خیرات حسان (کتاب)

خیرات حسان

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمدحسن اعتماد السلطنه
موضوع	شرح حال مشاهیر زنان
زبان	فارسی
مجموعه	۳ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی
تاریخ نشر	۱۳۹۴ش

خیرات حسان (۱۳۰۴ـ۱۳۰۷ ق) اثری به قلم اعتمادالسلطنه درباره شرح حال حدود ۹۱۲ زن مشهور اسلام و نمونه اشعار گویندگان زن در سه جلد به زبان فارسی است. وی در این کتاب شرح حال زنان شاعر، ادیب، خوشنویس، هنرمند، عالم، فقیه، زاهد، عارف و نیز بانوان مقدس، اهل حرم پادشاهان، همسران و دختران بزرگان، معشوقه‌ها، زنان تاریخ‌ساز و حادثه‌آفرین از صدر اسلام تا عصر مؤلف، از ترک و عرب و عجم و هندی و حبشی را گرد آورده است. اعتمادالسلطنه کتاب مشاهیرالنساء سید محمد ذهنی افندی را که به زبان ترکی است، اساس کار خود قرار داده است.

مدخل‌های خیرات حسان به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است که از میان آنها شرح حال حضرت سکینه بنت حسین، مفصل‌ترین شرح حال در این تذکره است.

دربارهٔ مؤلف

مقالهٔ اصلی: محمدحسن اعتماد السلطنه

محمد حسن خان صنیع الدوله مؤلف کتاب خیرات حسان

محمدحسن خان صنیع الدوله در ۲۱ شعبان ۱۲۵۹ق برابر با ۲۶ شهریور ۱۲۲۲ش در مراغه متولد و در ۱۸ شوال ۱۳۱۳ق برابر با ۱۴ فروردین ۱۲۷۵ش در تهران از دنیا رفت. وی ملقب به اعتمادالسلطنه، از رجال دربار دوره قاجار و عهد ناصرالدین شاه و نویسنده کتاب‌های بسیاری بود.

انگیزه تألیف

انگیزهٔ تألیف خیرات حسان آن بود که روزی کسی در نزد اعتمادالسلطنه از زنان تابعی سخنی گفت. از همان زمان مؤلف به فکر تحقیق دربارهٔ احوال زنان نامدار افتاد و خواست با یاری اهل فن طرح خود را عملی کند که از حسن اتفاق به کتاب مشاهیر النساء دست یافت.

موضوع کتاب

دیباچه کتاب به نام ناصرالدین شاه است. در این تذکره که تقریباً ویژهٔ بانوان مسلمان است شرح حال زنان شاعر، ادیب، خوشنویس، هنرمند، عالم، فقیه، زاهد، عارف و نیز بانوان مقدس، اهل حرم پادشاهان، همسران و دختران بزرگان، معشوقه‌ها، زنان تاریخ‌ساز و حادثه‌آفرین از صدر اسلام تا عصر مؤلف، از ترک و عرب و عجم و هندی و حبشی گردآمده است. اعتماد السلطنه در این اثر گاه از یک تن در ذیل چند نام یاد کرده و گاه صفات و القاب را نیز مدخل قرار داده است؛ مثلاً مدخل «بانوی بهشت» را پس از توضیحی کوتاه، به حضرت فاطمه زهرا(س) ارجاع داده است. گاه در ذیل یک مدخل به چند تن اشاره کرده است" مثلاً در ذیل «صفیه خاتون» از چند صفیه و در ذیل «فواطم» از چندین فاطمه نام برده است. وجه نامگذاری کتاب به خیرات حسان احتمالا اقتباس از آیه ۷۰ سوره الرحمن باشد(فِیهِنَّ خَیرَاتٌ حِسَانٌ ترجمه: و در آن باغ‌های بهشتی زنانی نیکو خلق و زیبایند)

