیث و خبر و تفاوتشان با یکدیگر و تعریف حدیث قدسی و تقسیم حدیث به صحیح، حسن و موثق و مانند این امور نقل کرده و به نقد و بررسی آنها پرداخته است. او هم‌چنین سنت را فراگیرتر از حدیث دانسته زیرا سنت شامل فعل و تقریر معصوم می‌شود ولی حدیث فقط گفتار معصوم را دربرمی‌گیرد.[۷]
شیخ بهایی کتابش را در چهار منهج، مرتب ساخته که عبارتند از: عبادات، عقود، ایقاعات و احکام و در منهج اول شش کتاب قرار داده که کتاب اولش کتاب طهارت است که دارای مسالکی است و مسلک اولش را در طهارت با آب قرار داده است که دارای مقاصدی و مقصد نخستش درباره وضو است و در این مقصد دو مطلب را بیان کرده و مطلب نخستش تفسیر آیه ۶ سوره مائده درباره وضو است [یادداشت ۱] وی در تفسیر این آیه، ۱۶ نکته را به‌عنوان درس، یادآور شده است.[۸]
در پایان کتاب طهارت، شیخ بهایی اظهار کرده که آن را در قم در جوار حضرت معصومه(س) در ۱۴ ذی‌القعده سال ۱۰۱۵ق نگاشته است.[۹]
در چاپ‌های موجود پس از کتاب طهارت چند کتاب و رساله مختصر از شیخ بهایی ضمیمه کتاب شده است که عبارتند از: رساله‌ای در تحقیق مقدار آب کُر، کتاب عروة الوثقی در تفسیر سوره حمد.[۱۰]
نسخه‌ها
در الذریعه به سه نسخه اشاره شده است:
- نسخه سید علی شبر به خط محمد طاهر بن حسن علی کوسازی مربوط به ۱۱۰۲ق
- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی مربوط به سال ۱۰۱۷ق
- نسخه متعلق به سید محمد تهجدی مربوط به سال ۱۰۳۱ق.[۱۱]
در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه به نسخه‌های متعدد منتخبی همچون نسخه‌های کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخوانه مسجد اعظم قم، کتابخانه ملک در تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه آیت الله مرعشی، کتابخانه آیت الله گلپایگانی اشاره شده است.[۱۲]
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۵۰.
- ↑ شیخ بهایی، مشرق الشمسین، ۱۴۱۴ق، ص۲۱.
- ↑ شیخ بهایی، مشرق الشمسین، ۱۴۱۴ق، ص۲۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۵۰.
- ↑ مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ شیخ بهایی، مشرق الشمسین، ۱۴۱۴ق، فهرست کتاب.
- ↑ شیخ بهایی، مشرق الشمسین، ج۱، ص۲۶۹.
- ↑ شیخ بهایی، مشرق الشمسین، ج۱، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ شیخ بهایی، مشرق الشمسین، ج۱، ص۳۷۳.
- ↑ شیخ بهایی، مشرق الشمسین، ج۱، ص۳۷۴-۳۸۶.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۵۰.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ص۲۲۰.
یادداشت
- ↑ «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَأَیدِیکمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکمْ وَأَرْجُلَکمْ إِلَی الْکعْبَینِ»ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به [عزم] نماز برخیزید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاهای خودتان را تا برآمدگیِ پیشین [هر دو پا] مسح کنید.
منابع
- مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
- عاملی، بهاءالدین، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، مشهد، آستان قدس، ۱۴۱۴ق.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دار الاضواء.
- مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، کتابخانه دیجیتال نور.