محمدحسین فاضل تونی، (۱۲۹۸-۱۳۸۰ق) معروف به فاضل تونی، مجتهد، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان. وی در تون، مشهد، اصفهان و تهران به تحصیل پرداخت و در درس ادیب نیشابوری، جهانگیرخان قشقایی، آخوند فشارکی و میرزا هاشم اشکوری حاضر می‌شد. او آثاری در کلام، فلسفه، حکمت و عرفان نوشته است. شهرت او بیشتر در علوم معقول است. حسن‌زاده آملی و جوادی آملی از شاگردان وی بودند.
| مجتهد، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | فاضل تونی |
| تاریخ تولد | ۱۲۹۸ق |
| محل زندگی | تهران |
| تاریخ وفات | ۱۳ بهمن۱۳۳۹ش |
| محل دفن | قبرستان شیخان |
| شهر وفات | تهران |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ادیب نیشابوری جهانگیرخان قشقایی آخوند فشارکی میرزا هاشم اشکوری |
| شاگردان | حسن‌زاده آملی جوادی آملی سید رضی شیرازی |
| محل تحصیل | تون مشهد اصفهان تهران |
| تألیفات | تعلیقه بر شرح فصوص الحکم منتخب قرآن و نهج البلاغه منتخب کلیله و دمنه عربی و وفیات الاعیان جزوه‌هایی در منطق، صرف و نحو و... |
وی در مقبره‌ای در قبرستان شیخان قم مدفون است.
تولد و درگذشت
محمدحسین تونی در سال ۱۲۹۸ق در تون از توابع فردوس در خراسان جنوبی، متولد شد. پدرش، ملاعبدالعظیم، واعظ بود و فرزندش را پیش از رسیدن به سن تعلم، به مکتب سپرد.[۱]
او در ۱۳ بهمن ۱۳۳۹ش در تهران درگذشت[۲] و در قبرستان شیخان قم دفن شد. جلال الدین همایی مادّه تاریخی دربارهٔ فوت وی سروده که بر سنگ مزارش حک شده است.[۳] شماره سومِ سال نهمِ (فروردین ۱۳۴۱ش) مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در بزرگداشت وی و به عنوان یادنامه فاضل تونی انتشار یافت.
تحصیل
تحصیل در زادگاه
تونی پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتی کوتاه، به تحصیل مقدمات ادبیات عربی پرداخت و قرآن کریم را نیز حفظ کرد. در ابتدای تحصیلش، پدرش درگذشت. تونی در زادگاه خود، شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک (البهجة المرضیة) را نزد ملا محمدباقر تونی، و مغنی را نزد آقا میرزاحسین خواند و مقداری از مطوّل را نیز فرا گرفت.
تحصیل در مشهد
در هفده سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد رفت. استادان وی در آنجا عبارت بودند از: ادیب نیشابوری در درس مطوّل، که لقب (فاضل) را او به محمدحسین داد؛ میرزا عبدالرحمن مدرس شیرازی در تدریس قسمتی از مطوّل و خلاصة الحساب شیخ بهائی و هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس؛ حجة الاسلام بجنوردی در فقه و اصول و شیخ اسماعیل قائنی در درس معالم.[۴]
تحصیل در اصفهان
پس از شش سال، او با شیخ محمد که بعدها در اصفهان به شیخ محمد حکیم معروف شد به اصفهان رفت تا فلسفه بیاموزد و دانستنی‌های خود را در فقه و اصول تکمیل کند.[۵] در آن هنگام، اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدریس علوم دینی و فلسفی در آنجا رونق داشت.[۶] فاضل تونی و شیخ محمد، در اصفهان اتاق کوچکی گرفتند و با تنگدستی، اما با شور و حرارت به تحصیل پرداختند.[۷]
فاضل تونی از اولین روزهای اقامت در اصفهان، در درس منظومه جهانگیرخان قشقایی حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد. جهانگیرخان دوره منظومه ملا هادی سبزواری را در شش سال تدریس می‌کرد و بیشتر قسمت‌های مطالب شفا و اشارات و حکمة الاشراق و اسفار را در ضمن آن بیان می‌کرد.[۸] تونی هم‌زمان با تحصیل منظومه، از سید محمدصادق خاتون‌آبادی و آخوند فشارکی و سید علی نجف‌آبادی، فقه آموخت.[۹] او یازده سال در اصفهان ماند که به گفته خود وی، بهترین ایام عمرش بوده و تمام وقت خود را به تحصیل و مباحثه و تدریس و عبادت و ریاضت و خودسازی پرداخت.[۱۰]
تحصیل در تهران