منابع کتاب

دیباچه خیرات حسان

اعتمادالسلطنه کتاب مشاهیرالنساء، اثری به زبان ترکی، تألیف سید محمد ذهنی افندی، را اساس کار قرار داده و پس از ترجمهٔ آن، معلومات خود را بر آن افزوده و پاره‌ای تصرفات نیز در آن اعمال کرده است. برای تألیف این تذکره از ده‌ها منبع معتبر عربی، ترکی و فارسی استفاده شده است، اما اعتمادالسلطنه از منابع دیگری هم سود جسته که تفکیک این دو دسته –به جز چند مورد- فقط پس از مقایسهٔ دو متن ترکی و فارسی میسر خواهد بود. اعتمادالسلطنه بدین‌گونه شرح حال بسیاری دیگر از زنان فاضل به ویژه هم‌عصرانش را، در تذکرهٔ خود جای داده است.آقابزرگ تهرانی نیز در الذریعه معتقد است که کتاب خیرات حسان از کتاب مشاهیر النساء ذهنی افندی گرفته شده و البته نام زنان بسیار دیگر را که مشهور به اهل ادب و فضل بودند به آن افزوده است، و در آخر هر جلد نیز مختصری از زندگانی رجال قاجار را آورده است.

مجلدات

تصویری از جلد دوم کتاب خیرات حسان

جلد اول کتاب، پس از دیباچهٔ مؤلف با شرح حال «آمنه بنت وهب» آغاز شده و با شرح حال «ریطه» خاتمه یافته و ذیل آن با شرح حال «آمنه» آغاز شده و به شرح حال «ریا عقیلیه» ختم شده است.

بنابر یادداشت مؤلف در جلد دوم، وی نسخه‌ای از جلد اول آن را برای محمد ذهنی فرستاده و وی از مطالعهٔ کتاب اظهار انبساط و امتنان کرده است.

متن ترکی مکتوب ذهنی و ترجمهٔ فارسی آن در آغاز مجلد دوم درج شده و به دنبال آن بقیهٔ تذکره با ترجمهٔ احوال «زائری» ادامه یافته و با ترجمه «فاضله انصاریه» به آخر رسیده است. پس از آن مؤلف با عنوان «تذییل و اعتذار»، از اینکه شرح حال بسیاری از زنان را نیاورده، پوزش خواسته و وعده داده است که ذیلی نسبتاً مفصل در خاتمهٔ کتاب، به این امر اختصاص دهد ضمن آنکه شرح حال چند تن از ایشان را در پایان جلد دوم، آورده است.

ذیل جلد دوم، با شرح حال «شکوه السلطنه» آغاز و به شرح حال «ظفرخانم» ختم شده است.

بنابر یادداشت مؤلف با عنوان اخطار انتشار جلد اول با اقبال عمومی مواجه شده است. معدودی نیز در پی «انکار کتاب» بوده‌اند، اما مؤلف خرده‌گیری‌های آنان را پاسخ گفته و به اثبات اهمیت کار خود پرداخته است.

اعتماد السطنه در آغاز جلد سوم ص۳ شرح احوال حضرت فاطمه(س) را به کتب روایات و احادیث ارجاع داده است. جلد سوم با ترجمهٔ حال «فاطمه بنت الحسین» آغاز شده و با ترجمه «یهب‌ الله الحبشیة» پایان یافته و به دنبال آن تکمله‌ای دربارهٔ بعضی حکایات از زنان شاعر و اشعار آنان آمده و سپس شرح حال «مریم‌خانم» و «فاطمه سلطان خانم»، دختر و نوادهٔ قائم مقام فراهانی، نیز بر کتاب افزوده شده است.

شمار مدخل‌ها

شمار مدخل‌های خیرات حسان در متن جلد اول؛ از «الف» تا «ر» ۳۸۰ و در ذیل آن ۴۶، در متن جلد دوم؛ از «ز» تا «ف» ۲۶۰ و ذیل آن ۷، در متن جلد سوم؛ از «ف» تا «ی» ۲۳۲ و در افزودهٔ آن ۲؛ مجموعاً ۹۲۷ است که بنابه شمارش گلچین معانی در مجموع ۳جلد فقط شرح حال ۵۲ شاعر فارسی‌گوی آمده و بعضی از آن‌ها نیز مکرر است. شرح حال حضرت سکینه بنت حسین علیه‌السلام، مفصل‌ترین شرح حال این تذکره است.

ویژگی‌های نگارشی

• دیباچهٔ کتاب به نثری روان، مسجع و آمیخته با نظم فارسی و عربی نوشته شده است.
• در متن کتاب نیز کم و بیش سجع دیده می‌شود. شرح‌حال زنان شاعر با نمونه‌های شعر فارسی، عربی یا ترکی ایشان همراه است.
• مؤلف، در ضمن احوال بانوان اهل علم، به مناسبت، اشعاری آورده و در لابه‌لای متن، حکایت و توضیح لغت، معنای شعر، فواید تاریخی، شرح مسائل فقهی و بسیاری اطلاعات جانبی دیگر بنابه مناسبت جای داده شده است.
• مؤلف بعضی از مطالب عربی از جمله دو خطبهٔ حضرت زینب(س) و بسیاری از اشعار عربی، را به فارسی ترجمه کرده است.

