صراط

معاد

مرگ
احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت
برزخ
شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی
قیامت
اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال
بهشت
درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت
جهنم
درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق
مفاهیم وابسته
شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات

صِراط پلی بر روی جهنم است که همه انسان‌ها در قیامت از آن عبور می‌کنند. بر اساس برخی از احادیث بر روی صراط مَواقفی (ایستگاه‌هایی) وجود دارد که اعتقادات و اعمال فرد در آن‌ها حساب‌رسی می‌شود. سرعت گذر انسان‌ها از روی صراط متناسب با اعمال آن‌ها در دنیاست، برخی به سرعت از آن می‌گذرند و برخی هزاران سال بر روی آن گرفتار خواهند بود و برخی از آن سقوط کرده، به جهنم می‌افتند. به اعتقاد شیعیان مهم‌ترین سوال بر روی صراط سوال از ولایت امامان است.

واژه‌شناسی

در قرآن کریم سه کلمه «صراط»، «طریق» و «سبیل» معنایی نزدیک به هم دارند، که معمولاً هر سه به «راه» ترجمه می‌شود. راغب اصفهانی تفاوت اساسی این سه واژه را چنین بیان می‌کند: «صراط» به معنی شاهراه، راه اصلی و راه روشن، «سبیل» به معنی راه آسان و هموار، و «طریق» به معنای راهی است که تنها پیاده می‌توان در آن حرکت کرد.

به باور برخی از محققان، از آن جایی که در روایات، صراط همان پلی معرفی شده که بالای جهنم قرار دارد، پس تعبیر «پل صراط» چندان دقیق نيست؛ اگرچه رايج ومعروف است.

حقیقت صراط

در باب حقیقت صراط، دو احتمال وجود دارد: یکی این که مقصود معنای ظاهرى آن است، يعنى در سراى ديگر بر جهنم پل يا راهى نظير آنچه در دنيا مى‌باشد، نصب مى‌شود. دوم این که صراط، تجسم و تبلور همان صراط دنيوى است؛ در نتیجه، تجسم صراط مستقيمی که پرهيزگاران در دنیا برگزيده‌اند، راهی است که آنان را به بهشت می‌رساند؛ اما تجلی راه‌هاى باطلی كه ستمكاران در اين دنيا پيموده‌اند، آنان را داخل دوزخ مى‌نمايد. صدرالمتالهین فیلسوف و مفسر شیعه براین باور است که حقیقت صراط و مباحث مربوط به آن مانند مستقیم بودن صراط و مرور بر آن و انحراف از آن و...از آن دسته از معارف قرآنی است که جز اهل مکاشفه و شهود بر آن واقف نیستند و سائر مسلمانان تصدیقشان در حد ایمان به غیب و تسلیم در برابر آن است نه براساس بصیرتی که در پرتو نور یقین برایشان حاصل شده است. علامه تهرانی در کتاب معاد شناسی می‌نویسد:

صراط یعنی راه و چیزی که با پیمودن آن از چیزی به چیز دیگر می‌توان رسید؛ و واسطه و رابطِ بین دوچیز. خداوند برای وصول به مقام انسانیت و فعلیتِ استعدادها و تقرّب به خدا و لقاءش راهی معین کرده است. صراط الله، راه به سوی خداست؛ و چون خدا محلّ و مکان خارجی ندارد پس مقصود راهی است از نفس انسان برای معرفت خدا. در هر فرد از افراد بشر از درون و باطنِ نفس او راه و سَبیلی است به سوی خدا. آن راه باطنی در قیامت به صورت پلی به سوی بهشت مجسم می‌شود. معصومین سریع‌ترین و کوتاه‌ترین و نزدیک‌ترین راه را به سوی خدا پیموده‌اند و به همین دلیل صراط مستقیم نامیده شده‌اند، راهی که از نظر دقت از شمشیر برّنده‌تر و از مو باریک‌تر است.

صراط در قرآن

کلمه «صراط»، چهل و پنج بار در آیات مختلف قرآن تکرار شده و در تمام موارد آن به صورت مفرد آمده است، در سی و دو آیه نیز با صفت «مستقیم» توصیف شده است.

اما این واژه در قرآن، به معنای اصطلاحی آن (گذرگاهی عمومی بر روی جهنم که همگی باید از آن عبور کنند) به کار نرفته است. البته مفسران آیات۷۱و۷۲ سوره مریم را ناظر به این حقیقت می‌دانند: «وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاّ وارِدُها كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضيّاً ثُمَّ نُنَجّى الَّذينَ اتَّقَوا وَنَذَرُ الظّالِمينَ فِيها جِثِيّاً؛ هيچ يك از شماها نيست مگر اين كه وارد آن (دوزخ) مى‌شود و اين مطلب، حكم و تقدير حتمى خداوند است، آنگاه پرهيزگاران را نجات مى‌دهيم و ستمگران را فرو مى‌گذاريم تا در آن آتش به زانو درافتند.»

بیشترین بحثی که در مورد واژه صراط در روایات و کتب تفسیری بیان شده است، در ذیل آیه ۶ سوره حمد می‌باشد: «إهدِنَا الصّرَاط المُستَقیمَ؛ (پروردگارا!) ما را به راه راست و صراط مستقیم رهنمون باش».

صراط در فرهنگ ایرانی

عقاید مسلمانان دربارۀ پل صراط را دارای شباهت‌های فراوانی با باور ایرانیان باستان دربارۀ پل چینوَد می‌دانند. در باور ایرانیان باستان، روان‌ شخصِ درگذشته، در شب چهارم یا صبح روز چهارمِ پس از مرگ از روی‌ پلی که بر روی رودی تاریک است، می‌گذرد. چنانچه اعمال فرد درگذشته نیک باشد، پل به اندازۀ یک فرسنگ پهن می‌شود تا روانش به راحتی به روشنی بی‌پایان (بهشت) برسد؛ اما اگر اعمالش بد باشد، پل همچون تیغۀ تیز چاقو باریک می‌شود تا روانِ درگذشته به سرای زشت‌ترین اندیشه (دوزخ) فرو افتند. پژوهشگران تفاوت روایتِ پل چینود را با صراط در این می‌بینند که در باور باستانی ایران، فقط «روان» از پل چینود عبور می‌کند؛ اما در روایت اسلامی، روح و بدن با هم برانگیخته می‌شوند و از صراط می‌گذرند.

صراط مستقیم

علامه تهرانی پس از نقل جمله معروف «اَلطُّرُقُ إلَی اللَهِ بِعَدَدِ أنْفاسِ الْخَلآئِق: راه‌هائی که به‌سوی خدا موجود است به تعداد نفْس‌ها و جان‌های مخلوقات است» می‌نویسد هر موجودی از نقطه نظر آن نفسانیت خاصّی که دارد یک راه به‌خصوص از باطن خود به خدا دارد ولی صراط مستقیم تنها یک مسیر و بهترین راه قُرب به خداست و طُرُق مختلف به‌اندازه‌ای که به صراط مستقیم نزدیک هستند توانایی رساندن افراد به خدا را دارند.

در آیات قرآن و روایات، مصادیقی برای «صراط مستقیم» بیان شده است:

• راهی است که به معرفت خدا می‌رسد
• رسول خدا(ص)
• امیرالمؤمنین(ع)
• امامان معصوم
• دین خداوند
• عبادت حق تعالی
• ارتباط و پیوند با خداوند

با توجه به اینکه تنها یک صراط مستقیم وجود دارد، امام خمینی در مورد تفسیر و جمع بین این مصادیق و بیان یکی بودن حقایق آنها می‌نویسد اطلاق کلمه «صراط» بر صورت انسانیت که عبارت از همان صفات انسانیت باشد، و بر امام و بر هدایت او و بر شریعت، و بر پلی که بر دوزخ کشیده شده جملگی صحیح است، زیرا همه این‌ها که بیان شد راه بهشت و طریق عالم نور و وسیله تقرّب به خداست.

ویژگی‌های صراط

در اخبار بسیاری که از اهل بیت(ع) رسیده است صراط پُلی است بر روی جهنم که از مو باریک‌تر و از لبه شمشیر تیزتر است، جهنّم بین مردم و بهشت قرار دارد و همه باید از پلی که بر روی جهنم قرار دارد عبور نمایند. برخی به سرعت برق می‌گذرند، برخی مانند اسب به تاخت می‌روند، برخی سینه خیز و بعضی هم در حالی می‌گذرند که خود را به آن آویخته‌اند و آتش مقداری از بدن آنها را گرفته است.

برخی عالمان در توضیح باریک‌تر از مو بودن صراط می‌نویسد: صراط، باریک‌تر از مو و برّنده‌تر از شمشیر است همانند سیره امیرالمؤمنین(ع) چرا که زندگی آن حضرت در نهایت دقت و به تعبیری دیگر از مو باریک‌تر بود... و عدالت او سرمشقی برای پیروانش خواهد بود. در روایات، یکی از مصادیق صراط مستقیم، حضرت علی(ع) دانسته شده که انسان اعمال و اخلاق خود را باید با ایشان تنظیم کند.

موقف‌های صراط

یکی از سختی‌های صراط، وجود عقبه‌ها و به تعبیر دیگر، وجود ایست و بازرسی‌هایی است که در آن وجود دارد. شیخ صدوق معتقد است عقبه‌های صراط، واجبات (اوامر و نواهی الهی) و حرام‌هایی است که انسان در دنیا باید آنها را رعایت می‌کرد، هر یک از این عقبه‌ها به نام یکی از این واجبات و حرام‌ها هستند، اگر در آن کار کوتاهی کرده باشد در هر عقبه مورد بازخواست قرار می‌گیرد و اگر به درستی در دنیا از عهده آن برآمده باشد به سرعت به عقبه دیگر و در نهایت به بهشت می‌رسد.

برخی از مهم‌ترین عقبه‌های صراط عبارتند از:

ولایت امام علی(ع) امانت داری و صله رحم دادخواهی از مظلوم نماز و کیفیت اقامه آن سؤال از چگونگی در آمد و خرج اموال خمس زکات حج و عمره روزه.

عوامل پایداری بر صراط

بر اساس آیات قرآن و احادیث، مهم‌ترین عواملی که باعث پایداری انسان بر صراط می‌گردد عبارتند از:

امید به رحمت خدا صلوات فرستادن ولایت اهل بیت دوست داشتن اهل بیت زیارت اهل بیت کامل وضو گرفتن محافظت بر نمازهای پنجگانه شرکت مستمر در نماز جماعت نماز شب یاری کردن مؤمن قرض دادن به برادر مؤمن برطرف کردن اندوه مؤمن صدقه دادن به ویژه در شب قدر ده روز روزه در ماه رجب ۲۶ روز روزه در ماه شعبان استغفار در ماه شعبان احیای شب ۲۳ ماه رمضان و صد رکعت نماز در آن پرستاری از مریض شفاعت شرم از خداوند راضی بودن به قضای الهی

نخستین کسی که از صراط می‌گذرد

بر اساس روایات، پیامبر(ص) به همراه امام علی(ع) اولین افرادی هستند که از صراط عبور می‌کنند.

صراط در ادبیات فارسی

واژه «صراط» در ادبیات فارسی نیز کلمه‌ای پرکاربرد است. حافظ، مولوی، سعدی، عطار، سنایی، فیض کاشانی، محتشم کاشانی و بسیاری از شاعران دیگر در آثار خود از «صراط» و «صراط مستقیم» برای اشاره به مصادیق آن در دنیا یا آخرت استفاده کرده‌اند.

• عطار نیشابوری:

از دل طمع مدار که صد گونه شهوت است

نقش دل چو سنگ تو کالنقش فی‌الحجر

اندر نهاد بوالعجبت هفت دوزخ است

از راه پنج حس تو فروبند هفت در

پس بر صراط شرع روان گرد و هوش دار

زیرا که هست زیر صراط، آتش سقر

بیدار گرد‌ ای دلِ غافل که در جهان

همچون خران نیامده‌ای بهر خواب و خور

• حافظ:

در طریقت هر چه پیشِ سالک آید خیرِ اوست

در صراطِ مستقیم ای دل کسی گمراه نیست

• سعدی:

ای که در دنیا نرفتی بر صراط مستقیم

در قیامت بر صراطت جای تشویش است و بیم

قلب زر اندوده نستانند در بازار حشر

خالصی باید که بیرون آید از آتش سلیم

پیوند به بیرون

• کتاب پل صراط
• کتاب معاد شناسی