عُمَر بن ابی‌سَلَمِه مَخْزومی (درگذشت: ۸۳ق)، فرزندخوانده پیامبر(ص) و از یاران امام علی(ع) بود که در جنگ‌های جمل، نهروان و صِفَّین حضور داشت و به حکومت فارس و بحرین منسوب شد. نامهای خطاب به عُمر در نهج البلاغه وجود دارد که علی(ع) ضمن تمجید از حکمرانی، از او برای جنگ با معاویه دعوت کرد و حضور او را مایه دلگرمی دانست. ام‌سلمه در جنگ جمل، طی نامهای خطاب به علی(ع)، فرزندش را به عنوان یکی از محبوب‌ترین افراد نزد رسول خدا، به یاری علی فرستاد.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عُمَر بن عبدالله قرشی مخزومی |
| خویشاوندان | حضرت محمد (ص)، ام‌سلمه، عبدالله بن عبدالاسد |
| ولادت | دو سال قبل یا بعد از هجرت |
| محل زندگی | مدینه، بحرین، کوفه |
| وفات | ۸۳ق. ، مدینه |
| مدفن | قبرستان بقیع |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام علی(ع)، امام حسن(ع) |
| فعالیت‌ها | فرمانده جنگی، والی منصوب بحرین |
عُمر بن عبدالله پس از شهادت امام علی(ع) از یاران امام حسن(ع) و مخالفان معاویه شد و از شاهدان صلح با معاویه بود. منابع تاریخی شیعه و سنی او را فاضل، عابد و عاقل معرفی کرده‌اند. وی در اواخر عمرش، بزرگ قبیله بنی‌مخزوم بود.
معرفی و جایگاه
عُمَر بن عبدالله قُرَشی مَخْزومی، ربیب (فرزندخوانده) پیامبر(ص) بود.[۱] پدرش ابوسلمه عبدالله بن عبدالاسد، برادر رضاعی پیامبر(ص) و مادرش ام‌سلمه بود[۲] که پس از شهادت عبدالله در جنگ احد به سال چهارم هجری قمری با حضرت محمد(ص) ازدواج کرد.[۳] ابن‌اعثم او را دارای فضیلت و اهل عبادت و عاقل معرفی کرده‌است.[۴] به نقل ذهبی او عمر زیادی کرد و بزرگ قبیله بنی‌مخزوم بود.[۵]
جایگاه نزد ائمه(ع)
در منابع تاریخی عُمَر بن عبدالله را از شیعیان و اصحاب امام علی(ع) برشمرده‌اند.[۶] طبق نقل تاریخ طبری (تألیف: ۳۰۳ق) در جنگ جمل، ام سلمه نامهای به امام علی(ع) نوشت و در آن طلحه، زبیر و عایشه را گمراه معرفی کرد و خطاب به علی(ع) گفت اگر فرمان خدا و وصیت پیامبر نبود که از خانه خارج نشوم، حتما خودم در این جنگ همراه شما بودم ولی اکنون فرزندم عُمَر که به خدا سوگند از جانم عزیزتر است و محبوب‌ترین اشخاص نزد پیامبر و شما است را به حمایت از شما همراه می‌کنم.[۷]
عُمَر در جنگ‌های جمل، نهروان و صفین حضور داشت.[۸] امام علی بعد از جنگ نهروان، او را به امارت فارس و بحرین منصوب کرد.[۹] پس از جنگ صفین همراه با علی(ع) به کوفه بازگشت و حدود یک سال در کنارش ماند.[۱۰] بنابر نقل تاریخ‌نویسان عُمَر بعد از شهادت امام علی(ع) از شیعیان امام حسن(ع) و مخالفان با معاویه شد.[۱۱] او مورد اعتماد و وثوق امام حسن بود که در معاهده صلح با معاویه حضور داشت و از جمله شاهدان عینی آن واقعه بود.[۱۲]
طبق نقل رجالیان و صحابه‌نگاران او حافظ قرآن بود و روایاتی از پیامبر(ص) نقل کرد.[۱۳] وی در سلسله راویان حدیث کساء، غدیر خم و ائمه اثناعشر قرار دارد.
نامه امام علی(ع) به عمر بن ابی‌سلمه
أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی قَدْ وَلَّیْتُ نُعْمَانَ ابْنَ عَجْلَانَ الزُّرَقِیَّ عَلَی الْبَحْرَیْنِ وَ نَزَعْتُ یَدَکَ بِلَا ذَمٍّ لَکَ وَ لَا تَثْرِیبٍ عَلَیْکَ فَلَقَدْ أَحْسَنْتَ الْوِلَایَةَ وَ أَدَّیْتَ الْأَمَانَةَ فَأَقْبِلْ غَیْرَ ظَنِینٍ وَ لَا مَلُومٍ وَ لَا مُتَّهَمٍ وَ لَا مَأْثُومٍ فَلَقَدْ أَرَدْتُ الْمَسِیرَ إِلَی ظَلَمَةِ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ تَشْهَدَ مَعِی فَإِنَّکَ مِمَّنْ أَسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَی جِهَادِ الْعَدُوِّ وَ إِقَامَةِ عَمُودِ الدِّینِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ
متن نامه امام علی(ع)، نهج‌البلاغه، نامه ۴۲
به نقل سید رضی در کتاب نهج البلاغه[۱۴] او به سال ۳۸ هجری قمری کارگزار امام علی(ع) در بحرین بود[۱۵] و علی(ع) قبل از جنگ صفین، در نامهای از او برای شرکت در جنگ با شامیان دعوت کرد و به جای او نعمان بن عجلان زرقی را به فرمانداری بحرین گماشت.[۱۶] مضمون نامه چنین است که:
ای عُمَر تو وظیفه‌ات در امارت بحرین را به خوبی انجام دادی و امانتی که به تو سپرده بودم را ادا کردی. اینک قصد لشکرکشی به شام را دارم و دوست دارم که همراه با من باشی زیرا از کسانی هستی که در جهاد با دشمن و برپای نگهداشتن دین، به تو دلگرم هستم.[۱۷]
زندگی‌نامه
به نقل منابع تاریخی، عُمَر در حبشه به دنیا آمد[۱۸] ولی برخی منابع محل تولد او را مدینه دانسته‌اند.[۱۹] در سال تولد او نیز اختلاف است و کتاب الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تولد او را سال دو هجری قمری ضبط کرده است.[۲۰] اما در کتاب سیر اعلام النبلاء، نقل الاستیعاب را ناصحیح دانسته و سال تولد عُمَر بن عبدالله را دوسال یا بیشتر، قبل از هجرت نگاشته است.[۲۱]
در رجال برقی و شیخ طوسی نام او عَمْرو ضبط شده است[۲۲] و در نسخه چاپی موجود از کتاب الفتوح در ابتدا اسم او عُمَر و در سطر بعدش عَمْرو آورده شده است.[۲۳]
به نقل کتاب الاستیعاب، او هنگام رحلت پیامبر، نُه سال داشت.[۲۴] نویسنده کتاب سیر اعلام النبلاء، عُمَر را بزرگترین فرزند ابی‌سلمه دانسته و برای او یک برادر به نام سلمه و دو خواهر به نامهای زینب و دُرّه معرفی کرده است.[۲۵] همو در صفحه بعد و توضیح سلمه، او را از عمر بزرگتر دانسته است.[۲۶] در منابع رجال شیعی برای عمر برادری به نام محمد نیز ذکر شده است.[۲۷]
عمر بن ابی‌سلمه در سال ۸۳ هجری قمری در زمان حکومت عبدالملک مروان درگذشت[۲۸] و در بقیع به خاک سپرده شد.[۲۹]
پانویس
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۵۹.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۵۹.
- ↑ ذهبی، سیراعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج۲، ص۴۵۶.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۰۷.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۴، ص۴۵۱؛ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج۲، ص۴۵۶؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۰۷؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۵۹.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، دار التراث، ج۴، ص۴۵۱.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۶۰.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۶۰؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۴، ص۴۵۱؛ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۶۲.
- ↑ خصال صدوق، باب ۱۲، ص۴۱؛ مناقب ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۴
- ↑ خصال صدوق، باب ۱۲، ص۴۱؛ مناقب ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۴
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۶۰.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، نامه ۴۲، ص۴۱۴.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۲۱۹؛ طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۵۱.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، نامه ۴۲، ص۴۱۴.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ۱۳۷۸ش، نامه ۴۲، ص ۳۱۵.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۵۹. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۰۶.
- ↑ الاصابه (ج ۸، ص۲۲۲) محل ولادت او را مدینه ذکر کرده است
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۵۹.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۰۷.
- ↑ برقی، رجال برقی، ج۱، ص۲۸۶؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی. ج۱، ص۴۳.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج۲، ص۴۵۶.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۱۶۰.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۰۷.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۰۸.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۰.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۶۰.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج۲، ص۴۵۶.
منابع
- ابن‌اعثم کوفی، محمد بن علی، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، نشر علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌عبدالبِر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- برقی، احمد بن عبدالله، رجال البرقی، اشراف: جعفر سبحانی، تحقیق و تعلیق: حیدر محمد علی بغدادی، قم، موسسه الامام الصادق، ۱۴۳۳ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ ۱۰، ۱۴۱۴ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۴ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ط الثانیة، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق: شیخ جواد القیومی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.