برخی از محققان با توجه به این که همسر اعتمادالسلطنه، عزت ‌ملک خانم ملقب به اشرف‌السلطنه در تألیف این کتاب دست بلندی داشته به ویژه که زندگینامه مسلمانان غیر ایرانی، ترجمه از ترکی کتاب "مشاهیر النساء" نوشته محمد ذهنی افندی است و اشرف السلطنه ترکی استانبولی می‌دانسته است.او افزون بر این چند کتاب دیگر اعتمادالسلطنه به ویژه اثر ماندگارش "روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه" را پاکنویس و ویرایش کرده است.۲۸ ساله بود کتاب سه جلدی "خیرات حسان" را که زندگینامه زنان برجسته ایرانی، هندی، عرب و ترک در جهان اسلام است، برای چاپ آماده کرد.

ترتیب کتاب

مدخل‌های خیرات حسان با ترتیب الفبا، هر حرف در یک فصل، تنظیم شده، به غیر از «آمنه بنت وهب» که نظر به شرافت مادری پیامبر اکرم در آغاز کتابو مقدم بر همهٔ نام‌های دیگر آمده است. همچنین مدخل‌های حروف «ب» و «پ» با یکدیگر آمیخته شده است.

نقد مشاهیرالنساء

اعتمادالسلطنه گاه به نقد آرای مؤلف مشاهیرالنساء برخاسته و بر وی خرده گرفته و گلچین معانی پاره‌ای از اشتباهات اعتمادالسلطنه و اطلاعات نادرست کتاب را تذکر داده است.

سرقت ادبی از کتاب

میرزا محمد بن محمدرفیع ملک الکتاب شیرازی، قسمتی از خیرات حسان اعتمادالسلطنه را با همان مقدمه انتحال کرده و پس از حذف نام مؤلف، اعمال بعضی تصرفات نابجا و افزودن شرح حال ملکه ویکتوریا آن را به نام شاه‌جهان‌بیگم، حکمران بهوپال کرده و با عنوان تذکرة الخواتین، شامل ذکر ۲۳۷ تن (از آمنه بنت وهب تا یاسمن بو) در ۱۳۰۶، در بمبئی به چاپ سنگی رسانده است.

همچنین هلال الدین اسماعیل خویی، متخلص به «دیوانه» در سال ۱۳۱۲، از متن منتحل تذکرة الخواتین، منتخبی فراهم کرده است.

چاپ‌های کتاب

خیرات حسان، نخستین بار در سه مجلد، به قطع رحلی، جلد در ۱۳۰۴، جلد دوم در ۱۳۰۵ و جلد سوم در ۱۳۰۷ به خط نسخ عالی محمدصادق شمس‌الکتاب، در تهران، چاپ سنگی شده است. در پایان جلد اول تقویم سالانه و در پایان هر سه جلد ضمیمه‌ای مشتمل بر فهرست اسامی سلاطین قاجار، ذکر سلطنت ناصرالدین شاه و فهرست اسامی خاندان سلطنتی، خان‌های قاجار، رجال و صاحبان مناصب و مشاغل دولتی و نیز فهرست ممالک خارج الحاق شده است. این تذکره در سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۲ش تجدید چاپ شد.

آثار همنام

آثار دیگری، با این کتاب هم نام است، از جمله الخیرات الحسان، تألیف قاضی نورالله شوشتری (متوفای ۱۰۱۹ق، مؤلف مجالس المؤمنین) و الخیرات الحسان فی تفسیر القرآن، تألیف شیخ محمدرضا بن قاسم غراوی نجفی که موضوع آن‌ها با موضوع این کتاب متفاوت است.

منابع

• آقابزرگ تهرانی، الذریعه.
• محمدحسن بن علی علی اعتمادالسلطنه.
• خیرات حسان، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۰۴-۱۳۰۷ش.
• احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران ۱۳۴۸ش.
• خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰-۱۳۵۵ش.
• محمد بن محمد رفیع ملک الکتّاب، کتاب تذکرة الخواتین، چاپ سنگی بمبئی، ۱۳۰۶ق.
• سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران، ۱۳۴۴ش.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام