جهنم

معاد

مرگ
احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت
برزخ
شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی
قیامت
اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال
بهشت
درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت
جهنم
درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق
مفاهیم وابسته
شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات

جَهَنَّم یا دوزخ جایگاه انسان‌های بدکار (گناه‌کار، منافق، کافر و مشرک) در جهان پس از مرگ است که در آن سزای اعمال خود را خواهد دید. در قرآن افزون بر نام جهنم، نام‌های دیگری مانند جَحیم، سَقَر و سَعیر نیز اشاره به جهنم یا طبقه‌ای از آن دارد و در موارد زیادی نیز فقط با واژه «النار» (آتش) از آن یاد شده است.

در فرهنگ ایران، نام دوزخ بازمانده از ایران باستان به عنوان معادلی برای جهنم کاربرد داشته است. جهنم نه تنها در نصوص دینی مانند قرآن و روایات بازتاب وسیعی داشته، بلکه در حیطه دانش‌هایی چون کلام، فلسفه و عرفان نظری هم مباحثی را به خود اختصاص داده است.

واژه‌شناسی

جهنم به‌معنای چاه بسیار ژرف، در اصل، نام آتشی است که خداوند با آن گناه‌کاران را مجازات می‌کند و در اصطلاح قرآن کریم به معنای جایگاه عذاب اخروی است که بدکاران و کافران در آنجا به کیفر اعمال خود می‌رسند.

بیشتر واژه‌شناسان مسلمان، جهنم را واژه‌ای غیرعربی و معرب شمرده‌اند. گروهی نیز، آن را عربی می‌دانستند. جوهری و راغب اصفهانی جهنم را واژه‌ای فارسی شمرده‌اند. راغب اصل واژه را «جهنّام» می‌داند. ابن اثیر، ابن منظور و سیوطی به احتمال عبری بودن اصل این واژه نیز اشاره دارند و آن را برگرفته از «كِهِنّام» عبری می‌دانند.

محققان معاصر غربی جهنم را برگرفته از واژه «گِه‌هینُّم» یا «جِهینَُم» عبری، به معنای دره یا وادی بنی هینَُم به شمار آورده‌اند.

جایگاه جهنم در نظام آخرت شناسی

جهنم به عنوان بدترین مکان در مقابل بهشت به عنوان بهترین مکان در آخرت قرار دارد. بهشت جامع همه نیکی‌ها و جهنم جامع همه زشتی‌هاست. کارگزاران جهنم همه از فرشتگان و بندگانی مطیع فرمان خدایند. در آموزه اسلامی، جهنمی که امور آن به دست شیاطین باشد، وجود ندارد و هر آنچه هست، بخشی از حاکمیت خداست. در حدیثی از امام صادق (ع) تصریح شده است که جهنم بر گناهکاران عذاب است و بر کارگزاران جهنم که درون جهنم‌اند، رحمت است. خازن اصلی جهنم که نام او مالک است، در روایات به زشت‌رویی و بوی تعفنش وصف شده است. حتی در ملاقاتی که پیامبر در معراج با مالک داشت و در طی آن مالک استثنائاً مانند دیگر فرشتگان خنده‌رو ظاهر نشد؛ هیبت او به اندازه‌ای تأثیرگذار بود که پیامبر(ص) از آن پس دیگر متبسم دیده نشد. نوزده نگهبان جهنم که قرآن کریم به آن‌ها اشاره دارد نیز از چنان هیبتی برخوردارند که اگر کسی از مردم زمین به آنان نظر کند، بی‌درنگ می‌میرد.

فلسفه جهنم

مهم‌ترین پرسشی که درباره جهنم در پیش روست، حکمتی است که از بابت آن تباه‌کاران باید چنین عذابی سخت و طولانی را تحمل کنند، عذابی که از جهت شدت و ابدی بودن قابل مقایسه با دنیا نیست. در همین راستا، پیامبران در پی آنند تا مردم را به عملکردی فراخوانند که آنان را از عذاب دردناک نجات دهد.برخی از مفسران بر این باورند که اگر در دعوت پیامبران انذار و بیم از آتش و عذاب الهی نبود هیچ گاه مژده به بهشت و پاداش‌های الهی به تنهایی نمی توانست مانع ارتکاب گناهان باشد.

هراس از جهنم ضامن نیکوکاری

ترس از جهنم در آموزه‌های دینی به عنوان یک ضامن اجرای دستورات دینی مطرح است. در قرآن کریم به صراحت از مردم خواسته شده است تا از جهنم هراس داشته باشند و خود و خاندانشان را از آن محفوظ دارند.

جزای اعمال

آیات متعدد قرآن به صراحت عذاب را «جزا»ی اعمال دانسته و در این باره افزون بر دو تعبیر پرکاربرد جزا و عقاب، گاه از تعابیر «نَکال» به معنای عقوبت و نیز انتقام استفاده شده است و حتی خداوند «دارای انتقام» خوانده شده است.

تجسم اعمال

بر اساس مبنای تجسم اعمال، عذاب تحمل شده توسط تباه‌کاران، در واقع صورت حقیقی اعمال خودشان است و این خود اعمال هستند که به سراغ صاحبانشان آمده‌اند و آنان را به رنج افکنده‌اند؛ عذابی از بیرون بر کسی تحمیل نمی‌شود و ساخته دستان خود مجرمان است. این مفهوم که از خلال برخی آیات فهیمده شده، در آیه ۸ زلزال، روشن‌ترین بازتاب را دارد، با این مضمون که «و هر كه هموزن ذرّه‌اى بدى كند [نتيجه‌] آن را خواهد ديد.» در آیه‌ای دیگر خوردن مال یتیم خوردن آتش دانسته شده است.

جهنم از مرگ تا قیامت

فرد گناه کار پس از مرگ تا رستاخیز عذاب‌هایی را در برزخ تحمل می‌کند و سپس محکمه قیامت برگزار می‌شود؛ آنانکه اهل بهشتند، از جهنم آسیبی نمی‌بینند و زشت کاران پس از محاکمه به محل مجازات برده می‌شوند. اما در نصوص اسلامی، گاه تصویری غافلگیرکننده از انتقال به جهنم، بی‌درنگ پس از مرگ داده شده است، آن‌سان که گویی در پسِ مرگ، آتش جهنم در کمین است.

در دنیا پیشوایان هستند که مردم را به آتش می‌خوانند. آنان از جنس آدمی‌اند که بر دروازه‌های جهنم ایستاده‌اند و هر کس را که اجابت کند، در آتش می‌افکنند.درباره قوم نوح و قوم لوط نیز چنین تصویری داده شده است که پس از گرفتار شدن به عذاب الهی و رفتن به کام مرگ، بی‌درنگ به جهنم داخل شده‌اند.

جهنم در انتظار نمی‌ماند که تباه‌کاران بدانجا راهی شوند، بلکه خود در کمین کافران است. در آستانه ورود جهنمیان آتش آن برافروخته می‌شود، و در حین برقراری محکمه قیامت، حهنم به عرصه آورده می‌شود. بنابر تصویرسازی روایات، آن روز جهنم را با ۷۰هزار زمام در دست ۷۰هزار فرشته می‌آورند، اما می‌رمد و اگر خدایش نگاه ندارد، آسمان‌ها و زمین را آتشی می‌زند

روز قیامت جهنم به تباهکاران عرضه می‌گردد. مجرمان آتش را می‌بینند و می‌دانند که بِدان درخواهند افتاد و سختی را پیش از درافتادن بِدان حس می‌کنند همین ویژگی موجب شده است تا در قرآن با تعابیری چون «عذاب یوم عظیم» «عذاب یوم عقیم»، عذاب یوم کبیر، جهنم به روز قیامت انتساب یابد.

جهنم مانند یک شکارچی عمل می‌کند، زبانه‌هایی از جهنم برمی‌آید تا گروه‌های خاصی از گناهکاران را از عرصه برباید و به درون خود کشد؛ زبانه‌ای با دو چشم و زبان فصیح که می‌گوید دمأمور شکار سه گروه است: جباران عنادورز، آنانکه خدا و رسولش را آزار داده‌اند و آنان که بت می‌سازند. گاه این تصویر خاص‌تر شده و از زبانه‌ای سخن آمده است که مانند پرنده‌ای که دانه می‌چیند، قاتلان امام حسین را می‌گیرد و به درون آتش می‌برد.

جهنم بر بلعیدن گناهکاران حریص است و هرچقدر مجرمان بدان فرو می‌ریزند، با ندای «هل من مزید» بیشتر می‌طلبد. تا آنجا که به فرمان خدا باز می‌ایستد.

جهنم در کمین همه است، کسی در عرصه قیامت نیست جز آنکه باید وارد آن شود. اما خروج از آن بدون آسیب مشروط به رستگاری است. در بسط این آموزه، روایات از پلی پرخطر سخن گفته‌اند که از میان جهنم می‌گذرد، رستگاران به سلامت از آن عبور می‌کنند و گناهکاران به آتش میافتند پلی که به باریکی لبه شمشیر که گاه با الهام از آیه‌ای قرآنی پل صراط خوانده شده است.

برای مؤمنان آتش جهنم همچون آتش [[ابراهیم]] خنک و سلامت است.

«

شما و آنچه غير خدا می‏‌پرستيد، هيزم جهنم خواهید بود.(سوره انبیاء، آیه ۹۸)

»

گروه‌های اهل جهنم

در تعابیری کلی، سخن از آن دارد که بسیاری از جن و انس به جهنم در می‌آیند؛ اما در مواردی مصادیق اهل جهنم و گناهانی که سبب عذابشان شده به صورت مشخص‌تر اشاره شده است.

• شرک و کفر: شرک به عنوان بزرگ‌ترین گناه نخستین مصداق است. آنان که مخلوقی را شرک خدا گرفته‌اند، هم خود و هم آنچه پرستیده‌اند، هیزم جهنم خواهند بود. تا آنجا که برخی روایات نامشهور از افتادن خورشید و ماه به جهنم -بدان سبب که معبود گروهی بوده‌اند- سخن آورده‌اند. گاه از تعبیر کلی‌تر کفر استفاده شده و از عذاب کافران عنادورز سخن آمده است. و گاه این مفهوم با تعابیری چون تکذیب آیات خدا و استهزا به آیات بیان شده است.

• تکبر: تکبر و برتری جویی بر دیگران، گناهی است که در معرفی اهل جهنم، بیش از هر گناهی تأکید شده است. در منابع روایی ابعاد این برتری‌جویی تبیین شده است.از جمله حدیثی آمده است که بیشترین اهل جهنم، متکبران و جبارانند.

• حاکمان ظالم: در احادیثی با عبارات مختلف این نکته تکرار شده است که نخستین کسانی که به جهنم وارد می‌شوند، حاکمان سلطه‌طلبند؛ چنین مضمونی در منابع مختلف شیعه و هم اهل سنت دیده می‌شود. در حدیثی از امام علی(ع) جایگاه امام جائر در قعر جهنم و با شدیدترین عذاب دانسته شده است.

• یاوران ستمگران: آنانکه به ستمگران میل می‌کنند و آنانکه ستمگری را بر جور راهنمایی می‌کنندهمچون ستمگران شاخصان اهل جهنم‌اند و آنانکه شلاق بدستند، همپای حاکمان ستمگر، در شمار اولین واردشوندگان به آتش جهنمد.
  تعابیر دیگری از اهل جهنم چون طاغیان مترفان، و مسرفان نیز همه به نوعی به مفهوم پیشین و حواشی آن بازگشت دارند.

• عاصیان: تعبیر کلی عصیان بر خدا و رسول، به عنوان مشخصه‌ای برای اهل جهنم دیده می‌شود. آن کس که عمل زشتی را انجام دهد و خطایش بر او احاطه یابد در میان گناهان، قرآن کریم بر تضییع حق الناس تأکید ویژه‌ای دارد و از کسانی چون آدمکشان عیبجویان و سخن چینان. و گنج اندوزانی که از انفاق بخل می‌ورزند در شمار اهل آتش نام برده شده است. در روایات به گروه‌های دیگری از گناهکاران هم به عنوان اهل جهنم اشاره شده که فراتر از یادکردهای قرآنی است جهنم ضمن ترس‌انگیز بودن، با شهوات احاطه شده است، بدان معنا که شهوات انسان را از هول جهنم غافل می‌سازد. برخی از محققان معتقدند که «حُفّت النار بالشهوات» ظاهرش این است که بهشت با مشقت‌های تکلیف همراه است و اگر کسی بخواهد بهشت برود باید ناراحتی‌های دنیا را تحمل کند؛ اما سرّش این است که رحمت الهی با نقمت الهی همراه است.

همنشینی جمعی گناهکاران

برپایه روایات، افرادی که گناهی مشابه مرتکب شده‌اند، در عذاب در کنار یکدیگر قرار دارند. به طور کلی در کنار مجازات فردی، تشخص گروهی و جمعی گناهکاران هم در جهنم دیده می‌شود. از جمله قرآن کریم بارها از ورود امت‌ها و گروه‌ها به آتش سخن آورده و مکرر تعبیر حشر به جهنم را به کار برده است. با وجود همراهی امت‌ها گفتگوهای خصمانه و بیزاری جستن‌ها در میان آن‌ها موضوعی است که بارها بدان اشاره شده است.

خلود در جهنم

مقالهٔ اصلی: خلود

در تصویر ابتدایی که از جهنم در منابع اسلامی دیده می‌شود، برون‌رفتی از جهنم وجود ندارد و سخن از عذابی پاینده است. آنچه این تصویر پایداری را تقویت می‌کند، بیمرگی است؛ آنان هرگز طعم مرگ را نمی‌چشند و در حالیکه شرایط مرگ از همه طرف آنان را احاطه کرده، اما هرگز مرگ آنان را فرونمی‌گیرد. نه تنها مرگ که خروج از آتش هم منتفی دانسته شده است.در یک تصویرسازی در روایات سخن از آن است که مرگ را به صورت بزی در عرصه قیامت -درحالیکه همه او را می‌شناسند- آورده، ذبح می‌کنندو امید همگان به اینکه عذابشان با مرگ خاتمه یابد، ناامید می‌شود.

در همین راستا در آیات پرشماری از قرآن کریم سخن از جاودانگی در آتش و گاه با تأکید خلود ابدی است. تعابیری مانند دارالخلد، و عذاب الخلد، نیز برای جهنم به کار رفته است.

برخی از اهل کتاب بر این باور بودند که در صورت وارد شدن در جهنم، تنها روزهای معدودی آنجا عذاب خواهند دید و سپس نجات خواهند یافت، اما این باورشان به سختی نکوهش و نفی شده است. با این همه به ندرت در روایایی از قرآن کریم، اشاراتی دیده می‌شود که زمینه باور مسلمانان به عذاب موقت در جهنم را فراهم آورده است. در آیه ۱۲۸ سوره انعام پس از سخن از خلود در جهنم، عبارتی برای استثنا به صورت «الا ما شاء الله» آمده که زمینه ساز پدید آمدن این باور در میان برخی مفسران است که بعضی از اهل جهنم امکان رستن از آن را دارند.

سخن از اقامت در جهنم برای زمانی بسیار طولانی به تعبیر «احقاب» نیز زمینه ساز باور به پایان پذیری جهنم -دستکم برای برخی از اهل آتش- بوده است، برای آنکه از هول جهنم کاسته نشود، در روایات تأکید می‌شود که «به خدا سوگند کسی از آتش رهایی نمی‌یابد، جز آنکه در آن به اندازه احقاب - جمه حقب که هر حُقْب افزون بر ۸۰ سال است- درنگ داشته باشد.و اگر به اهل جهنم گفته شود که شما به شمار همه شن‌های دنیا در آتش می‌مانید، باز شادمان می‌شوند.

این جهنمیان که پس از تحمل عذابی در قبال اعمال زشت، از جهنم رهایی می‌یابند، در روایات، مسلمانانی گناهکار دانسته شده‌اند.بر اساس برخی روایات، آن کس که در قلب او ذره‌ای از ایمان وجود داشته باشد، روزی از آتش بیرون خواهد رفت. گاه نیز شفاعت است که موجب رهایی مجرمان از جهنم می‌شود، در حالیکه از شدت عذاب خاکستر شده‌اند.

اوصاف جهنم

گونه‌های عذاب

• آتش: مهم‌ترین عذابی که جهنم بدان شناخته شده است، آتش سوزانی است که موجب شده است در بسیاری از موارد قرآن کریم به جای افتادن در جهنم، از افتادن در آتش سخن گوید؛ اما قرآن اصرار دارد با به کار گرفتن صفاتی خاصی برای این آتش، مانند «آتش سوزان» یا «آتش سرپوشیده» برکننده پوست، و اینکه چیزی را باقی نمی‌گذارد ویژه بودن آن را نشان دهد. این آتش که به عنوان «نار الله» شناخته شدهو ستون‌های برافروخته دارد برخلاف آتش‌های زمینی، از قلب‌ها آغاز می‌شود و شعله‌وری آن از درون به بیرون است.هیزم‌های آتش جهنم نیز دور از انتظار است؛ انسان‌ها خود هیزم آتش‌اند و در برخی آیات سخن از آتشی است که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست.

• عذاب‌های وابسته به آتش: برخی عذاب‌های یادشده در جهنم در حاشیه آتش‌اند، مانند سَموم که باد سوزان جهنم است و حَمیم که آبی سوزان است که هم به دوزخیان نوشانده می‌شود و هم برای گونه‌های دیگر عذاب کاربرد دارد

• غذا و نوشیدنی: درباره غذا و نوشیدنی جهنم مضامینی در قرآن و روایات هست. برخلاف خورد و آشام بهشت -که با عباراتی آشنا به نعمت‌های زمینی بیان شده- در وصف جهنم سخن از نوشیدنی‌ها و خوردنی‌هایی با نامهای ناآشناست؛ خوردنی‌هایی مانند زقوم، غسلین، و طعام ضریعو نوشیدنی‌هایی مانند غساق صدید. و شرب الهیم که توضیح ماهیت آن‌ها برای مفسران مشکل بوده است. ویژگی کلی آن‌ها این است که گرسنگی و تشنگی را رفع نمی‌کنند، گلوگیرندو امعاء خورنده را می‌جوشانند و پاره پاره می‌کنند پوشاک آنان نیز از جنس آتش؛یا مواد سوزاننده‌ای چون قطرانو حمیمگفته شده است.

• دیگر عذاب‌ها: در وصف دیگر عذاب‌ها در قرآن کریم از غل و زنجیر مقامع آتشین، تازیانه‌های عذاب، صداهای ناهنجار جهنم ضیق مکان و احساس فشار سایه‌هایی که به جای آرامیدن از آتش خود آتشین‌ترند. و عذاب‌هایی فراتر که به وضوح از آن‌ها یاد نشده بیان گردیده است.

در روایات شقوق بیشتری دیده می‌شود: در وصف زندان‌های جهنم از زندان‌هایی با عذاب‌های خاص مانند زندان بولَس (که زندان متکبران است. البخاری، الادب المفرد، ۱۴۰۶ق۷ ص۱۲۲.) یا زندان فلق به خصوص یاد شده است. وصفی هم درباره مارها و عقربهای جهنم آمده است که گاه برای منتقدان سؤال انگیز هم بوده است. حتی مارهایی با نام معرفی شده‌اند در شمار نوشیدنی‌ها «طینة الخَبال» (سرشت تباهی) یاد شده که عصاره خود اهل آتش است. روایاتی هم درباره افزودن حس تنفر از خورد و آشام جهنم آمده است.

همچنین سخن از آسیابی است که عالمان بدعمل را خرد می‌کند زمهریر که خود واژه‌ای قرآنی در کاربردی دیگر است در روایات به عنوان سرزمینی با سرمای هراسناک ترسیم شده که خود بخشی از جهنم است؛ سرمایی که بدن مجرمان را قطعه قطعه می‌کند در روایتی آمده است: جهنمیان برای گریز از آتش به زمهریر پناه می‌برند که عذابش سخت‌تر است و سپس درخواست دارند که به آتش بازگردند نزد برخی مفسران، استثنای یاد شده در قرآن برای بقای آتش مربوط به جابه جایی به زمهریر است

عذاب‌های خفیف

با وجود تأکید روایات در افزودن بر ترس از جهنم، گاه روایاتی دیده می‌شود که اشاره به عذاب‌های خفیف هم دارد؛ روایاتی که دو مسیر متفاوت را پیموده‌اند. در حالی که حدیثی برای نمونه خفیف‌ترین عذاب سخن از کسی میراند که امکان غذاخوردن برای او وجود دارددر حدیثی دیگر، نازل‌ترین عذاب برای کسی است که در پیش پای او آتشی نهاده می‌شود که تا مغزش را می‌جوشاند.

جزئیات بیشتر درباره عذاب‌های جهنم و نسبت آن با گناهان افراد در تفصیل داستان معراج پیامبر و دیدار حضرت از جهنم آمده است.

ابواب و درکات جهنم

مقالهٔ اصلی: درکات جهنم

قرآن کریم بارها به این نکته اشاره دارد که جهنم را درهایی است و در یک مورد اشاره دارد که جهنم را هفت باب است که هر یک را «جزئی مقسوم» است. اشاره‌ای هم به مراتب جهنم وجود دارد؛ این‌که در موضعی به «پایین‌ترین درک از آتش» اشاره شده است. برخی مفسران «اسفل السافلین» را نیز ناظر به همین پایین‌ترین مرتبه شمرده‌اند.

برخی از لغویان و مفسران اشاره دارند که درکات در خصوص جهنم، همپای مفهوم درجات درباره بهشت است.اما به ندرت تعبیر درجات درباره جهنم هم به کار رفته است. در زبانزد مردم دَرَکْ به عنوان صورت کوتاه شده «درک اسفل السافلین» مفهوم شناخته شده است. برخی از مفسران چون ابن جریج، هفت باب جهنم را اشاره به هفت درک جهنم دانسته‌اند که مضمون آن در حدیثی مرسل هم تأیید شده است.برخی مفسران با بهره گرفتن از نام‌های آتش آخرت در قرآن کریم، جهنم، لَظی، حُطَمَه، سَعیر، سَقَر، جحیم و هاویه را نام‌های این ۷ مرتبه می‌دانند، گرچه درباره ترتیب آن‌ها اتفاق نظری وجود ندارد.

تفاوت درکات جهنم

در خصوص تفاوت این درکات، ضحاک بن مزاحم از مفسران متقدم،درک اول را از آن عاصیان اهل توحید، دوم را نصاری، سوم را یهود، چهارم را صابئین، پنجم را مجوس، ششم را مشرکان و هفتم را از آن منافقان شمرده است. روایاتی هم وجود دارد که برخی از این درکات را جداگانه وصف کرده است، مانند اینکه سَقَر محل استقرار متکبران و سعیر محل اسکان آدمکشان است.

مکان‌های دیگر جهنم

افزون بر درکات، برخی واژه‌های قرآنی که در سیاق وصف جهنم آمده‌اند و از ظاهر لفظ هم به جهنم ربطی ندارند، در برداشت‌های روایی و تفسیری نام مکان‌هایی در جهنم دانسته شده است؛ از جمله: معرفی «صعود» در آیه ۱۷ مدثر، به کوهی در جهنم، «عقبه» به کوهی در جهنم، «حُفَرة من النار»به چاهی در جهنم، «فلق» به چاهی در جهنم که به طور مبسوط عذاب‌های آن وصف شده است، «وَیْل» به وادی‌ای هولناک در جهنم یا چاهی در آن که چهل سال طول می‌کشد تا به قعرش برسند، «غی» به وادی‌ای در جهنم، «غساق» به نهری یا وادی‌ای مملو از عقرب، «اَثام» به وادی‌ای در جهنم و «مَوبِق» به نهری از قَیح (زرد آب و چرک خون) و خون.

مکان‌هایی دیگر نیز مستقلاً در احادیث معرفی شده‌اند، مانند چاه حزن که جهنم خود روزی صد بار از آن پناه می‌جوید چاه هَبهَب که در وادی سَقَر جای دارد و مکان جباران است، کوه سَکران و وادی آن غَضبان دارای تابوت‌هایی از آتش و تابوتی از آتش در قعر جهنم که در آن شش نفر از پیشینیان و شش نفر از امت پیامبر به عنوان شقی‌ترین مردم در عذاب‌اند.

برخی از محدثان امامیه و اهل سنت در وصف جهنم و بهشت آثار مستقلی تألیف کرده‌اند. که از آن میان صفة الجنة و النار از سعید بن جناح از کهن‌ترین متون بازمانده است.

خواری و حرمان

در آموزه قرآن، به همان اندازه که شادکامی غافلانه و غرق در لذایذ دنیا شدن، جزایش عذاب جهنم است، جزای استکبار و برتری طلبی در دنیا،خواری و زبونی در آخرت است. از همان آغاز، نحوه در افتادن مجرمان به آتش، با خواری همراه است که گاه با تعابیری چون سرنگون شدن در آتش سخت رانده شدن، و گرفته شدن از سر و پا بیان شده است. در حین عذاب نیز این خواری با تعابیری چون ذلت خزی، یاد شده و عذاب هون صریحاً به عنوان انتقام برتری جویی و استکبار عنوان شده است.

تصویری از این خواری،در تحقیر و سرزنش‌هایی دیده می‌شود که از سوی خزنه جهنم صورت می‌گیرد. نیز در گفت و گویی که میان اهل جهنم با بهشتیان تصویر شده است.

مهم‌ترین حرمان دوزخیان که از همان عرصه قیامت آغاز می‌شود، سخن نگفتن خداوند با آنان است. و این زمینه بی‌پناهی آنان در جهنم است. در این باره نخست باید به آیاتی توجه کرد که در آن‌ها سخن از درخواست جهنمیان از خزنه است که برای آنان نزد خداوند دعا کنند و آنگاه که خزنه ناامیدشان می‌کنند، خود مستقیماً دست به دعا برمی‌دارند. قرآن کریم به تضرع آنان برای اعتذار، آرزوی فدیهای برای رهایی و درخواستی برای مهلتی برای بازگشت به دنیا و جبران اعمال اشاره دارد که هیچ یک مسموع نیست. بارها هم بر این نکته تأکید شده است که اهل دوزخ هیچ یاری مهلتو امانی دریافت نمی‌کنند.

در خطبه این منتسب به امام علی نیز در وصف جهنم آمده است: «خانه‌ای که در آن رحمت نیست و از اهل آن هیچ دعایی شنیده نمی‌شود.»

از احادیث استثنایی که بر مواردی از استجابت دعا تأیید دارند، حدیثی به این مضمون که بنده‌ای در جهنم هزار سال خدا را با تعبیر یا حنان یا منان می‌خواند،پس خدا جبرئیل را فرستاد تا او را پاسخ گوید و دست آخر او را می‌بخشد.

جهنم در کلام اسلامی

موضوع پاداش و جزای اخروی به طور عام و مباحث مربوط به جهنم به طور خاص، بخش مهمی از مباحث کلامی و اعتقادی را به خود اختصاص داده است. مباحث کلامی جهنم با بهشت، گاهی مشترک است و گاهی مباحث مختص به هر یک از آن دو است.