فاضل، پس از اقامت یازده ساله در اصفهان سفری به خراسان کرد و بار دیگر عازم اصفهان شد. اما در بین راه، چون به تهران رسید، باخبر شد که آقا میرزا هاشم اشکوری، استاد نامور فلسفه در مدرسه سپهسالار جدید، تدریس شرح مفتاح الغیب را آغاز کرده است. چند روزی در این شهر درنگ کرد و به درس اشکوری حاضر شد. احاطه علمی اشکوری فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرف‌نظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغیب، شرح فصوص الحکم و تمهید القواعد را نیز از وی فراگرفت.[۱۱]
تدریس
تونی پس از درگذشت استادش، آقامیرزاهاشم اشکوری، به مدرسه دارالشفا رفت و به تدریس پرداخت.[۱۲] وی در مدرسه علوم سیاسی و دارالفنون، عربی و فقه و منطق[۱۳] و از ۱۳۱۳ش در دارالمعلمین عالی، که تازه تأسیس شده بود، زبان عربی و بعدها منطق و فلسفه تدریس کرد. همچنین در دانشکده معقول و منقول از بَدو تأسیس[۱۴] و در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، فلسفه و زبان و ادبیات عرب تدریس می‌کرد.[۱۵]
جلسات درس فاضل تونی بسیار پربار و آموزنده بود. وی مطالب را شمرده و با آرامش خاطر شرح می‌داد، مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین مطالب را ساده و روشن می‌ساخت، درس خود را به آیات و احادیث و اشعار مولوی و حافظ و شیخ محمود شبستری و جامی و جز آنان می‌آراست و بیانش گاه با طنز و طیبت همراه می‌شد.[۱۶]
تونی در ۱۳۳۳ش بازنشسته شد اما در ۱۳۳۶ش دوباره دعوت به کار شد و مجددا بعد از یک سال تدریس بازنشسته شد.[۱۷]
شاگردان
تنی چند از شاگردان تونی بدین قرار است:
فضائل علمی و اخلاقی
بسیاری از استادان تونی فضل و توانایی او گواهی داده‌اند.[۲۲] آیت‌الله بروجردی در نامه‌ای، وی را «عِمادالعلماء المتألهین» خطاب کرده بود.[۲۳] محمدعلی فروغی در مقدمه ترجمه فنون سماع طبیعی،[۲۴] علی‌اکبر دهخدا ذیل مدخل ابن سینا[۲۵] و مرتضی مطهری در مقدمه کتاب التّحصیل، بر جلالت قدر و احاطه و دقت نظر و خدمت او به علم و حکمت اشاره کرده‌اند.[۲۶] مطهری، وى را از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر اخير شمرده است.[۲۷]
فاضل تونی در مواظبت بر واجبات و مستحبات، تزکیه نفس و کمک به مستمندان تلاش داشت.[۲۸]
مهمترین از آثار
فاضل تونی به ندرت دست به قلم می‌برد و هنگام نوشتن نیز بسیار کُند و با خطی کاملاً ابتدایی می‌نوشت؛ از این‌رو آثار نوشتاری او محدود است و غالباً یادداشت‌های دانشجویان و طلاب کلاس درسش، به صورت کتاب در آمده است. با این‌همه بر بسیاری از آثار عرفانی و فلسفی، از جمله اسفار و منطق شفا، حواشی مختصری نوشته است. برخی از آثار فاضل تونی عبارت‌اند از:
- صرف و نحو و قرائت عربی (تهران ۱۳۱۵ش)؛[۲۹] این کتاب مشتمل است بر تجزیه و ترکیب تعدادی از آیات قرآن کریم که تونی در مؤسسه وعظ و خطابه درس داده است و شخصی آن‌را نگاشته است. در این کتاب به مناسبت هر آیه، نکاتی از تفسیر و معانی و بیان و کلام و حکمت و عرفان نیز آورده است.
- تعلیقه بر شرح فصوص الحکم قیصری (تهران ۱۳۱۶ش)؛ این کتاب به منزله رساله دکتری اوست و متضمن نکات عرفانی و توضیحاتی درباره مقدمه داود قیصری بر شرح فصوص الحکم ِ ابن عربی.[۳۰] بدیع الزمان فروزانفر بر این تعلیقه، مقدمه نوشته است.
- قسمت نحوِ کتاب‌های صرف و نحو و قرائت، که کتاب‌های درسی سال‌های اول و دوم و سوم دبیرستان‌ها بوده‌اند.
- منتخب قرآن و نهج البلاغه؛ مجموعه‌ای است از آیات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهج البلاغه، با توضیح لغات.
- منتخب کلیله و دمنه عربی و وفیات الاعیان ابن خلّکان، با شرح و توضیح لغات مشکل آنها.
- جزوه منطق که تقریرات او در رشته فلسفه (دانشکده ادبیات) است.
- حکمت قدیم (در طبیعیات) نیز مجموعه تقریرات او در رشته فلسفه است.
- الهیات (تهران ۱۳۳۳ش)؛ شامل مهمترین مسائل حکمت الاهی است و آخرین اثر تونی است.[۳۱]
- تعلیقه بر الشفاء ابوعلی سینا؛[۳۲]
- تعلیقه بر اسفار اربعه ملاصدرا؛[۳۳]
- ترجمه فن سماع طبیعی؛ این کتاب با همکاری محمدعلی فروغی نگاشته شده‌است.[۳۴] [یادداشت ۱]
پانویس
- ↑ حسن‌زاده آملی، در آسمان معرفت، ۱۳۷۵، ص۳۵۷.
- ↑ چند سطر از زندگی استاد...، ص۳۴؛ خوانساری، ص۵۳.
- ↑ رجوع کنید به ص۳۸؛ خوانساری، ص۵۲
- ↑ خوانساری، ص۴۵۴۶.
- ↑ خوانساری، ص۴۶.
- ↑ خوانساری، ص۴۷.
- ↑ خوانساری، ص۴۷.
- ↑ خوانساری، ص۴۷.
- ↑ خوانساری، ص۴۷-۴۸.
- ↑ خوانساری، ص۴۸-۴۹.
- ↑ خوانساری، ص۴۹.
- ↑ خوانساری، ص۴۹۵۰.
- ↑ «چند سطر از زندگی استاد...»،ص۳
- ↑ خوانساری، ص۵۰.
- ↑ چند سطر از زندگی استاد...، ص۳.
- ↑ خوانساری، ص۵۰-۵۱.
- ↑ چند سطر از زندگی استاد...، ص۳۴؛ خوانساری، ص۵۳.
- ↑ «مصاحبه با آیت‌الله سید رضی شیرازی»، ص۱۸.
- ↑ حسن زاده آملی، در آسمان معرفت، ۱۳٧٥، ص۳۵۷-۳۷۴.
- ↑ جوادی آملی، ج۲، بخش۲، ص۹۷، بخش۵، ص۱۴۵.
- ↑ جمعی از نویسندگان، منطق، ص۱۳۴.
- ↑ خوانساری، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ص۵۰-۵۴.
- ↑ خوانساری، ص۵۱
- ↑ فروغی، ص۳.
- ↑ دهخدا، ج۱، ص۸۳۱.
- ↑ مطهری، ص الف.د
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، ص۵۴۰.
- ↑ خوانساری، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ص۵۷-۵۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعه الى تصانيف الشيعه، ۱۴۰۳، ج١٥، ص٤٠
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعه الى تصانيف الشيعه، ۱۴۰۳، ج۷، ص۱۰۰
- ↑ خوانساری، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ص۵۴-۵۵.
- ↑ حسن زاده آملی، هزار و يك كلمه، ج٣، ص٣٥.
- ↑ حسن زاده آملی، هزار و يك كلمه، ج٣، ص٣٥.
- ↑ خوانساری، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ص۵۴-۵۵ ؛ فروغی، فن سماع طبیعی، ص۳.
یادداشت
- ↑ سَماع طَبیعی، یا سَماع الکیان بخشی از حکمت طبیعی است که از مادّه و صورت و طبیعت و زمان و مکان و سکون و حرکت بحث می کند- در وجه تسمیه آن به سَماع گفته شده که این مبحث در محضر ارسطو سَماعی بوده و شاگردان فقط گوش می کرده‌اند. فن سماع طبیعی از کتاب شفا، ترجمه فارسی چهار مقاله از بخش طبیعیات کتاب شفا ابن سینا است.
منابع
- آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن، الذريعه الى تصانيف الشيعه، بيروت، دار الأضواء، چ۳، ۱۴۰۳ق.
- ابن سینا، فنون سماع طبیعی، آسمان و جهان، کون و فساد از کتاب شفا، ترجمه محمدعلی فروغی، تهران، ۱۳۶۶ش.
- بهمن‌یار بن مرزبان، التّحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران، ۱۳۷۵ش.
- جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، قم، ۱۳۷۵ش.
- جمعی از نویسندگان، منطق به همراه ترجمان احوال فاضل تونی، تهران، مولی، بی تا.
- حسن زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷٦ش.
- چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۹، ش ۳ (فروردین ۱۳۴۱ش).
- حسن‌زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت، تهران، ۱۳۷۵ش.
- خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۹، ش ۳، فروردین ۱۳۴۱ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا.
- همائی، جلال‌الدین، «قطعه ماده تاریخ وفات شیخ عالم جلیل آقا شیخ محمدحسین فاضل تونی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران و قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش
- «مصاحبه با آیت‌الله سید رضی شیرازی»، در مجله حوزه، شماره ۵۰ و ۵۱، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی