الاشارات و التنبیهات (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نامهای دیگر | التنبیهات و الاشارات |
| نویسنده | ابن‌سینا |
| تاریخ نگارش | اوایل قرن پنجم هجری قمری |
| موضوع | منطق و فلسفه اسلامی |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | مجتبی زارعی |
| قطع | وزیری |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی، فرانسوی، انگلیسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | بوستان کتاب |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۱ش |
| نوبت چاپ | اول |
الإشارات و التَنبیهات از آثار اصلی ابن‌سینا در علوم عقلی که از دو بخش منطق و مابعدالطبیعه تشکیل شده است. کتاب اشارات آخرین اثر مهم ابن‌سینا و نمودار اندیشه‌های دوران پایانی عمر او است و از این جهت جامع‌ترین اثر او در علوم عقلی انگاشته شده است.
الاشارات و التنبیهات از جهت سبک بیان، چگونگی ارائه مطالب و کیفیت تنظیم باب‌ها و فصل‌های کتاب با دیگر کتاب‌های ابن‌سینا، چون نجات و شفا، متفاوت شمرده شده است. نثر عربی این کتاب نیز از دیگر مزایای آن قلمداد شده است.
از نظر محققان، الاشارات و التنبیهات نسبت به دیگر آثار بوعلی نوآوری‌هایی دارد: برای مثال این اثر تنها اثر فلسفی است که در آن به تحلیل عقلی عرفان و تصوف پرداخته و در آن برای اولین بار از تقسیم دوبخشی در تدوین مطالب علم منطق استفاده شده است.
الاشارات و التنبیهات از متون مهم درسی فلسفه و منطق در جهان اسلام شناخته شده و تألیفات فراوانی بر محور این کتاب، از شرح، حاشیه و ترجمه، انجام پذیرفته است. شرح فخر رازی و شرح خواجه نصیرالدین طوسی از مهم‌ترین شروح این کتاب قلمداد شده‌اند.
ابن‌سینا در سه نَمَط پایانی کتاب اشارات (نمط‌های هشتم، نهم و دهم) به تحلیل عقلی عرفان و تصوف پرداخته است. از نظر برخی شارحان اشارات، نمط نهم مهم‌ترین و دقیق‌ترین بخش این کتاب است. محققان عرفان و تصوف مطالب ارائه‌شده در این سه نمط را نوعی عرفان عقلی در برابر عرفان اشراقی دانسته‌اند.
جایگاه و ویژگی‌ها
الاشارات و التنبیهات از برجسته‌ترين آثار ابن‌سینا[۱] و از مهم‌ترین متون درسی فلسفی در جهان اسلام شمرده شده است.[۲] الاشارات و التنبیهات آخرین کتاب مهمی برشمرده شده که ابن‌سینا نگاشته است.[۳] برخی این کتاب را پخته‌ترین و جامع‌ترین اثر فلسفی ابن‌سینا برشمرده‌اند.[۴] این کتاب نمودار آراء فلسفی او در سال‌های آخر عمرش و بهترین راهنما برای مطالعه سیر فکری و معنوی ابن‌سینا محسوب شده است.[۵] الاشارات و التنبیهات هم از جهت سبک بیان و چگونگی ارائه اصول مطالب و هم از نظر کیفیت تنظیم ابواب و فصول با سایر آثار فلسفی ابن‌سینا، مانند شفا و نجات، متفاوت دانسته شده است.[۶] همچنین، نثر عربی شیوای ابن‌سینا در این کتاب از خصوصیات آن برشمرده شده است.[۷]