• وجود جهنم و بهشت در اکنون: این پرسش کلامی که آیا جهنم و بهشت در حال حاضر خلق شده‌اند یا خیر؟ گویا نخستین بار توسط هشام فوطی مطرح شد و منشأ پرسش وی این بود که بر وجود بهشت و جهنم پیش از برپایی قیامت، فایده‌ای مترتب نیست. در این موضوع گروهی از معتزله، نجاریه و وابستگان به افکار معتزله از زیدیه و خوارج پرسش فوطی را جدی یافتند و بدان گرویدند که پاسخ این پرسش الزاماً مثبت نیست و خلق و عدم خلق هر دو محتمل است. برخی چون ابوهاشم جبایی با قاطعیت با فوطی موافقت کردند و برخی از معتزله نیز چون ابوعلی جبایی و ابوالحسن بصری در کنار متکلمان امامیه و اشاعره مخلوق بودن آن‌ها را در حال حاضر تأیید کردند.

• خلود و فناناپذیری: پرسش مشترک درباره جهنم و بهش، سؤال از ابدی و فناناپذیری آن‌هاست. این پرسش را جهم بن صفوان مطرح کرد با این مبنا که حادث غیرمتناهی امکان تحقق ندارد. از جاحظ نیز نقل شده است که خلود عذاب در جهنم را نفی کرده، بر این باور رفته است که اهل جهنم به طبیعت آتش صیرورت خواهند داشت.
  در مقابل، قائلان به خلود به تفصیل در مقام پاسخ به اشکالات خلود برآمده‌اند و افزون بر تحلیل‌های کلامی-فسلفی گاه به استدلال‌های جدلی روآورده‌اند.

• ارتکاب قبایح جهنمیان: هم طراز با مسئله کلامی ارادی و خطاناپذیری در بهشت، متکلمان از ارتکاب قبایح اهل جهنم بحث کرده‌اند. در این خصوص نظریه مهم، نظریه الجاء است، به این معنا که خداوند اهل جهنم را مقهور به ترک قبایح می‌سازد و آنان به سبب این ترک مستوجب مدح و ثوابی نیستند. در حالیکه برخی دیگر فقدان داعی بر فعل قبیح را موجب عدم ارتکاب آن دانسته‌اند و تنها ارتکاب قبیح بدون عناد را بر اهل آخرت جایز شمرده‌اند.

• فساق در جهنم: این مسئله فرع اختلاف کهن رد باب منزلت فاسق است. خوارج که فاسق را در صورت عدم توبه کافر می‌دانند، موقعیت فاسق توبه نکرده با کافر در جهنم تفاوت معناداری ندارد. در میان خوارج نجدة بن عامر که اعتدالگرا بود، بر این باور بود که ممکن است فساق بیرون از جهنم عذابی متناسب با گناهان خود تحمل کنند و آنگاه وارد بهشت شوند؛ در دیدگاه وی، جهنم تنها جای کفار است و فاسق وارد جهنم نمی‌شود. دیدگاه وی بعدها توسط برخی از مرجئه بازنگری شد. مقاتل بن سلیمان معتقد بود فساق این امت، آزار جهنم را از دور بر پل صراط دریافت می‌کنند و به قدر گناهانشان عذاب خواهند شد و بدون آنکه وارد جهنم شوند، به بهشت می‌روند.
  دیدگاه معتزله درباره عذاب فساق، بر مبنای موضع آنان در منزلة بین المنزلین است؛ غالب معتزله اعتقاد داشتند که اهل آخرت تنها دو گروه‌اند: بهشتیان و دوزخیان؛ پس فاسقان همچون کافران به جهنم وارد می‌شوند و در آنجا جاودان می‌مانند، جز آنکه عذاب آنان خفیف‌تر از کافران است.
  دیدگاه امامیه و اشاعره آن است که فاسقان -اگر مورد عفو پروردگار قرار نگیرند- وارد جهنم می‌شوند، به اندازه گناهانی که مرتکب شده‌اند و پس از آن به بهشت در می‌آیند، تا آنجا که در جهنم موحدی باقی نماند. اینان خلود در آیات قرآنی را به معنای «مکث طویل» و نه جاودانی گرفته‌اند. برخی معتزله دیدگاه مشابهی دارند، با این تکمله که آنان بقای فاسقان موحد در جهنم را به دور از عدل الهی دانسته‌اند.برخی متکلمان امامی چون ابن نوبخت ضمن تأیید خروج فساق از جهنم، باور به ورد آنان به بهشت ندارد. این موقعیت میانی همان است که در فرهنگ اسلامی، به باور برخی اعراف یا برزخ خوانده شده است.

• خیر بودن جهنم: یکی از پرسش‌های فرعی درباره جهنم نزد متکلمان، پرسش از اصل خیر بودن عذاب جاودان جهنم به خصوص نزد متأخران معتزله است؛ در جانب مکتب بصره، برخی چون ابوعلی جبایی بر این باور بودند که عذاب جهنم در حقیقت نه خیر و نه شر است و اطلاق خیر بودن یا شر بودن بر آن،اعتباری است. و در جانب مکتب بغداد، کسانی چون ابوجعفر اسکافی اعتقاد داشتند که عذاب جهنم، حتی برای کافرانی که این عذاب را تحمل می‌کنند، نظر و رحمتی بر آن‌هاست.

جهنم در تصوف و عرفان اسلامی

عارفان مسلمان همچون اهل شریعت، جهنم را جایگاهی برای عذاب گناهکاران در حیات اخروی می‌دانند؛ اما توصیف و تأویل گوناگونی از این مفهوم بیان کرده‌اند. در سیری تاریخی دیدگاه‌های تصوف از خوف از خدا آغاز و به تصوف ذوقی و عاشقانه مبتنی بر حب به خدا می‌رسد و بر اهمیت باطن شریعت در کنار ظاهر آن تأکید می‌ورزند. این سیر سرانجام به عرفان نظری می‌رسد که اوج در نظریات ابن عربی و پیروانش دیده می‌شود.

صوفیان نخستین بر خوف از خداوند، ترک تعلقات دنیوی، مرگ اندیشه و مجازات گناهکاران تأکید داشتند. خوف از عقوبت گناهان، اندوه و شرم ناشی از آن و حال بکاء در میان آنان به روشنی دیده می‌شد. در این تصوف زاهدانه، خوف به لحاظ تأثیر بر اراده، زندگی عابدانه و هشیار ساختن روح، مقدم بر رجا تلقی می‌شد.

این مضامین در دیدگاه رابعه باطنی‌تر می‌شود. وی ضمن تأکید بر ترس از مجازات، بر آن باور بود که این ترس باید هدایتگر مؤمن باشد. وی حب خدا و بندگی او با عشق ابدی را جایگزین ترس از کیفر جاودانگی یا امید به پاداش ابدی ساخت.

در حقیقت، آرمان صوفی حب خدا و وصال محبوب است و از این نظر، گناه به معنای دوری از خداوند و دوزخ همان وادی فراق است و از این رو، بزرگ‌ترین محرومیت به شمار می‌آیدتا آنجا که حتی اگر قرار است نعیمِ بهشت مانع دیدن جمال الهی شود،همان بهتر که خداوند عاشق را به آتش دوزخ بفرستد. در سده‌های بعد، حتی تقاضای بهشت به امید لقاء محبوب نیز از عارفان پذیرفتنی نبود. حب الهی و رضای خدا والاترین مطلوب است. ذوالنون مصری ترس از جهنم را در مقابل ترس از جدایی خداوند مانند قطره‌ای می‌شمرد که در دریای بی‌کران ریخته شود.

صوفیان بر این نکته تأکید ورزیده‌اند که آتش دوزخ را با مؤمنان حقیقی و محبان خداوند کاری نیست.

تعابیری همچون جهنم فراق، عذاب هجر، دوزخ حجاب و ذل حجاب در گفتار صوفیان دیده می‌شود که در مقایسه با عذاب جهنم یا جهنم احتراق به کار رفته و حاکی از این معناست که محجوبیت از حق، دوزخ و عذاب حقیقی است و از همین رو صوفیان آن را عذابی الیم و سخت‌تر از عذاب دوزخ دانسته‌اند.

از دیدگاه ابن عربی، جهنم و بهشت معنایی جز قرب و بُعد از خداوند ندارد. جهنم که نصیب مجرمان است، تصور و توهم انسان از بُعد میان او و خداوند است و عذاب الیم و ذُلِّ عظیم، عذاب حجاب است. منشأ این بُعد، اشتغال به امور طبیعی و نفسانی و در واقع توهم غیر در وجود است. اما چنین بعدی حقیقت ندارد؛ زیرا همه مواطن و مقامات، صور مراتب حق است و به این ترتیب، بعد از خدا جز توهم چیزی نیست. ابن عربی بر آن است که بهشت و جهنم جز حالات روحی که پس از مفارقت از بدن بر نفس جزئی عارض می‌شود، نیست و عامل سعادت یا شقاوت هر نفسی جز درجه معرفتش به خداوند و حدت ذاتی وجود او نیست. عذاب مهین نفس نیز با رفع حجاب یعنی با رفع جهل از میان می‌رود.علامه طهرانی الاهی دان شیعه، حقیقت جهنم را حجاب و بُعد از رحمت الهی و ظهور و بروز حقيقت‌ نفس امّاره دانسته و بر این باور است که تا اين‌ نفس‌ امّارۀ انسانی باقی است‌ و تبديل‌ به‌ نفس‌ لوّامه‌ و يا نفس مطمئنّه‌ و غير آن نشده‌ است‌، جهنّم‌ باقی است‌؛ زيرا كه‌ دوزخ‌ ظهور و بروز حقيقت‌ نفس‌ در مراحل‌ بُعد و حجاب‌ است‌.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی