دیلمیان
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | دیلمیان |
| نام‌های دیگر | دیالمه |
| نژاد | ایرانی اصیل |
| خاستگاه | مناطق کوهستانی گیلان |
| مذهب | تشیع |
| زمان اسلام آوردن | از قرن دوم هجری قمری |
| مکان استقرار | محدوده رودبار و منجیل |
| ویژگی | پذیرش اسلام به دست مسلمانان شیعه. گسترش تشیع و شعائر شیعه. |
| حکومت | |
| نام حکومت | آل بویه، آل مسافر. |
| گستره حکومت | ایران، عراق، جزیره و شام |
| حاکمان | عضدالدوله دیلمی، رکن‌الدوله دیلمی، عمادالدوله دیلمی |
| شخصیت‌ها | |
| مشاهیر | وبر بن یحنس، دیلم بن فیروز، فیروز دیلمی |
| عالمان | نافع دیلمی، حماد راویه، یحیی بن زیاد بن دیلمی (فراء) |
دِیْلَمیان از نژادهای اصیل ایرانی که در گسترش تشیع تأثیرگذار بودند. آل بویه که بر بخش وسیعی از جهان اسلام حکومت کردند، از دیلمیان بودند. دیلمیان در منطقه کوهستانی گیلان امروزی زندگی می‌کردند. این قوم مدت‌ها دین اسلام را نپذیرفته و به مقابله با امویان و عباسیان پرداختند. البته گروهی از آنان با مهاجرت به مناطق اسلامی، مسلمان شدند. در منابع از وبر بن یحنس، دیلم بن فیروز و فیروز دیلمی به عنوان صحابه پیامبر(ص) یاد شده است.
نواحی دیلم به دلائل مختلف از جمله صعب العبور بودن منطقه و عدم تسلط حاکمان اموی و عباسی، به مکانی برای هجرت علویان تبدیل شد. هجرت علویان در قرن دوم هجری زمینه را برای آشنایی آنان با دین اسلام و تشیع فراهم کرد؛ چنانکه بعد از شهادت امام رضا(ع) و همچنین در زمان متوکل عباسی، علویان زیادی به این منطقه مهاجرت کردند. در قرن چهارم هجری با حضور ناصر اطروش علوی و دعوت مردم به اسلام، اکثریت دیلمیان مسلمان و شیعه شدند.
عالمانی چون نافع دیلمی از علمای علم حدیث، حماد راویه از علمای علم تاریخ، یحیی بن زیاد بن دیلمی معروف به «فراء» از علمای علم نحو و کوشیار دیلمی از علمای علم نجوم و هیئت از این منطقه هستند. مردمان گیلان امروزی از بازماندگان دو تیره گیل و دیلمیان هستند.
موقعیت جغرافیایی
دیلمیان از نژادهای اصیل ایرانی[۱] و از قبائل مشهور و صاحب نفوذ ایران بودند[۲] که در ناحیه گیلان امروزی و یا به اعتقاد برخی، در ناحیه کوچکی در حدود رودبار فعلی و منجیل و در همسایگی مردمان گیل (گیلان) زندگی می‌کردند.[۳] عده‌ای از محققان منطقه دیلم را دو قسمت جلگه و کوهستان دانسته‌اند که در قسمت جلگه گیل‌ها و در کوهستان دیلمیان حضور داشتند.[۴]
قبل از اسلام
در ارتباط با تاریخ دیلمیان، قبل از ساسانیان مطلب قابل اعتنایی در دسترس نیست؛[۵] اما در زمان ساسانیان، به همراهی آنان در کمک به سیف بن ذی یزن برای بازپس‌گیری یمن از حبشیان و حضور چهار هزار نفرشان در پایتخت حکومت خسروپرویز و قرار گرفتن در زمره خادمان و خواص پادشاه اشاره شده است.[۶] چنانکه گزارشاتی از قتل و غارت برخی از شهرها توسط آنها نیز در برخی کتب آمده است.[۷]
بعد از اسلام
دیلمیان از اقوامی بودند که مدت‌ها در برابر مسلمانان مقاومت کرده و اسلام را نپذیرفتند.[۸] مسلمانان چندین مرتبه به این منطقه لشکرکشی کردند؛[۹] اما به دلایل مختلف از جمله صعب العبور بودن منطقه، نتوانستند آن را به صورت کامل فتح کنند[۱۰] و تلاش نظامی امویان و عباسیان در مسلمان کردن آنها ناکام ماند.[۱۱]
دیلمیان با حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس کنار نیامده و به مقابله با آنان می‌پرداختند[۱۲] و در موارد متعددی علویان طبرستان را در برابر حکومت آنان یاری کردند[۱۳] و در پاره‌ای از مواقع به مناطق تحت سلطه مسلمانان حمله و بخش‌هایی از مناطق آنها را تصرف می‌کردند؛ از این‌رو یکی از وظایف مهم والیان در منطقه جِبال، جنگ با دیلمیان و جلوگیری از تاخت و تاز آنها بود.[۱۴] دیلمیان از دشمنان خطرناک و سرسخت مسلمانان محسوب می‌شده[۱۵] و در ردیف کافران حربی قرار داشتند.[۱۶]
پذیرش اسلام
از قرن دوم هجری قمری با ارتباط برقرار کردن و پناه دادن به علویان، زمینه آشنایی دیلمیان با دین اسلام و تشیع فراهم شد[۱۷] و با دعوت علویان زیدی مذهب چون حسن بن زید،[یادداشت ۱] محمد بن زید و ناصر اطروش، مسلمان شدند؛[۱۸] و این سرزمین مدت‌ها به مرکز دشمنان خلفای اموی و عباسی، یعنی علویان و دیلمیان تبدیل شد.[۱۹]
البته قبل از حضور علویان، عده‌ای از دیلمیان که به مناطق اسلامی مهاجرت کرده بودند، مسلمان شدند؛[۲۰] از جمله گروهی که در جنگ قادسیه جزو سپاه مخصوص شاه ایران بودند[۲۱] و بعد از شکست از مسلمانان، تسلیم شده و با امان گرفتن از آنها، اسلام را پذیرفتند و منطقه کوفه را برای زندگی خود انتخاب کردند. به این افراد حمراء دیلم گفته می‌شد.[۲۲]
حضور ناصر اطروش
در اوایل قرن چهارم هجری قمری یکی از علویان به نام حسن بن علی بن محمد از نوادگان امام حسن(ع)، ملقب به ناصر اطروش، به منطقه دیلم رفت و پس از مدتی در سال ۳۰۱ق، علیه حکومت محلی، قیام کرد و با تشکیل حکومت، مردم آن منطقه را به اسلام دعوت نمود.[۲۳] به گفته منابع تاریخی در زمان وی بود که اکثر مردم دیلم مسلمان شدند.[۲۴] ناصر اطروش چهارده سال در میان دیلمیان به تبلیغ اسلام شیعی پرداخت و به «الناصر للحق» شهرت یافت.[۲۵]
پناهگاه علویان
منطقه دیلم به علت علاقه و پیروی دیلمیان از علویان و همچنین صعب العبور بودن منطقه، بهترین پناهگاه برای علویان به شمار می‌آمد.[۲۶] اولین علوی که به منطقه دیلم رفت، یحیی بن عبدالله بن حسن بود[۲۷] که پس از سالم ماندن از واقعه فخ به این منطقه پناه برد.[۲۸] وی موفق شد قدرتی به دست آورده و یارانی را از شهرهای مختلف فراهم کند،[۲۹] اما در نهایت با حیله و نیرنگ هارون الرشید زندانی شد[۳۰] و در زندان درگذشت.[۳۱]
پس از شهادت امام رضا(ع) بسیاری از سادات برای در امان ماندن از حاکمان عباسی، به منطقه دیلم رفتند؛[۳۲] اما نقطه عطف هجوم سادات به این منطقه به زمان متوکل عباسی برمی‌گردد.[۳۳] در قرن هشتم هجری قمری از نسل سادات، حکومت آل کیا در منطقه گیلان شکل گرفت.[۳۴]
مذهب تشیع
دیلمیان از ابتدای پذیرش اسلام مذهب تشیع را برگزیدند.[۳۵] به گفته برخی محققان، از فِرقه‌های شیعه، زیدیه با توجه به زیدی بودن ناصر اطروش، اولین و پرطرفدارترین فرقه در بین دیلمیان بود؛ هرچند با فعالیت ابو حاتم رازی و حسن صباح در منطقه دیلم، فرقه اسماعیلیه نیز طرفدارانی پیدا کرد.[۳۶] مذهب امامیه توسط فرزندان ناصر اطروش که شیعه امامی بودند، وارد این سرزمین شد و بعد از گذشت مدتی، مذهب غالب مردم دیلم گردید.[۳۶]
نویسنده کتاب عمده الطالب معتقد است که فرقه حنبلی از فرقه‌های اهل‌سنت نیز در میان مردم دیلم وجود داشته و حتی تعداد پیروان آن را بیش از ۵۰ هزار نفر دانسته است.[۳۷]
صحابه و عالمان
وبر بن یحنس نخستین شخصی از دیلمیان دانسته شده که اسلام آورده است.[۳۸]پیامبر اسلام(ص) او را به سرزمین یمن فرستاد تا مردم را به اسلام دعوت کند.[۳۹] همچنین دیلم بن فیروز نیز از صحابه پیامبر(ص) دانسته شده و از او روایاتی نقل شده است؛[۴۰] چنانکه فیروز دیلمی که اسود عنسی مدعی دروغین پیامبری را به قتل رساند، نیز اصحاب رسول خدا(ص) شمرده شده است.[۴۱]
نافع دیلمی (م۱۱۷ق) از علمای حدیث، حماد بن ابی لیلی شاپور دیلمی معروف به «حماد راویه»(م۱۵۶م) از علمای علم تاریخ، یحیی بن زیاد بن دیلمی(م۲۰۳م) معروف به «فراء» نویسنده تفسیر معانی القرآن[۴۲] و از علمای علم نحو[۴۳] و کوشیار دیلمی از علمای نجوم و هیئت در قرن چهارم هجری[۴۴]و نیز مهیارین مرزویه دیلمی شاعر که در سال ۳۹۲ق به دست شریف رضی مسلمان شد و از او یک دیوان شعر چهار جلدی باقی مانده است[۴۵] از دیلمیان بودند.
حکومت‌ها
در منطقه دیلمان حکومت‌های محلی چون آل زیار، آل جستان و آل مسافر حکمرانی کردند که برخی از آنها قلمرو حکومت خود را فراتر از منطقه دیلم گسترش دادند.[۴۶]
آل بویه
آل بویه(۳۲۲ق-۴۴۷ق) از تیره‌های دیلمیان بودند[یادداشت ۲] که در بخش بزرگی از ایران، عراق، جزیره و شام، حکومتی شیعی تشکیل دادند.[۴۷] آل بویه نقش بسیار مهمی در گسترش شیعه و شعائر آن داشتند: برپایی عزاداری امام حسین(ع) در روز عاشورا،[۴۸] برگزاری جشن عید غدیر[۴۹] و مرمت و بازسازی قبور ائمه(ع) از فعالیت‌های آنان بود.[۵۰] این سلسله در سال ۴۴۷ق توسط سلجوقیان از بین رفت.[۵۱]
سرانجام
دیلمیان به صورت یک قوم جدا از تیره گیل تا قرن هشتم هجری قمری وجود داشتند؛ اما آنچه از آنان باقی ماند با مردم گیل یکی شدند و گیلک‌های امروزی از فرزندان و بازماندگان این دو تیره هستند.[۵۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۳؛ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۱.
- ↑ اصحابی دامغانی، تاریخ انتشار تشیع در ایران، ۱۳۵۰ش. ص۴۵.
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۱.
- ↑ استخری، المسالک و الممالک، بیروت، ص۲۰۴.
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۱.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸ق، ص۲۷۵.
- ↑ قمی، تاریخ قم، ۱۳۸۵ش، ص۷۰۶.
- ↑ امین، پرتوی از تاریخ تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۹۳.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۸-۱۹؛ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۴۵-۴۷.
- ↑ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۴۴.
- ↑ امین، پرتوی از تاریخ تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۹۳.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۴.
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۳.
- ↑ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۴۴.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۱.
- ↑ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۴۵.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۴.
- ↑ شاکر، تاریخ تشیع در ایران، تهران، ص۱۱۳.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۵.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۷.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۳.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸ق، ص۲۷۵.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۵۷-۴۵۸.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۱۷؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۵۷-۴۵۸.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۷.
- ↑ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۴۹.
- ↑ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۴۷.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۳۹۰.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۲۴۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۱۲.
- ↑ لیثی، جهاد شیعه در دوره اول عباسی، ۱۳۸۴ش، ص۳۴۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۴۹.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۹-۲۰.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۷۹ش، ص۲۷۸.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۱۶.
- ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به، ترکمنی آذر، مذهب دیلمیان در دوره اسلامی، ۱۳۸۴ش، ص۱-۱۴.
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۴۱۷ق، ص۷۹
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۲.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۵۸؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰، ج۶، ص۶۲؛ ابن حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۴۶۸.
- ↑ ابن حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۲۸.
- ↑ صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج۱، ص۴۴۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، مصنفات شیعه، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۱۶.
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۳.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ش، ص۲۰.
- ↑ فقیهی، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی، ۱۳۷۳ق، ص۲۰.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: ترکمنی آذر، مذهب دیلمیان در دوره اسلامی، ۱۳۸۴ش، ص۱-۱۴.
- ↑ سجادی، آل بویه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۲۹.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۴۲۵-۴۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مستوفی قزوینی، تاریخ گزیده، ۱۳۶۴ش، ص۴۱۵.
- ↑ اقبال آشتیانی، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۲۶۶-۲۷۴.
- ↑ شاکر، تاریخ تشیع در ایران، تهران، ص۱۱۳.
یادداشت
- ↑ حسن بن زید کوشش فراوانی برای اسلام آوردن دیلمیان انجام داد. او کارگزاران حکومت را به پیروی از قرآن و سنت پیامبر و حضرت علی(ع) سفارش می‌کرد و شعارهای شیعه را در سرتاسر حکومت خود گسترش می‌داد.(شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۵۱.)
- ↑ برخی معتقدند که آل بویه در اصل دیلمی نبودند و نسبشان به ساسانیان برمی‌گردد اما به خاطر زندگی در آن منطقه به دیلمی شهرت پیدا کردند .(ابن طقطقی، الفخری، ۱۴۱۸ق، ص۲۷۰.)
منابع
- ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و...، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی، ۱۴۱۸ق.
- ابن عنبه حسنی، احمد بن علی، عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- استخری، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، بیروت،دار صادر، بی‌تا.
- اصحابی دامغانی، محمد، تاریخ انتشار تشیع در ایران، قم، نشر پیروز، ۱۳۵۰ش.
- اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سیداحمد صقر، بیروت،دارالمعرفة، بی‌تا.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصنفات شیعه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- اقبال آشتیانی، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، نشر نامک، ۱۳۸۰ش.
- امین، حسن، پرتوی از تاریخ تشیع، ترجمه حسن آیت اللهی، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت،دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸ق.
- ترکمنی آذر، پروین، مذهب دیلمیان در دوره اسلامی، مجله فرهنگ، شماره۵۶، زمستان۱۳۸۴ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- سجادی، صادق، دائره المعارف بزرگ اسلامی، آل بویه، ج۱، تهران، مرکز دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- شاکر، ابوالقاسم، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نمایندگی ولی فقیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بی‌تا.
- شریعتی فوکلایی، حسن، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، قم، شیعه شناسی، ۱۳۸۸ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- فقیهی، علی اصغر، تاریخ آل بویه، تهران، سمت، ۱۳۷۸ش.
- فقیهی، علی‌اصغر، چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی و بررسی اوضاع ایران در زمان آل بویه، تهران، نشر پرتو، ۱۳۷۳ش.
- قمی، حسن به علی، تاریخ قم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵ش.
- لیثی، سمیره مختار، جهاد شیعی در دوره اول عباسی، تهران، شیعه شناسی، ۱۳۸۴ش.
- مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکر بن احمد، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- مسعودی، علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.