محل دفن حضرت فاطمه(س) مکانی نامعلوم که برای آن احتمالاتی مانند خانه حضرت فاطمه(س)، روضة النبی، بقیع و خانه عقیل (بقعه ائمه بقیع) شمرده شده است. خانه فاطمه(س)، نظر مشهور عالمان شیعه دانسته شده است؛ اگرچه شیخ طوسی معتقد است بیشتر عالمان شیعه، دفن در روضةالنبی را قوی‌تر دانسته‌اند. به گفته علامه مجلسی، به اعتقاد شیعه روضه، شامل خانه فاطمه(س) نیز می‌شود. به همین دلیل، برخی محققان قول روضه را تأییدی بر قول خانه دانسته‌اند.
سید جعفر مرتضی عاملی تاریخ‌پژوه، تعیین قطعیِ محل قبر حضرت فاطمه(س) را ناممکن دانسته است. به اعتقاد شیخ طوسی و امین‌الاسلام طَبْرسی بهتر است حضرت فاطمه(س) در هر سه مکان روضةالنبی، خانه فاطمه(س) و بقیع، زیارت شود.
شیعیان دلیل مشخص نبودن قبر فاطمه(س) را مخفیانه دفن شدن او دانسته‌اند که به وصیت خود فاطمه بود. به گفته آنان، فاطمه(س) به دلیل غصب خلافت از امام علی(ع)، تصرف فدک و یاری نکردن مسلمانان، وصیت کرد او را مخفیانه دفن کنند.
بیشتر عالمان اهل سنت قبر حضرت فاطمه(س) را در بقعه ائمه بقیع می‌دانند. برخی محققان شیعه انگیزه آنان از بیان این نظر را کاستن از فشار عقیدتیِ پیروان شیعه نسبت به مخفی بودن قبر فاطمه(س) دانسته‌اند.
آثاری درباره محل دفن حضرت فاطمه(س) مانند کتاب «مرقدُ سیّدةِ النِّساءِ فاطمةِ الشهیدةِ الزهراء(س) فی اَیِّ مکان؟!» و «اَیْنَ قبرُ فاطمة(س)» نوشته شده است.
اهمیت مکان دفن
موضوع مکان دفن حضرت فاطمه(س) در کتاب‌های کلامی شیعه راه یافته و از مخفی بودن آن برای نکوهش ابوبکر خلیفه اول استفاده شده است.[۱] شیعیان مشخص نبودن مکان دفن حضرت فاطمه(س) را دلیلی بر نارضایتی فاطمه از ابوبکر و عمر و اعتراض نسبت به غصب خلافت و فدک می‌دانند.[۲] به گفته سید محمدحسین جلالی (درگذشت ۱۳۹۹ش)، فاطمه وصیت کرد مخفیانه دفن شود تا در تاریخ، عوامل شهادت او فراموش نشود.[۳]
مخفی بودن قبر فاطمه در ادبیات انعکاس داشته است.[۴] برای نمونه سید محمدحسین شهریار در این باره سروده است:[۵]
مکان‌های احتمالی
عالمان شیعه درباره محل دفن حضرت فاطمه(س) احتمالاتی داده‌اند.[۶] نظر مشهور در میان عالمان شیعه، دفن فاطمه(س) را در خانه او دانسته‌اند؛[۷] اگرچه به گفته شیخ طوسی محدث شیعه، بیشتر عالمان شیعه معتقدند فاطمه در روضة النبی دفن شده است.[۸] احتمالات دیگری نیز در منابع شیعه مطرح شده است، از جمله بقیع[۹] و خانه عقیل (بقعه ائمه بقیع).[۱۰]
سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخ‌پژوه شیعه، تعیین محل قبر حضرت فاطمه(س) را غیرممکن دانسته است.[۱۱] به اعتقاد شیخ طوسی[۱۲] و امین‌الاسلام طَبْرسی[۱۳] بهتر است زیارت حضرت فاطمه(س) در هر سه مکان روضةالنبی، خانه فاطمه(س) و بقیع انجام گیرد.[۱۴] سید بن طاووس در کتاب مصباح الزائر مکان زیارت را روضةالنبی،[۱۵] ولی در کتاب الاقبال، حجره پیامبر(ص) دانسته است.[۱۶]
خانه حضرت فاطمه(س)
نظر مشهور در میان عالمان شیعه را، دفن فاطمه(س) در خانه او دانسته‌اند.[۱۷] شیخ صدوق،[۱۸] ابن ادریس حلی،[۱۹] ابن طاووس،[۲۰] علامه مجلسی[۲۱] و سید محسن امین[۲۲] نیز، این احتمال را قوی‌تر از دیگر احتمالات شمرده‌اند. استناد آنها به روایتی[۲۳] از امام رضا(ع) است که بر اساس آن حضرت فاطمه(س) در خانه‌اش دفن شد و در توسعه‌ای که بنی‌امیه در مسجدالنبی ایجاد کردند، داخل مسجد قرار گرفت.[۲۴]
به باور برخی عالمان شیعه، امام علی(ع) در سخنانی، فاطمه(س) را «دفن شده در جوار پیامبر(ص)» معرفی کرده،[۲۵] احتمال دفن‌شدن در خانه را تأیید می‌کند؛ زیرا نزدیک‌ترین محل نسبت به محل دفن پیامبر، خانه فاطمه(س) بود.[۲۶] افتخارْ شمردنِ تدفین کنار قبر پیامبر(ص)، تأیید دیگری برای این احتمال دانسته شده است، همان‌طور که امام حسن(ع) نیز وصیت کرد در صورت امکان کنار قبر پیامبر(ص) دفن شود.[۲۷]
برخی محققان شیعه، احتمال دفن‌شدن در خانه را با روایاتی که امام علی(ع) پیکر فاطمه(س) را برای تشییع از خانه خارج کرد ناسازگار شمرده‌اند.[۲۸] در پاسخ، احتمال داده شده تشییع جنازه واقعی نبوده، بلکه صورتِ جنازه تشییع شده است،[۲۹] یا مراسم تشییع برای ساختن صورتِ قبرها و شناسایی نشدن محل قبر اصلی انجام شده است.[۳۰] یکی از محققان شیعه معتقد است تشییع از خانه دیگر علی(ع) و فاطمه(س) که در نزدیکی بقیع قرار داشت به سمت خانه دیگر فاطمه(س) صورت گرفت.[۳۱] به باور او، حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) از جمله هجوم به خانه فاطمه(س) در خانه نزدیک به بقیع صورت گرفت.[۳۲]
روضةالنبی
شیخ مفید در کتاب المُقْنَعه، احتمال دفن شدن فاطمه(س) در رَوْضَةُ النَّبی را صحیح دانسته[۳۳] و شیخ طوسی محدث شیعه، قول دفن فاطمه(س) در روضه را اعتقاد بیشتر عالمان شیعه شمرده است.[۳۴] روضة النبی، فاصله میان منبر و قبر پیامبر(ص) در مسجدالنبی است که پیامبر آن را روضه‌ای (ترجمه: زمین سرسبز[۳۵]) از روضه‌های بهشت خواند.[۳۶] بر اساس روایتی در کتاب معانی الاخبار، پیامبر(ص) دلیل روضه بودن این مکان را دفن شدن فاطمه(ص) در آن دانست.[۳۷]
امین‌الاسلام طَبْرِسی، مفسر و متکلم قرن ششم قمری،[۳۸] و ابن شهر آشوب، مفسر و محدث قرن ششم قمری،[۳۹] دو احتمال خانه و روضه را نزدیک‌‌تر به حقیقت دانسته‌اند. شیخ طوسی این دو احتمال را نزدیک به هم شمرده[۴۰] و علامه مجلسی آن دو را قابل جمع دانسته است؛ زیرا به اعتقاد شیعه روضه، شامل خانه فاطمه(س) نیز می‌شود.[۴۱] به همین دلیل، برخی محققان قول روضه را تأییدی بر قول خانه دانسته‌اند.[۴۲]
قبرستان بقیع
به گفته بهاءالدین اِرْبِلی تاریخ‌نگار شیعه قرن هفتم قمری، بین مردم و تاریخ‌نگاران مشهور است فاطمه در بقیع دفن شده است. او روایتی نیز برای تأیید این احتمال ذکر کرده است. وی محل خاصی از قبرستان بقیع را مشخص نکرده است.[۴۳]
شیخ طوسی[۴۴] و امین‌الاسلام طبرسی[۴۵] این احتمال را بعید شمرده‌اند. از روایتی در کتاب الکافی نیز استفاده شده فاطمه(س) در بقیع دفن نشده است.[۴۶] بر اساس این روایت، امام حسن(ع) به امام حسین(ع) وصیت کرد: «پس از شهادت، من را سر قبر پیامبر(ص) ببر تا با او تجدید پیمان کنم. سپس من را به قبر مادرم برگردان و از آنجا به بقیع ببر».[۴۷]
خانه عقیل (مقبره ائمه بقیع)
علامه مجلسی از کتاب مصباح الانوار روایتی ذکر کرده که فاطمه(س) در خانه عقیل بن ابی‌طالب دفن شد.[۴۸] خانه عقیل خارج از قبرستان بقیع و در نزدیکی آن قرار داشت[۴۹] و پس از دفن عباس بن عبدالمطلب و چهار تن از امامان(ع) در آن، از حالت مسکونی به صورت زیارتگاه عمومی درآمد[۵۰] و با گسترش بقیع به آن ملحق شد.[۵۱]
محمدحسین فراهانی شاعر و نویسنده دوره قاجار در سفرنامه خود بین سال‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ق، از وجود قبری در بقعه ائمه بقیع گزارش کرده که آن را منسوب به حضرت فاطمه(س) می‌دانستند و شیعه و سنی در آن محل زیارت می‌خواندند.[۵۲]
نظر مشهور میان عالمان اهل سنت این است که قبر حضرت فاطمه(س) در بقعه ائمه بقیع قرار دارد.[۵۳] یکی از استدلال‌های آنان وصیت امام حسن(ع) مبنی بر دفن شدن او کنار مادرش فاطمه(س) است.[۵۴] در برابر، شیعیان بر اساس روایتی[۵۵] معتقدند فاطمه‌ای که در بقیع دفن است فاطمه بنت اسد مادر امام علی(ع) است.[۵۶] محمدصادق نجمی محقق شیعه، معتقد است نویسندگان اهل سنت تلاش کرده‌اند قبر فاطمه(س) را داخل حرم ائمه بقیع معرفی کنند تا از فشار عقیدتیِ پیروان شیعه نسبت به مخفی بودن قبر فاطمه(س) بکاهند.[۵۷]
در منابع اهل سنت به احتمالات دیگری نیز برای محل دفن حضرت فاطمه(س) اشاره شده است. برخی از آنها چنین‌اند: خانه وی،[۵۸] روضةالنبی،[۵۹] زاویه بیرونی خانه عقیل بن ابی‌طالب[۶۰] و بَیتُ الاَحزان.[۶۱]
چرایی مخفی ماندن قبر
عالمان شیعه دلیل پنهان بودن قبر فاطمه(س) را مخفیانه دفن شدن او، به وصیت خود او دانسته‌اند.[۶۲] بر اساس منابع شیعه، فاطمه دلیل این وصیت را غصب خلافت از علی(ع)، غصب فدک و یاری نکردن مسلمانان دانست.[۶۳] به گفته شیخ مفید[۶۴] و نویسنده کتاب دلائل الامامه،[۶۵] حضرت فاطمه(س) وصیت کرد قبر او مخفی باشد.[یادداشت ۱]
امام علی(ع) فاطمه(س) را شبانه و مخفیانه دفن کرد[۶۶] و پس از دفن، آثار قبر او را از بین برد.[۶۷] پس از آن، چهل صورتِ قبر[۶۸] و به قولی هفت صورت قبر[۶۹] ساخت تا قبر فاطمه(س) مشخص نشود. در برخی منابع شیعه آمده است عمر بن خطاب[یادداشت ۲] تصمیم گرفت صورت‌های قبر را نبش کند و بر فاطمه نماز بخواند؛ ولی پس از تهدید امام علی(ع)، از این کار منصرف شد.[۷۰]
گفته شده تا کنون به صورت قطعی قبر مشخصی به فاطمه(س) نسبت داده نشده است.[۷۱] قاضی نورالله شوشتری[۷۲] و سید محمد شیرازی[۷۳] از عالمان شیعه، زمان آشکار شدن قبر فاطمه(س) را پس از ظهور امام مهدی(ع) و توسط وی دانسته‌اند؛ البته برای این ادعا دلیلی ذکر نکرده‌اند.
علی بن عبدالله سَمْهودی، تاریخ‌نگار اهل سنت (درگذشت ۹۱۱ق)، یکی از دلایل مخفی بودن قبر حضرت فاطمه(س) را رایج نبودن استحکام قبرها با گچ و آجر در صدر اسلام دانسته است.[۷۴] این دلیل مورد نقد قرار گرفته است؛ زیرا قبرهای شماری از صحابه و دیگر اقوام پیامبر(ص) مشخص است.[۷۵]
تک‌نگاری
برخی از کتاب‌هایی که با موضوع محل دفن حضرت فاطمه(س) نوشته شده عبارتند از:
- مرقدُ سیّدةِ النِّساءِ فاطمةِ الشهیدةِ الزهراء(س) فی اَیِّ مکان؟! نوشته سید هاشم ناجی موسوی جزائری: در این اثر، روایات شیعه درباره علت مخفی شدن قبر فاطمه(س) و احتمالات مکان دفن گردآوری شده است.[۷۶] انتشارات دانش این کتاب را در سال ۱۳۹۵ش در قم منتشر کرد.[۷۷]
- اَیْنَ قبرُ فاطمة(س) نوشته حسین راضی: در این اثر احتمالات محل دفن حضرت فاطمه(س) ذکر شده و احتمال صحیح، خانه او دانسته شده است.[۷۸] دار المحجة البیضاء این کتاب را در بیروت، در سال ۱۴۳۲ق چاپ کرد.[۷۹]
همچنین کتاب‌های «قبر مادرم کجاست؟ در جستجوی مزار بی‌نشان مادرم زهرا(س)» نوشته م. ام المحسن[۸۰] و «راز صدف: قبر مخفی حضرت فاطمه(س) از م‍ن‍ظر س‍ی‍اس‍ی و ع‍رف‍ان‍ی» نوشته مهرداد ویس‌کرمی در این موضوع منتشر شده است.[۸۱]
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۷۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به تبریزی، سیره استاد الفقهاء و المجتهدین میرزا جواد تبریزی، دار الصدیقة الشهیده، ص۸۹؛ مظاهری، اندیشه‌های ناب، ۱۳۹۰ش، ص۶۵.
- ↑ حسینی جلالی، فهرس التراث، ۱۴۳۶ق، ص۷۱.
- ↑ شاهرخی، آئینه عصمت، انتشارات اسوه، ص۱۱۶، ۱۲۷، ۱۴۰، ۵۵۰، ۵۵۵.
- ↑ شهریار شوریده شهر شعر، خبرگزاری صدا و سیما
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ حسینی شیرازی، الدعاء و الزیارة، ۱۴۱۴ق، ص۵۸۸؛ انصاری زنجانی، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، دلیلنا، ج۱۶، ص۱۱۳، به نقل از التاریخ و السیر (مخطوط)، ص۳۰.
- ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۱۱.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵۰۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۲۷.
- ↑ عاملی، مأساة الزهرا(س)، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۵۲ و ۲۵۳.
- ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۱۱.
- ↑ طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۸۰.
- ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۱۱.
- ↑ ابن طاووس، مصباح الزائر، مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، ص۵۲.
- ↑ ابن طاووس، الاقبال بالاعمال، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۶۱.
- ↑ حسینی شیرازی، الدعاء و الزیارة، ۱۴۱۴ق، ص۵۸۸؛ انصاری زنجانی، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، دلیلنا، ج۱۶، ص۱۱۳، به نقل از التاریخ و السیر (مخطوط)، ص۳۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ ابن ادریس حلی، االسرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۵۲.
- ↑ ابن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ علامه مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۲۶۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه۲۰۲، ص۳۱۹؛ ابن شهر آشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۶۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۴ش، ج۷، ص۲۰۸؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۴۴۶.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۲.
- ↑ حمود، أبهی المداد، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۴۷.
- ↑ حسینی شیرازی، الدعاء و الزیارة، ۱۴۱۴ق، ص۵۸۸.
- ↑ ترابی، «جستاری در چگونگی و مکان دفن حضرت فاطمه زهرا(س) در منابع نخستین»، ص۱۳۱.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۶.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۳.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۴۵۹.
- ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۱۱.
- ↑ ابن سیده، المحکم والمحیط الاعظم، ۱۴۲۱ق، ج۸، ص۲۴۵، ذیل واژه روض.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۹، ص۲۵۷.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۷.
- ↑ طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۸۰.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۳۶۵.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۱۹۳؛ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۰.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵۰۱.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۹.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ انصاری زنجانی، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، دلیلنا، ج۱۶، ص۵۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۴۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۲۷.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۸.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۷.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۸۱.
- ↑ فراهانی، سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، ۱۳۶۲ش، ص۲۲۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۹۳؛ ابن نجار، الدرة الثمینه فی اخبار المدینه، شرکة دار الارقم، ص۱۶۶؛ همچنین نگاه کنید به قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۹.
- ↑ محب‌الدین طبری، ذخائر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۵۴ و ۱۴۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به قمی، الانوار البهیة، الجماعة المدرسین بقم المشرفة، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۱۷۴؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۹.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۸.
- ↑ ابن جوزی، مثیر الغرام، ۱۴۱۵ق، ص۴۶۴.
- ↑ سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ۱۴۳۴ق، ج۵، ص۶۰.
- ↑ ابن شبة، تاریخ المدینه، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ دیار بکری، تاریخ الخمیس، دار صادر، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۸۰؛ ناجی جزائری، مرقد سیدة النساء فاطمة الشهیدة الزهراء(س) فی ای مکان؟!، ۱۳۹۵ش، ص۱۶.
- ↑ خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۱۷۸؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ شیخ مفید، الامالی، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۱.
- ↑ طبری آملی صغیر، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۳.
- ↑ ابن شبة، تاریخ المدینه، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۴۹۰.
- ↑ طبری آملی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶؛ خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۱۷۹.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۶۳.
- ↑ هلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۷۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۸، ص۳۰۴.
- ↑ عاملی، مأساة الزهرا(س)، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۵۲ و ۲۵۳؛ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۳.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۲۸، ص۵۳۴.
- ↑ حسینی شیرازی، فاطمة الزهراء افضل اسوة للنساء، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۹۳.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۴.
- ↑ ناجی جزائری، مرقد سیدة النساء فاطمة الشهیدة الزهراء(س) فی ای مکان؟!، ۱۳۹۵ش، فهرست.
- ↑ ناجی جزائری، مرقد سیدة النساء فاطمة الشهیدة الزهراء(س) فی ای مکان؟!، ۱۳۹۵ش، شناسه کتاب.
- ↑ راضی، این قبر فاطمه(س)، ۱۴۳۲ق، ص۱۳۵.
- ↑ راضی، این قبر فاطمه(س)، ۱۴۳۲ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ «کتابشناسی قبر مادرم کجاست؟»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «کتابشناسی راز صدف»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
یادداشت
- ↑ از حکمت‌های مخفی بودن قبر که در وصیت فاطمه زهرا(س) بدان تصریح شده استمرار نارضایتی حضرت در طول تاریخ از حکومت وقت و باقی ماندن این سؤال است که چرا باید قبر تنها دختر پیامبر(ص) مخفی باشد و به همین جهت است که مراجع با تعیین قبری به عنوان قبر حضرت فاطمه(س) از سوی حاکمان عربستان موافقت نکردند. سید محمد رضا گلپایگانی از مراجع بزرگ و مشهور شیعه درپاسخ به در خواست عده‌ای که برای این منظور نخست نزد امام خمینی رفته بودند و او آنها را به آیت الله گلپایگانی ارجاع داده بود گفته است: اگر تمام علمای اسلام هم با این موضوع موافقت کنند، من یکی مخالفت می‌کنم و حاضرم در راه این مخالفت جان خودم را هم بدهم. وی همچنین مخفی بودن قبر حضرت زهرا(س) را سند مظلومیت و حقانیت شیعه دانسته که اگر بنا بود آشکار شود، مثل قبر امیرالمؤمنین(ع) آشکار می‌شد.https://www.mashreghnews.ir/news/506493/
- ↑ برخی منابع از گوینده این کلام نام نبرده و تنها با تعبیر صاحبان قدرت (وُلَاةُ الْأَمْرِ) از آن یاد کرده‌اند.(طبری آملی، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶.)
منابع
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، مثیر الغرام الساکن الی اشرف الاماکن، تحقیق مصطفی محمدحسین ذهبی، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌سیده، علی بن اسماعیل، المحکم والمحیط، تحقیق و تصحیح عبدالحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۱ق.
- ابن‌شبه، عمر بن شبة بن عبیدة، تاریخ المدینة لابن شبة، تحقیق فهیم محمد شلتوت، جدة، السید حبیب محمود أحمد، ۱۳۹۹ق.
- ابن‌شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، مصباح الزائر، تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، بی‌تا.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنة، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- ابن‌قتیبه دینوری، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌نجار، محمد بن محمود، الدرة الثمینه فی اخبار المدینه، بی‌جا، شرکة دار الارقم، بی‌تا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- ام‌المحسن، م، قبر مادرم کجاست؟ قم، دلیل ما، ۱۳۹۲ش.
- انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهرا(س)، بی‌جا، دلیلنا، بی‌تا.
- ترابی، حمزه، و مجید احمدی کچایی، «جستاری در چگونگی و مکان دفن حضرت فاطمه زهرا(س) در منابع نخستین»، در فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام، سال بیست و یکم، شماره ۸۳، پاییز ۱۳۹۹.
- حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، تعلیقات سید محمدرضا حسینی جلالی و دیگران، بیروت، دار الولاء لصناعة النشر، ۱۴۳۶ق.
- حسینی شیرازی، سید محمد، فاطمة الزهراء افضل اسوة للنساء، بیروت، مؤسسة التبلیغ العالمیة، ۱۴۱۴ق.
- حسینی شیرازی، سید محمد، الدعاء و الزیارة، بیروت، مؤسسة الفکر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
- حمود، محمد جمیل، أبهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۲۳ق.
- حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- «دیدار شهریار و مقام معظم رهبری»، روزنامه فرهیختگان، شماره ۳۱۳۷، ۲۷ شهریور ۱۳۹۹ش.
- راضی، حسین، أین قبر فاطمة(س)، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۲ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، مقدمة الأدب، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، ۱۳۸۶ش.
- سبط بن جوزی، یوسف بن غزاوقلی، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، تحقیق محمد برکات و دیگران، دمشق، دار الرسالة العالمیه، ۱۴۳۴ق.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- شاهرخی، محمود و مشفق کاشانی، آئینه عصمت، قم، انتشارات اسوه، چاپ اول، بی‌تا.
- شوشتری، قاضی نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، تحقیق و تصحیح مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق و تصحیح حسن الوسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق و تصحیح مؤسسة آل البیت(ع)، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الامالی، تحقیق حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، قم، دار المفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق و تصحیح مؤسسة آل البیت، قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، بیروت، دار القاری، ۱۴۲۲ق.
- طبری آملی صغیر، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، تحقیق و تصحیح قسم الدراسات الإسلامیه مؤسسة البعثه، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، مأساة الزهرا(س)، بیروت، دار السیره، ۱۴۱۸ق.
- علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵ش.
- فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق و تصحیح محمد کاظم، تهران۷ مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الاشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
- فراهانی، محمدحسین، سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، تهران، فردوس، ۱۳۶۲ش.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
- قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة الزهرا، فاطمة الزهرا(س) فی دیوان الشعر العربی، بیروت، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۸ق.
- قمی، شیخ عباس، الانوار البهیه فی تواریخ الحجج الاهیة، بی‌جا، مؤسسة الاسلامی المدرسین قم، بی‌تا.
- «کتابشناسی قبر مادرم کجاست؟»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «کتابشناسی راز صدف»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح دارالحدیث، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق.
- مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح الکافی، با حاشیه ابوالحسن شعرانی، با تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، المکتبة الاسلامیة للنشر و التوزیع، ۱۳۸۴ش.
- مظاهری، حسین، اندیشه‌ای ناب، اصفهان، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، ۱۳۹۰ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمد، بحار الأنوار، تحقیق و تصحیح جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
- محب‌الدین طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی‌القربی، قاهره، مکتبه القدسی، ۱۳۵۶ق.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والإشراف، تصحیح عبدالله إسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا.
- ناجی جزائری، سید هاشم، مرقد سیدة النساء فاطمة الشهیدة الزهراء(س) فی ای مکان؟!، قم، دانش، ۱۳۹۵ش.
- نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- نهج‌البلاغه، گردآوری محمد بن حسین شریف‌الرضی، تصحیح صبحی صالح،قم، مؤسسه دار الهجره، ۱۴۱۴ق.
- هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق و تصحیح محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم، الهادی، ۱۴۰۵ق.