علم فعلی خدا
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
علم فعلی خدا یکی از اوصاف فعل خداوند به معنای آگاهی خدا به مخلوقات در ظرف تحقق و ایجاد آن‌هاست. این علم بر خلاف علم ذاتی، به دلیل متغیر، زمانی و مکانی بودن برخی معلومها، می‌تواند متغیر، زمانی و مکانی باشد.
در قرآن کریم تعابیری چون «لیَعلَمَ» (تا خدا بداند) وجود دارد که مفسران آن را به علم فعلی معنا کرده‌اند. همچنین گفته شده مقصود از «ام الکتاب» در قرآن که همه چیز در آن ثبت شده نیز مرتبه‌ای از علم فعلی است.
برای اثبات علم فعلی خداوند استدلال‌هایی در فلسفه و کلام اسلامی بیان شده است. کمال بودن علم حضوری به افعال، حضور معلوم نزد علت و گستره وجودی بینهایت خداوند از جمله این استدلا‌ل‌ها هستند.
اشکالی به علم فعلی شده است که اگر خداوند علم به وجود موجودات متغیر داشته باشد، لازمه آن تغییر در ذات خداست. در پاسخ بیان شده است که علم فعلی عین وجود معلوم و در مرتبه مخلوق است. تغییر در مخلوق موجب تغییر در ذات عالم نیست. همچنین گفته شده چنین علمی به معنای نیاز خدا به آلات و ابزار جسمانی است. بیان شده است که نیاز به ابزار در صورت نبود احاطه وجودی و عدم حضور ضرورت دارد. خداوند علت مخلوقات بوده و همه آنها نزد او حاضرند.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
علم فعلی خداوند به معنای آگاهی خداوند نسبت به مخلوقات در ظرف ایجاد آن‌هاست. این وصف از نسبت ذات خداوند و مخلوقات انتزاع شده و از صفات فعل محسوب می‌شود.[۱] در مقابل علم فعلی، علم ذاتی خداوند به معنای علم خداوند به ذات خویش و به اشیاء در مرتبه ذات و قبل از ایجاد آنها است.[۲] برخلاف علم ذاتی که ازلی، تغییرناپذیر، غیر زمانی و غیر مکانی است، علم فعلی را به دلیل حادث، متغیر و زمانی و مکانی بودن برخی معلومها، دارای این ویژگی‌ها دانسته‌اند.[۳]
تفسیر برخی از آیات به علم فعلی
به گفته سید محمدحسین طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش)، تعابیری چون «لِیَعلم» (تا خدا بداند) و «لِنَعلَم» (تا بدانیم) در آیاتی چون ۴۰ آل عمران، ۱۲ کهف و ۲۵ حدید اشاره به علم فعلی خداوند دارد.[۴] به گفته وی علم خداوند همچون انسان نیست که برای تحقق نیاز به حصول صورت علمی داشته باشد. خداوند علم نامحدود به هر چیزی دارد. در نتیجه این تعابیر در قرآن کریم باید به علم فعلی معنا گردد. به این معنا که اراده خدا به معلوم کردن و ظاهر کردن این امر تعلق گرفته است.[۵]
به عقیده محمدتقی مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) در قرآن کریم علم فعلی در دو مرتبه بیان شده است. یک مرتبه وجود جامعی است به نام «ام الکتاب» که همه چیز را در بردارد و هر چیزی در آن ثبت شده و معلوم است. مرتبه دیگر آن نیز تحقق عینی خود معلوم است.[۶]
اثبات علم فعلی خداوند
برای اثبات علم فعلی استدلال‌هایی توسط فیلسوفان و متکلمان اسلامی ذکر شده است:
- کمال بودن علم حضوری به افعال: علم حضوری به افعال یک کمال است. خداوند واجد همه کمالات است. پس خداوند علم حضوری به افعالش دارد.[۷]
- حضور معلول نزد علت: حقیقت وجود معلول عین وابستگی به علت بوده و هر معلولی با تمام حقیقت وجودش نزد علت حاضر است. همه مخلوقات معلول ذات خداوند هستند. در نتیجه خداوند علم حضوری به تمامی معلول‌های خود به عین وجود آنها دارد.[۸]
- گستره وجودی خداوند: خداوند وجودی تام و بسیط و فرا زمان و فرامکان داشته و هیچ چیز وجود او را محدود نمی‌کند. لازمه چنین وجودی احاطه به همه موجودات محدود است. زیرا اگر موجودی خارج از احاطه او باشد نشانه محدودیت ذات او خواهد بود. در نتیجه هر چیزی که تحقق دارد حق تعالی علم اِحاطی به آن دارد.[۹]
اشکال‌های علم فعلی به جزئیات متغیر
- در رابطه با علم فعلی خداوند این اشکال مطرح شده است که اگر خداوند را عالم نسبت به جزئیات زمانی و متغیر در عالم مادی بدانیم، در آن صورت علم خدا هم تغییر خواهد کرد. زیرا علم باید مطابق معلوم باشد.[۱۰] علامه حلی (درگذشت: ۷۲۶ق) در پاسخ به این اشکال چنین بیان کرده است که علم فعلی اعتباری است که از نسبت میان ذات خداوند و مخلوق برداشت می‌شود و حقیقتی در خارج ندارد.[۱۱] مصباح یزدی نیز به این نکته تاکید می‌کند که علم فعلی همچون دیگر صفات فعل خداوند می‌تواند تغییر و تدریج داشته باشد. این تغییر به معنای تغییر و تحول در ذات نیست. بلکه چون معلوم خارجی متغیر است این تغییر در وصف فعلی نیز محقق می‌گردد. چرا که صفت فعل چیزی جز رابطه میان ذات خدا و مخلوقات نیست.[۱۲]
- اشکال دیگر به این صورت مطرح شده است که اگر خداوند علم به معلوم‌های متغیر داشته باشد باید ابزار و آلت متناسب با آنها را داشته باشد. مثلا برای دیدن باید چشم و برای شنیدن دارای گوش باشد.[۱۳] در پاسخ بیان شده است که ابزار و آلت زمانی لازم است که احاطه وجودی در کار نباشد. خداوند علت تمامی مخلوقات است و معلول با تمام وجودش نزد علت حاضر است. در نتیجه نیازی به ابزار و آلت نیست.[۱۴]
پانویس
- ↑ اصفهانی غروی، تحفة الحكيم، مؤسسة آل البيت(ع) لإحياء التراث، ص۷۶-۷۷؛ مصباح یزدى، معارف قرآن: خداشناسى، کیهان‌شناسى، انسان‌شناسى، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۰-۱۹۱.
- ↑ طباطبایی، نهایة الحکمة، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۴۶.
- ↑ مصباح یزدى، معارف قرآن: خداشناسى، کیهان‌شناسى، انسان‌شناسى، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، ج۱۳، ص۲۴۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، ج۴، ص۲۸-۲۹.
- ↑ مصباح یزدى، معارف قرآن: خداشناسى، کیهان‌شناسى، انسان‌شناسى، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۰-۲۰۰.
- ↑ شیخ اشراق، المشارع و المطارحات، ۱۳۸۵ش، ص۳۸۱.
- ↑ طباطبایی، نهایة الحکمة، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۴۶؛ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب والسُّنة والعقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب والسُّنة والعقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۷.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۷.
- ↑ مصباح یزدى، معارف قرآن: خداشناسى، کیهان‌شناسى، انسان‌شناسى، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۰-۱۹۱.
- ↑ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب والسُّنة والعقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۲۶.
- ↑ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب والسُّنة والعقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۲۶.
منابع
- اصفهانی غروی، محمدحسین، تحفة الحكيم، قم، مؤسسة آل البيت(ع) لإحياء التراث، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، الإلهيات على هدى الكتاب والسُّنة والعقل، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۳ق.
- شیخ اشراق، المشارع و المطارحات، ترجمه صدرالدین طاهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، نهایة الحکمة، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۳۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۱۳ق.
- مصباح یزدى، محمدتقى، معارف قرآن: خداشناسى، کیهان‌شناسى، انسان‌شناسى، قم، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، ۱۳۹۱ش.