مصحف: تفاوت میان نسخه‌ها

مُصحَف در لغت به معنای چیزی بوده که صحیفه‌ها در آن جمع شده است؛ یعنی چیزی که دارای دو رُویه (جلد) بوده و در آن، اوراق جمع‌آوری و نگهداری می‌شده است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه صحف؛ راغب اصفهانی، مفردات، ذیل واژه صحف.</ref> واژه مُصحَف در قرآن نیامده است؛ اما هم‌ریشه آن یعنی واژه صُحُف، ۸ بار به کار رفته است و به کتاب پیامبرانی چون ابراهیم، موسی و به لوح محفوظ و نامه اعمال صحف گفته شده است.{{یادداشت|«صُحُفِ إِبْرَ‌اهِیمَ وَمُوسَیٰ» (سوره اعلی، آیه ۱۹)، «صُحُفِ مُوسَیٰ» (سوره نجم، آیه ۳۶)، «الصُّحُفِ الْأُولَیٰ» (سوره طه، آیه ۱۳۳)، «صُحُفٍ مُّکرَّ‌مَةٍ: نامه‌های گرامی، لوح محفوظ یا کتب انبیا» (سوره عبس، آیه ۱۳)، «صُحُفًا مُّنَشَّرَ‌ةً: نامه‌های سرگشاده و افراخته» (سوره مدثر، آیه ۵۲)، «وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَ‌تْ» (سوره تکویر، آیه ۱۰)، «صُحُفًا مُّطَهَّرَ‌ةً: نامه‌های پاکیزه» (سوره بینه، آیه ۲).}} صحف جمع صحیفه است و صحیفه صفحه‌ای است که بر آن می‌نویسند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ص۹.</ref> واژه مصحف بعدها برای قرآن به کار گرفته شده است.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ص۱۰.</ref>

نام یا اصطلاح مصحف برای قرآن، بیشتر در زمانی رواج یافت که به شکل امروزی‌اش تدوین شد؛ به عبارت دیگر، هنگامی که پس از رحلت [[پیامبر(ص)]] قرآن را یکجا جمع کردند و نوشتند، آن را «مُصحَف» خواندند.<ref>خرمشاهی، قوام الدین، مصحف، در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، ص۲۰۶۵.</ref> [[محمدباقر حجتی]] راجع به نامگذاری قرآن به مصحف می‌نویسد: «بر طبق منابع تاریخی اهل سنت، چنین استفاده می‌شود که نامگذاری قرآن به مصحف به زمان خلافت [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] بازمی گردد». وی پس از نقل روایات گوناگون در این زمینه به نقد و بررسی این نظریه پرداخته است.<ref>حجتی، محمدباقر، تاریخ قرآن کریم، ص۴۶۲ به بعد؛ به نقل خرمشاهی، قوام الدین، مصحف، در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، ص۲۰۶۶.</ref>

در زمان پیامبر(ص) و پس از آن مصحف‌های فراوانی متعلق به [[صحابه|یاران پیامبر]] و [[تابعین]] وجود داشت.<ref>ایازی، مصحف امام علی(ع)، صص۱۸۰-۱۸۱.</ref> [[محمود رامیار]] پژوهشگر قرآنی به برخی از این مصحف‌ها و صاحبان آنها اشاره می‌کند که از آن جمله، [[مصحف امام علی (ع)|مصحف امام علی(ع)]]، مصحف [[حمزه]] عموی پیامبر، [[ابی بن کعب]]، [[معاذ بن جبل]]، [[زید بن ثابت]] و [[ابوایوب انصاری]] هستند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، صص۳۳۴-۳۳۵.</ref>

