شیخ حر عاملی
| محدث و فقیه امامیه | |
 مقبره شیخ حر عاملی در حرم امام رضا(ع) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین |
| لقب | شیخ حُرّ عاملی |
| تاریخ تولد | ۸ رجب ۱۰۳۳ق |
| محل زندگی | سوریه، عراق، ایران |
| تاریخ وفات | ۲۱ رمضان ۱۱۰۴ ق |
| محل دفن | مشهد، حرم امام رضا |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | صاحب معالم و فرزند شهید ثانی، شیخ حسین ظهیری، آقا حسین خوانساری، سید هاشم توبلی بحرانی، مولی محمد کاشی، و... |
| تألیفات | وسائل الشیعه، الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة، الصحیفة الثانیة من أدعیة علی بن الحسین علیه‌السلام، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، امل الآمل و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | قاضی القضات و شیخ الاسلام |
محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین (۱۰۳۳ - ۱۱۰۴ق) معروف به شیخ حُرّ عاملی، محدث و فقیه امامیه در قرن یازدهم هجری قمری و مؤلف وسائل الشیعه است. او عالمی اخباری و معتقد به صحت تمام احادیث کتب اربعه بود و برای اثبات این ادعا، در بخش پایانی کتاب وسائل الشیعه بیش از ۲۰ دلیل ذکر کرده است. شیخ حر عاملی بر آن است که نمی‌توان به ظن عمل نمود چون امکان دست‌یابی به علم در مورد احکام شرعی وجود دارد. شیخ حر به صاحب وسائل نیز شهرت دارد.
زندگی‌نامه
شیخ حر در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ق در روستای مشغره در منطقه جبل عامل لبنان دیده به جهان گشود. نسب وی با ۳۶ واسطه به حر بن یزید ریاحی می‌رسد.[۱] خاندان وی به «آل حر» شهرت داشتند.[۲]
وفات
شیخ حر عاملی در ۲۱ رمضان ۱۱۰۴ق در ۷۱ سالگی در مشهد درگذشت و در ایوان یکی از حجره‌های حرم امام رضا(ع) (این حجره اکنون در صحن انقلاب قرار دارد) به خاک سپرده شد.[۳]
خاندان
خاندان «آل حر»، به تصریح خود شیخ حر عاملی و دیگران، از اهل علم و معرفت و علاقه‌مند به خاندان پیامبر اکرم(ص) بوده و فقها و دانشمندان بزرگی را پرورش داده‌اند.
حسن بن علی پدر شیخ حر عاملی، شخصیتی فاضل، دانشمند، ادیب، فقیه و آگاه به فنون عربی و مورد مراجعه عموم مردم بود.[۴] مادرش نیز دختر علامه شیخ عبدالسلام و از بانوان بافضیلت و ادیب بود.[۵]
عمویش شیخ محمد بن علی بن محمد حر عاملی نویسنده کتاب الرحلة، و دارای حواشی و تعلیقات و رساله‌ها و دیوان شعر بزرگی است.[۶]
پسر عمویش حسن بن محمد بن علی دانشمندی فاضل و ادیب بود. جدّش شیخ علی بن محمد حر عاملی، عالمی جلیل القدر و عابدی خوش اخلاق و اهل فضل و شعر و ادب بود. جد پدری او، شیخ محمد بن حسین حُر عاملی نیز اهل علم و دانش و افضل عصر خود در علوم شرعی بود همان‌گونه که فرزندش شیخ محمد بن محمد افضل عصر خود در علوم عقلی بود.[۷]
جد مادری شیخ حر، عبدالسلام بن شمس الدین محمد حر عاملی در احکام فقهی بسیار متبحر بود.[۸]
سفرها
شیخ حر هنگامی که چهل ساله بود، در سال ۱۰۷۳ق برای زیارت عتبات عالیات از جبل عامل به عراق رفت و از آن جا برای زیارت امام رضا(ع) عازم مشهد گشت. او چون مشهد را جای مناسبی برای زندگی یافت، در آنجا ماندگار شد.
در سال ۱۰۸۷ و ۱۰۸۸ق دو بار به سفر حج رفت. در سال ۱۰۸۸ق در آخرین سفر حج شیخ حُر عاملی، تُرک‌های تحت امر حکومت عثمانی، عده‌ای ایرانی را به جرم اهانت به خانه خدا قتل عام کردند و بی‌احترامی به خانه خدا را بهانه‌ای برای قتل عام شیعیان اهل بیت قرار دادند. در این واقعه شیخ حُر توسط سید موسی بن سلیمان، یکی از اشراف مکه و از سادات حسنی نجات یافت و از طریق یمن به عراق رفت.[۹]
او در این مدت دو بار برای زیارت عتبات به عراق رفت. در یکی از این سفرها، به اصفهان نیز رفت و در آنجا با علمای بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسی دیدار کرد. در این دیدار، وی به علامه مجلسی اجازه روایت داد و علامه نیز متقابلاً به شیخ حُر اجازهٔ روایت داد. در همین سفر، علمای اصفهان دیداری نیز از دربار شاه سلیمان صفوی برای او ترتیب دادند.[۱۰] شاه سلیمان صفوی، منصب قاضی‌القضاتی و شیخ‌الاسلامی خراسان را بدو سپرد.[۱۱]
جایگاه علمی
شیخ حر از همان ابتدا تحصیلات خویش را در منطقه جبل عامل آغاز کرد و سپس به جباع رفت و از علمای بسیاری در این راه بهره برد که عبارت‌اند از:
- پدرش حسن بن علی (متوفای ۱۰۶۲ق).
- عمویش شیخ محمد بن علی حُر (متوفای ۱۰۸۱ق).
- جد مادری، شیخ عبد السلام بن محمد حُر.
- دایی پدرش شیخ علی بن محمود عاملی.
- شیخ زین‌الدین، صاحب معالم و فرزند شهید ثانی.
- شیخ حسین ظهیری.
- سید حسن حسینی عاملی.
- شیخ عبدالله حرفوشی.
- مولی محمد طاهر بن محمد حسین شیرازی نجفی قمی.
- سید میرزا جزایری نجفی.
- شیخ علی نوهٔ شهید ثانی.
- آقا حسین خوانساری.
- سید هاشم توبلی بحرانی.
- مولی محمد کاشی.[۱۲]
شاگردان
شیخ حُر عاملی در مشهد مجلس درس پررونقی داشت و شاگردان بسیاری تربیت کرد؛ برخی از این شاگردان عبارت‌اند از:
- شیخ مصطفی بن عبد الواحد بن سیار حوبز.
- شیخ محمد رضا فرزند شیخ مصطفی.
- شیخ حسن فرزند دیگر شیخ مصطفی.
- سید محمد بن محمد باقر حسینی اعرجی مختاری نائینی.
- سید محمد بن محمد بدیع رضوی مشهدی.
- مولی محمدفاضل بن محمد مهدی مشهدی.
- سید محمد بن علی بن محیی الدین موسوی عاملی.
- مولی محمدصالح بن محمد باقر قزوینی مشهور به روغنی.
- مولی محمدتقی بن عبد الوهاب استرآبادی مشهدی.
- مولی محمدتقی دهخوارقانی قزوینی.
- سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.[۱۳]
گرایش به اخباریگری
شیخ حر عاملی عالمی اخباری است که معتقد به صحت تمام احادیث کتب اربعه است و برای اثبات این ادعا، در بخش پایانی کتاب وسائل الشیعه بیش از بیست دلیل ذکر کرده است.[۱۴] وی هم‌چنین معقتد است که نمی‌توان به ظن عمل نمود چون امکان دست‌یابی به علم در مورد احکام شرعی وجود دارد.[۱۵]
حضور وی در درس علمای مشهور اخباری سبب شد که وی نیز تحت تأثیر فضای غالب عصر صفویه قرار گرفته و مسلک اخباریگری را بپذیرد و از مروجان بزرگ و در عین حال معتدل و میانه‌روی آن شود. حر عاملی با پرهیز از هر‌گونه بحث و جدل بر ضد اصولیون و مجتهدان، به‌شدت از اخباریگری هواخواهی نموده و آن را تقویت می‌کرد. وی در شمار نخستین کسانی است که کوشید تفاوت‌های اخباریان و اجتهادیان را برشمرد و نشان دهد تفاوت این دو مکتب تنها در الفاظ نیست. وی بر همه ابزارهای عقلی استنباط احکام تاخت.[۱۶] یکی از مهم‌ترین کتبی که بیانگر اعتقاد و آرای شیخ حر است؛ کتاب «فوائد الطوسیه» نام دارد. شیخ در ابتدای کتاب، انگیزه خود از تالیف کتاب را زدودن ابهام از چهره برخی احادیث، رفع احادیث شبهه‌ناک و نیز برخی مغالطات وارده ذکر می‌نماید؛ وی در این کتاب در دفاع از مسلک اخباریگری تلاش می‌کند.[۱۷]
آثار
شیخ حر عاملی تألیفات متعددی را از خود برجای گذاشت. مهم‌ترین اثر او، کتاب «وسائل الشیعه» است که از زمان نگارش تاکنون، همواره مورد توجه و عنایت فقها و مجتهدان شیعه قرار گرفته است. این کتاب شامل احادیث منابع روایی شیعه مانند کتب اربعه و دیگر منابع حدیثی در مباحث فقهی است. صاحب وسائل در این اثر ۳۶ هزار روایت را با سند آن در موضوعات متعدد فقهی تحت عنوان یک باب آورده است. این اثر به دلیل اهمیت و جایگاه آن دارای شروح، معاجم، تلخیص و ترجمه‌هایی است.
برای وی آثار دیگری را نیز شمرده‌اند.
اشعار
شیخ حُر عاملی از ذوق شعری بالایی نیز برخوردار بود. او اشعار فراوانی در مدح و ستایش اهل بیت سروده است و دیوانی دارد که شامل ۲۰۰۰۰ بیت شعر است.
از ویژگی‌های شعر او طولانی بودن آن است. او قصیده‌ای در مدح پیامبر(ص) و اهل بیت آن حضرت دارد که بیش از ۱۰۰ بیت است و قصیده‌ای دیگر شامل معجزات و فضایل پیامبر و اهل بیت آن حضرت است و شامل ۴۰۰ بیت می‌باشد.
او در شیوه‌های شعری نیز از مهارت خاصی برخوردار بوده است. مثلا ۲۹ قصیده در مدح اهل بیت دارد که مجموعه ابیات هر قصیده را با یکی از حروف الفبا قافیه داده است و در قصیده‌ای دیگر چهار طرف هر بیت را با یک کلمه آورده و در قصیده‌ای تمام ابیات را بدون الف آورده است.
از جمله اشعار اوست:
ترجمه: گرچه نام من حُر است، یعنی آزاد، ولی من عبد و بنده اهل بیتم و اگر آنان مرا شرافتمند سازند و آزادم کنند باز هم به بندگی آنان باز خواهم گشت.
و در جای دیگر می‌سراید:
ترجمه: «اگر یاد دوستان لذت بخش است برای من مدح اهل بیت شیرینتر و لذتبخشتر است.» [۱۸]
سخنان علما
شیخ حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید. او یکی از چهره‌های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات اهل بیت بیش از پیش غنی ساخت و دارای تألیفاتی ارزنده و شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه است.
سید علی خان مدنی درباره وی می‌گوید:
- شیخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی، شخصیتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است که سخن، در معرفی آن ناتوان است. فوائد ارزشمند نوشته هایش تمام جهان را فراگرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمین‌ها را از قطرات حیات بخش بارانش سیراب ساخته است. تألیفات او بر پیشانی روزگار همچون مروارید می‌درخشد و کلماتش در میان سطرها همچون گوهرهایی گران بها و کنار هم چیده شده است.[۱۹]
محمد بن علی اردبیلی با عبارات عظیم و والایی، شیخ حر را این گونه می‌ستاید که فضائل و مناقبش قابل شمارش نیست.[۲۰]
محدث قمی درباره او می‌نویسد:
علامه امینی در الغدیر درباره وی می‌گوید:
- او مرواریدی بر تاج زمان و نقطه‌ای درخشان بر پیشانی فضیلت است. هرگاه در پی شناخت ایشان برآیی ایشان را آگاه به هر فنی خواهی یافت. جملات مدح و ستایش در معرفی او ناتوان‌اند. گویا او تندیس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و کمال است. از آثار او نگارش احادیث ائمه اهل بیت علیهم السّلام در اثبات امامت و نشر فضایل و جمع آوری احکام و حکمت‌ها و مدح و ستایش آنان است و تألیفات ارزشمندش یاد او را جاودان ساخته است.[۲۲]
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۹۴.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۹.
- ↑ حرعاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۱۲.
- ↑ حرعاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۵.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۳۶.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ص۱۲۹.
- ↑ حر عاملی، امل الامل، ص۱۰۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۱، مقدمه تحقیق، ص۷۹.
- ↑ کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۱۰۷ - ۱۱۱؛ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۱؛ حر عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۴۷ - ۵۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۱۰۴ - ۱۰۹.
- ↑ حرعاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص، ۱۰ - ۱۲.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۹۶-۱۰۴.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج۲۰، ص۱۰۵-۱۱۲.
- ↑ فراهانی، منفرد، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، ص۱۶۴.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ص۸۸ و ۸۷.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۴ق، مقدمه تحقیق، ص۸۴.
- ↑ مدنی، سلافة العصر، ۱۳۸۳ش، ص۳۵۹.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ص۹۰.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۳۳۶.
منابع
- اردبیلی، محمد علی، جامع الرواة، مکتبة المحمدی.
- افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بی‌تا.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت،دار التعارف، بی‌تا.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۵ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، بی‌تا.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- فراهانی منفرد، مهدی، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۸ش.
- قمی، شیخ عباس، الفواید الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.
- قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مختاری، رضا و صادقی، محسن، غناء و موسیقی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ١٣٧٧ش.
- مدنی، سید علیخان، سلافة العصر، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
- مرکز تحقیقات علوم اسلامی، نرم افزار سیره معصومان.
پیوند به بیرون
- مقاله حر عاملی در دانشنامه جهان اسلام
- مقاله حر عاملی در دایره المعارف بزرگ اسلامی
- مزارات خراسان: شیخ حر عاملی
- شیخ حر عاملی که بود؟
- اثباة الهدایة
- آثار محدث شیخ حرّ عاملی