سید محمدباقر حجتی

سید محمدباقر حجتی

قرآن‌پژوه و استاد علوم قرآنی
تصویری از سید محمدباقر حجتی در مراسم نکوداشت او در سال ۱۳۹۳ش
اطلاعات فردی
تاریخ تولد	۲۵ اسفند ۱۳۱۱ش
زادگاه	بابل
خویشاوندان سرشناس	سید محمدباقر حجتی بارفروشی مازندرانی (پدربزرگ)
اطلاعات علمی
استادان	مرتضی مطهری • ابوالقاسم گرجی • میرزا باقر آشتیانی • ابوالحسن شعرانی
محل تحصیل	حوزه علمیه تهران
تألیفات	پژوهشی در تاریخ قرآن کریم • تفسیر کاشف • اسباب النزول • تاریخ قرائات قرآن کریم • میثاق در قرآن • آداب تعلیم و تعلم

سید محمدباقر حجتی (تولد: ۱۳۱۱ش) روحانی شیعه، نویسنده، قرآن‌پژوه اهل ایران و از استادان علوم قرآنی در دانشگاه تهران. حجتی، دانش‌آموخته دانشگاه تهران بود. او پس از انقلاب اسلامی ایران، رشته علوم قرآن و حدیث را در دانشگاه تهران تأسیس کرد. تدریس در رشته علوم قرآن، فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، تحقیق و تألیف در حوزه علوم قرآنی، ارائه مقالات و سخنرانی در کنگره‌ها و سمینارها از جمله فعالیت‌های سید محمدباقر حجتی است. او مسئولیت‌های متعدد فرهنگی و دانشگاهی داشته و بارها مورد تکریم قرار گرفته و جوایز و لوح‌های تقدیر دریافت کرده است.

جایگاه و اهمیت

سید محمدباقر حجتی از قرآن‌پژوهان ایرانی است که آثار متعددی در این‌باره نگاشته و پایه‌گذار رشته علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تهران بعد از انقلاب اسلامی ایران است. او سال‌ها به تدریس در رشته زبان و ادبیات عرب، ترجمه، قرائت و تفسیر قرآن مشغول بود و مدیریت دانشکده الهیات و معارف اسلامی در گروه علوم قرآن و حدیث، معاونت پژوهشی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و عضویت در مجامع و انجمن‌های علمی قرآنی را بر عهده داشته است. فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، تحقیق و تألیف در حوزه علوم قرآنی، تحقیق و تألیف در حوزه علوم تربیتی و روان‌شناسی، ارائه مقالات و سخنرانی در کنگره‌ها و سمینارها از جمله فعالیت‌های علمی و پژوهشی او به‌شمار می‌رود.

تقدیرها و جوایز

از سید محمدباقر حجتی بارها به مناسبت‌های مختلف تقدیر شده است:

• جایزه احراز رتبه اول در مسابقه مقاله‌نویسی راجع به «کودکان و نوجوانان» از حوزه علمیه قم در سال ۱۳۵۶ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر «بهترین پژوهش کاربردی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران» در سال ۱۳۵۴ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر به‌مناسبت انتخاب کتاب «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۳ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر به‌عنوان «استاد ممتاز دانشگاه تهران» در سال ۱۳۶۹ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر «استاد نمونه کشور» در سال تحصیلی ۱۳۷۲-۱۳۷۱ش.
• لوح تقدیر به‌مناسبت خدمت‌گزاری به قرآن کریم و معرفی او به‌عنوان یکی از خادمان قرآن در سال ۱۳۷۳ش.
• دریافت جایزه روایت از دانشمندان مصری در سال ۱۳۶۷ش.
• برگزیده‌شده به‌عنوان «چهره ماندگار عرصه علوم قرآن و حدیث» در سال ۱۳۸۱ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر و نشان درجه یک پژوهش در سال ۱۳۸۴ش از سوی دانشگاه تهران.
• دریافت لوح تقدیر به‌مناسبت انتخاب کتاب فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران.

مسئولیت‌ها

مسئولیت‌های سید محمدباقر حجتی به این شرح است:

• ریاست کتابداری و راهنمایی و کتاب‌یابی کتابخانه دانشگاه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۴۴ش تا ۱۳۶۶ش.
• ریاست کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۵ش تا ۱۳۵۸ش.
• مدیریت گروه فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۲ش تا ۱۳۵۵ش.
• مدیریت گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران.
• مدیریت گروه علوم و قرآن دانشگاه تربیت مدرس.
• معاونت دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۶۹ش تا ۱۳۸۰ش.
• عضویت در هیئت گزینش کتاب از سال ۱۳۶۱ش تا ۱۳۷۳ش.
• عضویت در کمیته برنامه‌ریزی الهیات در شورای عالی برنامه‌ریزی از سال ۱۳۶۴ش تا ۱۳۷۲ش.
• داور و عضو کمیته تخصصی علوم انسانی جشنواره خوارزمی از سال ۱۳۷۰ش تا ۱۳۸۳ش.
• عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه تهران از سال ۱۳۷۰ش تا ۱۳۸۰ش.
• عضویت در کمیته تخصصی علوم انسانی و معاونت پژوهشی دانشگاه تهران از سال ۱۳۷۰ش تا ۱۳۷۴ش.
• مشاور سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی از سال ۱۳۶۷ش تا ۱۳۷۴ش.
• عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) و مسئول گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث در سال ۱۳۷۳ش.
• عضو هیئت‌امنای داشنگاه علوم قرآن و حدیث وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه.
• عضویت در فرهنگستان مجمع اللغة العربیة دمشق از سال ۱۳۶۵ش.
• عضو دائمی و برنامه‌ریز کنگره جهانی امام رضا(ع).

زندگی‌نامه و حیات علمی

سید محمدباقر حجتی در ۲۵ اسفند سال ۱۳۱۱ش در بابل متولد شد. پدرش سید محمد حجتی از عالمان و ائمه جماعت شهر بابل و جدش سید محمدباقر حجتی بارفروشی مازندرانی از مراجع تقلید در منطقه مازندران و از شاگردان سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، آخوند خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی در حوزه نجف بود.

تحصیلات

سید محمدباقر حجتی، تحصیلات ابتدایی خویش را در زادگاهش و مقداری از تحصیلات حوزوی را در مدرسه علمیه صدر بابل گذراند. استادان او در شهر بابل، پدرش، شیخ علی موحد، سید محمد محقق بهشتی، شیخ نجف فاضل استرابادی، شیخ محمد سالکی، شیخ محمدعلی طبرستانی، سید حبیب‌الله غروی و کربلایی علیجان طبری بودند.

بزرگداشت کنگره هزاره شیخ طوسی در مشهد - اسفند سال ۱۳۴۸ش - از چپ به راست: صالحی نجف‌آبادی - علی دوانی - مرتضی مطهری - سید هاشم رسولی محلاتی - سید محمدباقر حجتی و فرد ناشناس

حجتی برای ادامه تحصیلات علوم دینی در اردیبهشت سال ۱۳۳۰ش به تهران رفت و در مدرسه مروی ساکن شد. سید صدرالدین رضوی، مرتضی مطهری، ابوالقاسم گرجی، میرزا باقر آشتیانی و سید ابوالقاسم رفیعی قزوینی و ابوالحسن شعرانی از استادان او بودند. او در سال ۱۳۳۴ش وارد دانشگاه علوم معقول و منقول (دانشکده الهیات و معارف) شد و به جمع دانشجویان رشته فقه و مبانی علوم اسلامی دانشگاه تهران پیوست. کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا را در همان‌جا خواند و پس از اخذ دکترای حکمت و فلسفه در سال ۱۳۴۶ش به استخدام دانشگاه تهران درآمد و استادیار شد.

از جمله فعالیت‌های آموزشی حجتی، تدریس حدیث و علوم قرآنی در دانشگاه تهران، تربیت مدرس، علوم اسلامی رضوی و دیگر دانشگاه‌های معتبر ایران است. او در سال ۱۳۸۷ش با درجه استادتمام بازنشسته شد.

سفرها

حجتی، سفرهای علمی هم داشته و بارها در کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی در دمشق شرکت کرده و مقالات متعددی در زمینه قرآن ارائه داده است. او در سال ۱۳۵۵ش به انگلستان رفت و از کتابخانه‌ها و موزه‌های آن کشور بازدید و از نسخه‌های کهن قرآن عکس‌برداری کرد و به مطالعه دقیق رسم‌الخط قرآن‌ها پرداخت. عراق، عربستان، الجزایر، کانادا، آلمان، ایتالیا، سوئد، اسپانیا، یمن، اردن، امارات متحده عربی، هندوستان، ترکیه، مراکش، ارمنستان و چین از دیگر کشورهایی هستند که حجتی به آنها سفر کرده است.

دیدگاه‌ها

سید محمدباقر حجتی به‌دلیل مطالعات و تأملات فراوان در حدیث، علوم قرآنی، کلام و فلسفه، بر منابع قدیم و جدید تسلط داشته و به نقد و تحلیل مباحث پیرامون آنها و ارائه دیدگاه‌های خویش پرداخته است.
در نگاه سید محمدباقر حجتی، دانش‌هایی در قرآن وجود دارد که نامحدود است، در ظاهر پیوندی با قرآن ندارد و به‌اصطلاح، علوم برون‌مرزیِ قرآن است و برای رسیدن به آن، راهی جز آشنایی و یادگیری آن علوم نیست. به اعتقاد حجتی، مجمع البیان و تفسیر المیزان در میان شیعه و تفسیر فی ظلال القرآن از سید قطب در اهل‌سنت جزو بهترین تفسیرها هستند و ترجمه‌های مهدی الهی قمشه‌ای، محمدمهدی فولادوند و سید جلال مجتبوی هم در زمره بهترین ترجمه‌های قرآن است.

آثار

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار سید محمدباقر حجتی

بخش عمده تألیفات و مقالات سید محمدباقر حجتی، درباره علوم قرآنی است و آثاری هم در باب علوم تربیتی و روان‌شناسی دارد. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم مشهورترین اثر او در علوم قرآن است. تفسیر کاشف، اسباب النزول، تاریخ قرائات قرآن کریم، میثاق در قرآن، آداب تعلیم و تعلم در اسلام ترجمه کتاب «منیة المرید فی آداب المفید و المستفید» تألیف شهید ثانی از جمله آثار اوست.

تصویر کتاب ارج‌نامه سید محمدباقر حجتی

برگزاری نکوداشت

همایش نکوداشت سید محمدباقر حجتی در تاریخ ۲۶ آذر سال ۱۳۹۳ش همزمان با هفته پژوهش، با حضور جمعی از مسئولان و دانشجویان مجموعه دانشگاهی پردیس تهران در تالار شیخ طوسی آستان عبدالعظیم حسنی برگزار شد. در آیین نکوداشتی دیگر در ۲۶ تیر ۱۳۹۵ش از استادان پیشکسوت مطالعات قرآنی سید محمدباقر حجتی و عبدالکریم بی‌آزار شیرازی در دانشگاه الزهراء تقدیر شد.

چاپ کتاب ارج‌نامه

کتاب «ارجنامه دکتر سید محمدباقر حجتی: یادنامه دوازدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی» با گردآوری علی صادق‌زاده وایقان و اعظم نجفقلی‌نژاد ورجوی در سال ۱۳۹۱ش از سوی انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر شد.