جواهر الفقه (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | عبدالعزیز حلبی (۴۸۱ق) |
| موضوع | فقه استدالالی- موضوعات مختلف فقهی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۱ق |
جَواهرُ الفِقه کتابی به زبان عربی، در زمینه فقه استدالالی با موضوعات مختلف فقهی، نوشته عبدالعزیز حلبی معروف به قاضی ابن‌بَرّاج، فقیه و قاضی شیعه در قرن پنجم هجری. ابن‌براج در این کتاب ۸۳۹ مسئله فقهی را به صورت پرسش و پاسخ بحث کرده است. او در این کتاب از نظرات شیخ طوسی در کتاب مبسوط و سید مرتضی تأثیر پذیرفته است. جواهر الفقه بعد از کتاب مبسوط شیخ طوسی اولین کتابی است که توسط عالمان امامیه به صورت پرسش و پاسخ و به ترتیب ابواب فقهی نگاشته شد و زمینه‌ساز نگارش آثار بعدی قرار گرفت. این کتاب در ۳۸ فصل باب‌بندی شده و توسط ناشران مختلف انتشار یافته است.
اهمیت و جایگاه
کتاب جواهر الفقه نوشته عبدالعزیز حلبی معروف به ابن‌بَراج، فقیه و قاضی شیعه در قرن پنجم قمری است.[۱] آقابزرگ تهرانی (متوفای ۱۳۸۹ق) کتاب‌شناس شیعه، این کتاب را به جواهرٌ فی الفروعِ[۲] و عبدالله افندی به جواهر[۳] معروف دانسته‌اند. بنا به گفته محمدابراهیم جناتی از فقهای شیعه کتاب جواهر الفقه بعد از کتاب مبسوط اولین کتابی است که به صورت پرسش و پاسخ[۴] و به زبان عربی[۵] نوشته شده است. از عبارت مؤلف برمی‌آید که این کتاب قبل از کتاب المُهَذَّب (تاریخ تقریبی نگارش المهذب: ