الفصول المختارة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید مرتضی یا شیخ مفید |
| تاریخ نگارش | قرن چهارم |
| موضوع | علم کلام |
| سبک | مناظره‌ای |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | کنگره جهانی شیخ مفید |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۲ش |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | دفاع از تشیع |
| مترجم | آقا جمال خوانساری |
| نسخه الکترونیکی | https://lib.eshia.ir/15089/1/2 |
الفُصولُ الْمُختارَه کتابی در موضوع علم کلام و در اثبات عقاید شیعه است. این اثر خلاصه‌ای از دو کتابِ شیخ مفید است و افزون بر آن، برخی مناظره‌های امامان و علمای شیعه را نیز دارد. خواندن این کتاب را برای پیداکردن قدرت استدلال و آموختن شیوه مناظره، سودمند دانسته‌اند. مباحث مربوط به پیدایش فرقه‌های مختلف شیعه، تاریخ آنها و مباحث اختلافی آنان از دیگر مطالب این کتاب است.
درباره نویسنده این کتاب دو دیدگاه وجود دارد؛ برخی معتقدند این کتاب نیز از آثارِ شیخ مفید است؛ اما برخی دیگر با توجه به برخی عبارت‌های متن کتاب، بر این باورند که این کتاب را سید مرتضی نگاشته است. مناظره دربارۀ معنای آیه تطهیر، اِبطال قول مُرْجِئه درباره شفاعت، خلافت بعد از حضرت محمد(ص) و مناظره درباره رَجْعَت از مباحث این کتاب است.
از کتاب الفصول المختاره بیش از هفتاد نسخه خطی وجود دارد. ناشران مختلفی نیز این کتاب را چاپ کرده‌اند. این کتاب را آقا جمال خوانساری به فارسی ترجمه کرده است.
معرفی و جایگاه
الفُصولُ المُخْتاره با نامِ کاملِ «الفُصولُ المُخْتارَةُ مِنَ العُیونِ وَ المَحاسِن» کتابی است در علم کلام و در اثبات عقاید شیعه که به زبان عربی نوشته شده است.[۱] نویسنده با خلاصه‌کردن مطالبِ دو کتابِ «المَجالِسُ المَحْفوظَةُ فی فُنونِ الکَلام» و «العُیونُ و المَحاسِن» (از کتاب‌های شیخ مفید در موضوع مناظره که اکنون در دسترس نیستند)[۲] و نیز افزودن برخی مناظره‌های امامان و علمای شیعه (مانند مناظره امام رضا(ع) با مأمون یا مناظره هِشام بن حَکَم) این کتاب را تألیف کرده است.[۳] این کتاب علاوه بر مباحث کلامی، برخی نکات تفسیری، فقهی و تاریخی[۴] و نیز مباحثی درباره فرقه‌های مختلف شیعه و نقد نظریه‌های آنان دارد.[۵]
محمدرضا حکیمی از نویسندگان آثار دینی، الفصول المختاره را کتابی پر مطلب و مفید خوانده، معتقد است، افرادی که می‌خواهند از دین دفاع کنند، با خواندن این مناظره‌ها، قدرت استدلال و شیوه بحث را می‌آموزند.[۶] این کتاب را از تألیف‌های مهم شیعه دانسته‌اند، زیرا در این کتاب از طرفی، تلاش شیعیان در علم کلام و فقه تا قرن چهارم نشان داده می‌شود و از طرفی، مطالبی دربارۀ پیدایش فرقه‌های مختلف شیعه، تاریخ آنها و مباحث اختلافی آنان بیان شده است.[۷] بیان اختلاف دیدگاه شیعه و مُعْتَزِله، و در نتیجه باطل‌دانستن این نظریه که شیعه را شاخه‌ای از معتزله می‌داند، از دیگر امتیازهای این کتاب است.[۸]
بر اساس مقدمه کتاب، این اثر به درخواست فردی نوشته شده که از نویسنده می‌خواست، گزیده‌ای از این دو کتاب شیخ مفید بنویسد تا مطالعه آن آسان شود و بتواند در شهرش، به تبلیغ دین و دفاع از تشیع بپردازد.[۹] به گفته محققان، نویسندۀ کتاب، در سال ۳۷۳ق مشغول تألیف این اثر بوده است.[۱۰]
نویسنده کتاب
اگر چه مباحث این اثر، خلاصه‌ای از دو کتابِ شیخ مفید، یعنی «المَجالِس» و «العُیون» است، اما درباره اینکه چه کسی این کتاب را تخلیص کرده، اتفاق نظر وجود ندارد؛ برخی معتقدند سید مرتضی، شاگرد شیخ مفید، خلاصه‌سازی را بر عهده داشته و برخی دیگر بر این باورند که شیخ مفید این کار را انجام داده است.[۱۱] ازاین‌رو در چاپ‌های مختلف کتاب، نویسندۀ آن را گاهی شیخ مفید[۱۲] و گاهی سید مرتضی[۱۳] دانسته‌اند. نَجاشی در کتاب رِجال النَجاشی، شیخ طوسی در کتاب اَلفِهرِست و اِبن‌ِشَهْرآشوب در کتاب مَعالِمُ العُلما، الفصول المختاره را در ردیف آثار شیخ مفید ذکر کرده[۱۴] و در شمار آثار سید مرتضی نیاورده‌اند.[۱۵]
در مقابل برخی محققان، این کتاب را از آثار سید مرتضی دانسته‌اند.[۱۶] زیرا در این کتاب از تعبیرهایی استفاده شده که نشان می‌دهد آن را سید مرتضی نوشته است،[۱۷] تعبیرهایی مانند: «من (سید مرتضی) به استادم، شیخ مفید، گفتم: ...»[۱۸] و «من (سید مرتضی) از استادم، شیخ مفید، توضیح بیشتر خواستم ...».[۱۹] بر اساس مقدمه کتاب نیز، نویسنده مطالب این اثر را از کتاب‌های استادش، شیخ مفید، برگزیده است.[۲۰] گفته شده نجاشی، شیخ طوسی و ابنشهرآشوب، به این دلیل که بیشتر مطالب کتاب به شیخ مفید اختصاص داشته، آن را به شیخ مفید نسبت داده‌اند.[۲۱] آقابزرگ تهرانی، کتاب‌شناس شیعه، بر این باور است شیخ مفید و سید مرتضی، هر دو، کتابی به نام الفصول المختاره داشتند، اما اکنون تنها کتاب سید مرتضی در دسترس قرار دارد.[۲۲]
محتوا
از جمله مناظره‌های ذکر شده در این کتاب، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- مناظره با قاضی ابوبکر احمد بن سَیّار در معنی نص بر امام در دارالسلام (بغداد)
- مناظره درباره معنی مَولیٰ
- مناظره بین امام رضا(ع) و مأمون عباسی درباره آیۀ مُباهِله
- مناظره پیرامون آیه تطهیر
- کلام درباره قضا و قدر
- اِبطال قول مُرْجِئه درباره شفاعت
- مناظره درباره خلافت
- افضلیّت امام علی(ع) بر خلافت
- مناظره درباره رَجْعَت
- مناظره دربارۀ ارث زن
- خلافت بعد از حضرت محمد(ص)
- درباره امام مهدی(عج)
- مناظره پیرامون فَدَک.[۲۳]
نسخه‌ها، چاپ‌ها و ترجمه
برخی محققان، برای کتاب الفصول المختاره، ۷۱ نسخه خطی در کتابخانه‌های مختلف، گزارش کرده‌اند که همگی مربوط به بعد از قرن دهم قمری است، مانند نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم، متعلق به سال ۱۰۹۸ق، و نسخه‌ای در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران، متعلق به سال ۱۰۲۶ش.[۲۴]
ناشران مختلفی این کتاب را چاپ کرده‌اند.[۲۵] از جمله:
- انتشارات دارالاضواء در بیروت در سال ۱۴۰۵ق.[۲۶]
- کنگره جهانی هزاره شیخ مفید در قم سال ۱۴۱۳ق.[۲۷]
گفته شده، چاپ‌های منتشر شده از این کتاب تا پیش از چاپ کنگره، اشکالاتی متعددی داشت، و این اشکالات با چاپ کنگره برطرف شده است.[۲۸]
آقاجمال خوانساری (درگذشت: ۱۱۲۵ق) کتاب الفصول المختاره را به درخواست یکی از ارکان دولت صفویه با عنوان «دفاع از تشیع» به فارسی ترجمه کرده است.[۲۹] این ترجمه را انتشارات مؤمنین قم در سال ۱۳۷۷ش با تصحیح صادق حسن‌زاده، و علی‌اکبر زمانی‌نژاد چاپ کرده است.[۳۰]
پانویس
- ↑ حکیمی، میر حامد حسین، ۱۳۸۶، ص۶۶-۷۰.
- ↑ خوانساری، «مقدمه»، در دفاع از تشیع، ص۲۷.
- ↑ جعفری، «مناظرات شیخ مفید و یادداشت‌هایی درباره کتاب الفصول المختاره»، ص۸.
- ↑ جعفری، «مناظرات شیخ مفید و یادداشت‌هایی درباره کتاب الفصول المختاره»، ص۶.
- ↑ جعفری، «مناظرات شیخ مفید و یادداشت‌هایی درباره کتاب الفصول المختاره»، ص۸.
- ↑ حکیمی، میر حامد حسین، ۱۳۸۶، ص۶۶-۶۷.
- ↑ محیی‌الدین، شخصیت ادبی سید مرتضی، ۱۳۷۳ش، ص۱۰۹.
- ↑ خوانساری، «مقدمه»، در دفاع از تشیع، ص۲۶.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۱۷.
- ↑ خوانساری، «مقدمه»، در دفاع از تشیع، ص۲۹.
- ↑ احمدی جلفایی، «مقدمه»، در الفصول المختاره، ص۹.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ مفید، الفصول المختاره، انتشارات دار الأضواء، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ نگاه کنید به: سید مرتضی، الفصول المختاره، چاپِ کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ نگاه کنید به: نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۹۹؛ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۴۴۵؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۱۱۳.
- ↑ نگاه کنید به: نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۰؛ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸-۲۹۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۶۹.
- ↑ احمدی جلفایی، «مقدمه»، در الفصول المختاره، ص۱۰.
- ↑ احمدی جلفایی، «مقدمه»، در الفصول المختاره، ص۱۰.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۲۰۳.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۶.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۱۷.
- ↑ احمدی جلفایی، «مقدمه»، در الفصول المختاره، ص۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۲۴۵.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، صفحه فهرست کتاب.
- ↑ احمدی جلفایی، «مقدمه»، در الفصول المختاره، ص۱۷-۲۸.
- ↑ احمدی جلفایی، «مقدمه»، در الفصول المختاره، ص۱۶.
- ↑ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۰۵ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ جعفری، «مناظرات شیخ مفید و یادداشت‌هایی درباره کتاب الفصول المختاره»، ص۹.
- ↑ خوانساری، «مقدمه»، در دفاع از تشیع، ص۳۱.
- ↑ سید مرتضی، دفاع از تشیع، ترجمه جمال خوانساری، ۱۳۷۷ش، صفحه شناسنامه کتاب.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذَریعَة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابنشهرآشوب، محمد بن علی، مَعالِم العلماء، نجف اشرف، انتشارات المطبعة الحیدریه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- احمدی جُلْفایی، حمید، «مقدمه»، در الفصول المختاره، تالیف سید مرتضی، علی بن حسین، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۴۴۱ق.
- جعفری، یعقوب، «مناظرات شیخ مفید و یادداشت‌هایی درباره کتاب الفصول المختاره»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۵، بهار ۱۳۷۲ش.
- حکیمی، محمدرضا، میر حامدحسین، قم، انتشارات دلیل ما، چاپ هشتم، ۱۳۸۶ش.
- خوانساری، آقا جمال، «مقدمه»، در دفاع از تشیع، تحقیق صادق حسن‌زاده، قم، انتشارات مؤمنین، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الفصول المختاره، تحقیق: علی میرشریفی، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الفصول المختاره، بیروت، انتشارات دار الأضواء، ۱۴۰۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، قم، انتشارات کتابخانه محقق طباطبایی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- محیی‌الدین، عبدالرزاق، شخصیت ادبی سید مرتضی، ترجمه جواد محدثی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۳ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، انتشارات موسسه النشر الاسلامی و جامعه مدرسین، نوبت چاپ اول، ۱۳۶۵ش.