گوناگونی این مصحف‌ها موجب اختلاف مردم می‌شد. چنان‌که مردم نواحی مختلف ([[کوفه]]، [[بصره]]، [[دمشق]]، [[شام]]) هر کدام یک مصحف را قبول داشتند و آن را درست می‌پنداشتند. [[خلیفه سوم]] برای جلوگیری از اختلاف میان مردم و تفاوت در بین مصاحف، دستور داد که در دست هر کسی مصحفی یا [[آیه|آیه‌ای]] یا [[سوره|سوره‌ای]]‌ یا قسمتی از قرآن است بیاورد. آن‌گاه گفت: از روی این همه مصحفی درست کنند که اساس و امام باشد و اگر در قرائت کلمه‌ای اختلاف پیدا کردند، زبان و لهجه [[قریش]] را (که قرآن به این زبان نازل شده است) مقدّم دارند. پس از اینکه مصحف رسمی آماده شد، عثمان دستور داد تا از روی آن چندین نسخه کتابت کردند و هر یک را به طرفی از اطراف جهان اسلامی فرستادند، و نیز به منظور رفع اختلاف دستور داد تا باقی‌مانده صحف و مصاحف را که متفاوت بودند در آتش انداختند. بدین ترتیب، قرآن طی چند سال، منتهی به حدود سال ۲۸ق، بین دو جلد، از [[سوره فاتحه]] تا [[سوره ناس|ناس]] و در ۱۱۴ سوره تدوین شد.<ref>خرمشاهی، قوام الدین، مصحف، در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، ص۲۰۶۵-۲۰۶۶.</ref>

در [[فقه]] برای مصحف احکامی بیان شده است:  

برای مسّ کردن خط قرآن، يعنى رساندن جايى از بدن به آن، [[وضو|وضوگرفتن]] واجب است<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۳۳۴ و ص۳۳۷، مسئله ۳.</ref> و فرقی هم بین آیه، کلمه یا حرف نیست، حتی اگر در کتاب دیگری آمده باشند.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۳۳۴ و ص۳۳۸، مسئله ۷ و ۸.</ref> ولى اگر قرآن را به زبان ديگر ترجمه كنند، مسّ آن اشكال ندارد، به جز نام خداوند که به هر زبانی باشد، مس آن نیازمند وضو است.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۳۴۲، مسئله ۱۷.</ref> جلوگيرى بچه و ديوانه از مسّ خط قرآن واجب نيست، مگر اینکه مس کردن آنان بى‌احترامى به قرآن باشد.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۳۴۱، مسئله ۱۵.</ref> همچنین بر شخص [[جنابت|جُنُب]] حرام است جایی از بدنش را به خط قرآن برساند.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۴۸۱.</ref>

کسی که وضو ندارد یا غسل بر گردن اوست، می‌تواند به حاشیه و بین خطوط قرآن دست بزند و این کار بر او حرام نیست، بلکه مکروه است.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۳۴۲، مسئله ۱۶.</ref> همچنین [[مستحب]] است انسان برای همراه داشتن قرآن و خواندن و نوشتن آن و نيز براى مسّ حاشيۀ قرآن [[وضو]] بگیرد.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۳۴۵.</ref>

نجس‌کردن مصحف حرام است<ref>امام خمینی، توضیح المسائل (مُحَشّیٰ)، مسئله ۱۳۵.</ref> و اگر نجس شد، واجب است آن را آب بکشند.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۱۸۲، مسئله ۲۱.</ref> همچنین اگر برگی از قرآن در توالت بیفتد، واجب است آن را خارج کنند و اگر ممکن نیست، احتیاط و بهتر آن است که از آن توالت استفاده نشود تا آن برگه از بین برود.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۱۸۳، مسئله ۲۶.</ref>

گفته شده است دادن قرآن به کافر حرام است و اگر در دست اوست باید قرآن را از او بگیرند.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ج۱، ص۱۸۲، مسئله ۲۳.</ref> البته بنابر نظر برخی از فقیهان همچون آیت‌الله مکارم شیرازی و فاضل لنکرانی، اگر برای تحقیق یا تبلیغ در مورد اسلام باشد، ایرادی ندارد.<ref>توضیح المسائل آیت‌الله مکارم شیرازی، مسئله ۱۴۰. توضیح المسائل آیت‌الله فاضل لنکرانی، مسئله ۱۴۰.</ref>