درباره علت نامگذاری این کتاب گفته شده که چون ابن‌سینا در بیان مطالب این کتاب از تفصیل دوری کرده آن را به این نام خوانده است.[۸] در نامهای منسوب به ابن‌سینا، او این کتاب را التنبیهات و الاشارات خوانده است.[۹] در برخی نسخ خطی اشارات گفته شده که ابن‌سینا اشارات را برای ابوسعید ابوالخیر (۳۵۷-۴۴۰ق)، صوفی خراسانی نگاشته است.[۱۰] ابن‌سینا در مواضع مختلفی از کتاب خود تأکید کرده که این کتاب را برای خواص و افراد تیزهوش، که دارای توانایی علمی دریافت چنین مطالبی هستند، تألیف کرده و از استادان این کتاب خواسته که از افشای مطالب آن نزد نااهلان و نادانان خودداری کنند.[۱۱] منوچهر صدوقی سها، محقق فلسفه و عرفان، معتقد است که کتاب اشارات در سده ۱۳ میلادی در اروپا شناخته شده بوده و برخی فصول آن به لاتین ترجمه شده بوده است.[۱۲]
نوآوری‌ها
کتاب اشارات را دارای نوآوری‌هایی دانسته‌اند: از جمله اینکه آن را تنها اثر فلسفی بر شمرده‌اند که در آن فصولی به تحلیل عقلی عرفان و تصوف اختصاص داده شده است.[۱۳] از نظر احد فرامرز قراملکی، استاد منطق و فلسفه اسلامی دانشگاه تهران، تدوين منطق دوبخشى، که مهم‌ترين تحول در تاريخ منطق ارسطويى است، در کتاب اشارات انجام شده است.[۱۴][یادداشت ۱] برخی مدعی شده‌اند که اصطلاح «الحکمة المتعالیة» برای اولین بار در کتاب اشارات ابن‌سینا به کار رفته است.[۱۵] مرتضی مطهری معتقد است که ابن‌سینا در اشارات برای اولین بار برهان خود بر اثبات وجود خدا (برهان امکان و وجوب) را برهان صدیقین خوانده است.[۱۶]
نویسنده
ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (۳۷۰ق-۴۲۸ق) فیلسوف ایرانی و یکی از دانشمندان نامدار اسلامی برشمرده شده است.[۱۷] او نمایندهٔ اصلی فلسفه مشاء (فلسفه ارسطویی) در جهان اسلام قلمداد شده است.[۱۸] از نظر محققان، ابن‌سینا بیشترین تأثیر را بر فیلسوفان و منطق‌دانان پس از خود گذاشته است.[۱۹] ابن‌سینا در حدود ۳۷۰ق در شهر بخارا متولد شد.[۲۰] او تحصیلات اولیه در زمینه ریاضیات، طبیعیات و الهیات را در بخارا گذراند. سپس به دانش پزشکی روی آورد و از این طریق به دربار پادشاهان آن روزگار راه یافت.[۲۱] دایرة‌المعارف شفا، قانون فی الطب، النجاة و دانشنامه علائی از مهم‌ترین آثار ابن‌سینا قلمداد شده است.[۲۲] او سرانجام در راه اصفهان به همدان در اثر بیماری در سن ۵۸ سالگی در گذشت و در همدان به خاک سپرده شد.[۲۳]
محتوا
الاشارات و التنبیهات دارای دو قسمت اصلی است: در قسمت اول به علم منطق پرداخته شده و در قسمت دوم مباحث طبیعیات و مابعدالطبیعه آمده است.[۲۴]
منطق
بخش منطق اشارات به ۱۰ قسمت با عنوان نهج (راه روشن و گشاده) تقسیم شده که هر نهج خود دارای فصل‌هایی است:[۲۵]
- در بیان غرض منطق (۱۷ فصل)
- در بیان کلیات پنج‌گانه و حد و رسم (۱۱ فصل)
- در بیان ترکیب نخست خبری (۱۰ فصل)
- در بیان مواد قضایا و عکس آنها (۱۰ فصل)
- در بیان تناقض قضایا و عکس آنها (۶ فصل)
- در بیان گونه‌های چهارگانه قضایا بر حسب ماده (۲ فصل)
- در بیان گونه‌های استدلال از جهت صورت (۷ فصل)
- در بیان قیاس‌های شرطی و آنچه به قیاس وابسته است (۴ فصل)
- در بیان علوم برهانی (۶ فصل)
- در بیان قیاس مغالطی[۲۶]
طبیعیات و مابعدالطبیعه
بخش طبیعیات و مابعدالطبیعه اشارات به ۱۰ نمط (راه و روش) تقسیم شده[۲۷] که هر نمط خود تقسیماتی با عناوینی چون وهم و اشاره، وهم و تنبیه، تدنیب، اشاره و تنبیه دارد.[۲۸] از این ۱۰ نمط ۳ نمط درباره طبیعیات و ۷ نمط درباره مابعدالطبیعه است.[۲۹] برخی، موضوع سه نمط آخر را به‌طور جداگانه عرفان و تصوف قلمداد کرده‌اند.[۳۰]
- در بیان شناسایی حقیقت اجسام
- در بیان جهات اجسام نخستین و دومین آنها
- در بیان نفس ارضی و سماوی
- درباره وجود و علت‌های آن
- در صنع و ابداع
- در بیان غایات و مبادی آنها و در بیان ترتیب هستی و نظام وجود
- در بیان هستی‌های مجرد از ماده
- در بیان شادمانی و نیکبختی
- در بیان مقامات عرفا
- درباره اسرار آیات[۳۱]
عرفان و تصوف در اشارات
ابن‌سینا در سه نمط آخر اشارات به عرفان و تصوف پرداخته است.[۳۲] از نظر فخر رازی نمط نهم اشارات مهم‌ترین و دقیق‌ترین بخش کتاب اشارات است؛ زیرا در آن ابن‌سینا علوم و معارف صوفیه را به‌نحوی مرتب و ارائه کرده که پیش از او کسی نکرده و پس از او نیز کسی به آن اضافه نکرده است.[۳۳] برخی از محققان عرفان ارائه‌شده از سوی ابن‌سینا در این سه نمط را نوعی عرفان عقلی در برابر عرفان اشراقی قلمداد کرده‌اند.[۳۴] حسن ملکشاهی، مترجم و شارح اشارات، هدف ابن‌سینا در این سه نمط را تحقیق درباره حقایق اشیاء از جهت کشف و شهود دانسته است.[۳۵]
از نظر محققان، ابن‌سینا در نمط هشتم اشارات به تحقیق درباره ماهیت شادمانی و نیکبختی حقیقی پرداخته است و رابطه بین شادمانی و نیکبختی با کمالات هر نوع را تبیین کرده است.[۳۶] ابن‌سینا در نمط نهم به سه موضوع پرداخته است: اول، تبیین اصطلاحات کلی صوفیه؛ دوم، تصویر چگونگی درجات عارفان و ترقی مراتب آنان؛ سوم، ترسیم حالات عارفان و صوفیان.[۳۷] ابن‌سینا در نمط دهم درباره ظهور امور خارق‌العاده از از انسان بحث کرده و تلاش کرده تا نشان دهد که چگونه انسان توانایی تصرف در کائنات را می‌یابد یا از غیب خبر می‌دهد یا دیگر شگفتی‌ها از او بروز پیدا می‌کند.[۳۸]
مرتضی مطهری معتقد است که حافظ شیرازی، به‌عنوان شاعری عارف، روش ابن‌سینا، به‌عنوان نماد عقلانیت در جهان اسلام، در تحقیق عقلی درباره عرفان و مقامات عارفان را نپسندیده و طی ابیاتی تلاش‌های او را در نمط نهم اشارات تخطئه کرده است:[۳۹]
|
شرح‌ها و حاشیه‌ها
از نظر برخی محققان، استفاده آموزشی از این کتاب در کنار پیچیدگی و فشردگی مطالب آن موجب شده تا نگارش‌های متعددی حول آن انجام شود؛[۴۱] از جمله شرح، حاشیه، محاکمه (داوری) میان شارحان، ترجمه و تلخیص.[۴۲]
دو شرح فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی مهم‌ترین شروح اشارات تلقی شده‌اند.[۴۳] سید محمدکاظم عصار معتقد بوده که اگر این دو شرح نبودند، اشارات به‌صورت معما باقی می‌ماند.[۴۴] میان این دو شرح داوری‌ای توسط قطب‌الدین رازی انجام شده است.[۴۵] از جمله حواشی اشارات، حاشیه جلال‌الدین دوانی[۴۶]، حاشیه‌های سه‌گانه آقاحسین خوانساری[۴۷] و حاشیه حسن حسن‌زاده آملی[۴۸] است.
نسخه‌های خطی و چاپ و نشر
نسخه‌های خطی
کتاب اشارات و شروح آن دارای نسخه‌های خطی فراوانی است[۴۹] که خصوصیات و محل نگهداری آنها در فهارس نسخ خطی آمده است.[۵۰] از جمله نسخ خطی اشارات محفوظ در کتابخانه‌های ایران می‌توان به نسخه شماره ۷۱۳ کتابخانه و موزه ملی ملک تهران، مورخ محرم ۵۱۸ق، اشاره کرد.[۵۱] از نسخه‌های محفوظ در کتابخانه‌های خارج از ایران می‌توان به نسخه ۴۸۱۸ کتابخانه ایاصوفیه، مورخ ۶۸۶ق، اشاره کرد.[۵۲]
چاپ و نشر
کتاب اشارات با تحقیق‌ها و تصحیح‌های متعدد از سوی ناشران مختلفی چاپ و منتشر شده است.
- متن اشارات، به‌صورت تحقیقی، نخستین‌بار به‌کوشش ژاکوپ فورژه در سال ۱۸۹۲م در لایدن هلند به چاپ رسیده است.[۵۳]
- متن اشارات با تصحیح، تعلیق و مقدمه سلیمان دنیا در قاهره (۱۹۴۸-۱۹۴۹م) در سه جلد به چاپ رسیده است.[۵۴]
- چاپ سه‌جلدی اشارات با شرح خواجه نصیرالدین طوسی و محاکمات قطب‌الدین رازی در تهران (۱۳۷۷-۱۳۷۹ق) منتشر شده است.[۵۵]
- چاپ متن اشارات، با عنوان التنبیهات و الاشارات، به‌همراه تلخیص اشارات فخر رازی، با عنوان لباب الاشارات، که در ۱۳۳۹ش به‌کوشش محمود شهابی (۱۲۸۰-۱۳۶۵ش) در تهران منتشر شده است.[۵۶]
- چاپ دو شرح اشارات فخر رازی و خواجه طوسی به همت کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در سال ۱۴۰۴ق (۱۳۶۳ش).[۵۷]
- چاپ متن اشارات با تحقیق مجتبی زارعی که در سال ۱۳۸۱ش در قم به‌همت بوستان کتاب منتشر شده است.[۵۸]
- چاپ مصحح حسن حسن‌زاده آملی از شرح اشارات خواجه طوسی که با تعلیقات او در سال ۱۳۸۳ش به‌کوشش بوستان کتاب قم به چاپ رسیده است.[۵۹]
- چاپ شرح اشارات خواجه طوسی از روی نسخه دستنویس شارح که به‌صورت نسخه‌برگردان در سال ۱۳۸۹ش در تهران نشر شده است.[۶۰]
- چاپ شرح اشارات فخر رازی که به‌همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۴ش در تهران به طبع رسیده است.[۶۱]
پانویس
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۶.
- ↑ غنی، ابن‌سینا، بی‌تا، ص۷۱؛ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۲.
- ↑ ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون الأنباء، ۲۰۰۱م، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ ایناتی، «ابن‌سینا»، در تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، ص۴۰۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۱.
- ↑ خراسانی، «ابن‌سینا»، ص۱-۸.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۱-۲.
- ↑ بدوی، أرسطو عند العرب، ۱۹۷۸م، ص۲۴۵.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۶ش، تعلیقه ۴، ج۲، ص۱۵.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵-۲۸.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۲.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ص۷.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۳۸.
- ↑ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۲.
- ↑ مطهری، توحید، ۱۳۸۳ش، ۱۹۱.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۱.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۸.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۱.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۱-۳.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۶.
- ↑ فروزانفر، مجموعه مقالات و اشعار استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، ۱۳۵۱ش، ص۱۳۴-۱۳۸.
- ↑ مصاحب، «ابن‌سینا»، ج۱، ص۱۵۴؛ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ ملکشاهی، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، ج۱، ص۵.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۵.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴.
- ↑ فخر رازی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۵۸۹.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۸؛ ابراهیمی دینانی، دفتر عقل و آیت عشق، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴؛ ابراهیمی دینانی، دفتر عقل و آیت عشق، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴.
- ↑ حسن‌زاده آملی، دروس شرح اشارات و تنبیهات (نمط دهم: اسرار الآیات)، ۱۳۸۶ش، ص۱۱.
- ↑ طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، پاورقی شارح، ج۵، ص۱۳۹.
- ↑ حافظ شیرازی، دیوان حافظ، ۱۳۶۲ش، ص۱۱۴.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶؛ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۳؛ مصاحب، ج۱، ص۱۵۴.
- ↑ شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹-۱۴۰.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
- ↑ رمضانی، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، بی‌تا، ص۶۵-۶۶.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، حل مشکلات کتاب الاشارات و التنبیهات مشهور به شرح اشارات، ۱۳۸۹ش، مقدمه، بخش۱، ص۲۱-۲۲.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۳-۱۵؛ درایتی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۴۰؛ درایتی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۷۶۷-۷۷۴؛ درایتی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، ۱۳۸۹ش، ج۶، ص۴۳۶-۴۳۸.
- ↑ درایتی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۴۰.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۳.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۲.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۲.
- ↑ انوری، «الاشارات و التنبیهات»، ج۴، ذیل واژه.
- ↑ انوری، «الاشارات و التنبیهات»، ج۴، ذیل واژه.
- ↑ فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی، «شرحی الاشارات»، ۱۴۰۴ق، ص۱.
- ↑ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، ص۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۶ش، ص۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، حل مشکلات کتاب الاشارات و التنبیهات مشهور به شرح اشارات، ۱۳۸۹ش، بخش ۱، ص۳.
- ↑ فخر رازی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۴.
یادداشت
- ↑ ابن‌سينا در اشارات با الهام از تقسيم‌بندى علم به تصور و تصديق، كه توسط فارابى ارائه شده بود، و با توجه به اينكه طريق اكتساب تصور و تصديق متمايز است، تحولی در تدوين منطق به وجود آورد. او در مقابل منطق نه‌بخشی منطق دوبخشی را پایه‌گذاری کرد. از نظر محققان این روش تدوین، در شكل حاضر خود، از جهت ترتيب و تنظيم مباحث کمترین اشكال و نقصان اساسى را دارد و در صورت رفع برخی نواقص از موفق‌ترين نظام‌های منطق قديم خواهد بود. (فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۳۸-۴۳).
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین، دفتر عقل و آیت عشق، تهران، طرح نو، ۱۳۸۰ش.
- ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، تحقیق عامر النجار، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۲۰۰۱م.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، با مقدمه و حواشی و تصحیح احسان یارشاطر، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۳۲ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، تصحیح سیدحسن مشکان طبسی، با مقدمه منوچهر صدوقی سها، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۰ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمه کتاب اشارات، ترجمه سید نصرالله تقوی، تهران، چاپخانه مجلس، ۱۳۱۶ش.
- ارموی، سراج‌الدین محمود بن ابی‌بکر، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق عمار تمیمی، قم، دار زین‌العابدین، ۱۳۹۷ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به‌اهتمام سید محمود مرعشی نجفی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۱-۱۴۰۵ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تصحیح و تنظیم سید حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- انوری، محمدجواد، «الاشارات و التنبیهات»، در دانشنامه ایران، ج۴، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- ایناتی، شمس، «ابن‌سینا»، در تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، زیرنظر سیدحسین نصر و الیور لیمن، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۹ش.
- بدوی، عبدالرحمن، أرسطو عند العرب (دراسته و نصوص غیرمنشورة)، کویت، وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸م.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، استانبول، انتشارات وزارت معارف ترکیه، ۱۹۴۱م.
- حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران، انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۲ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات( نمط دهم: اسرار الآیات)، قم، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۶ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات (نمط نهم: مقامات العارفین)، قم، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۸ش.
- خراسانی (شرف)، شرف‌الدین، «ابن‌سینا»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی (مع المحاکمات)، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، حل مشکلات کتاب الاشارات و التنبیهات (مشهور به شرح اشارات)، با مقدمه محمد عمادی حائری، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، ۱۳۸۹ش.
- درایتی، مصطفی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، مشهد، مؤسسه فرهنگی پژوهشی الجواد، ۱۳۹۸ش.
- رمضانی، حسن، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، بی‌تا.
- «شرح ۱۰ جلدی فرامرز قراملکی بر منطق اشارات ابن‌سینا»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- شهابی، محمود، زنده عشق، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- غنی، قاسم، ابن‌سینا، تهران، فرهنگستان ایران، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، شرح الاشارات و التنبیهات، مقدمه و تصحیح علی‌رضا نجف‌زاده، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر و محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، شرحی الاشارات، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، در آینه پژوهش، ش۲۴، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۳ش.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان، مجموعه مقالات و اشعار استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، با مقدمه عبدالحسین زرین‌کوب، به‌کوشش عنایت‌الله مجیدی، تهران، کتابفروشی دهخدا، ۱۳۵۱ش.
- قنواتی، جورج شحاته، مؤلفات ابن‌سینا، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۰م.
- مصاحب، محمود، «ابن‌سینا»، در دایرة‌المعارف فارسی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
- مصطفوی، سید حسن، شرح اشارات و تنبیهات (نمط سوم در باب نفس)، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۷۸ش.
- مطهری، مرتضی، توحید، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۳ش.
- مطهری، مرتضی، درس‌های اشارات و نجات (فلسفه ابن‌سینا ۱)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۸ش.
- مطهری، مرتضی، کلیات علوم اسلامی (منطق و فلسفه)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۸ش.
- مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۲ش.
- «آیت الله احمد بهشتی»، تارنمای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تاریخ درج مطلب: بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.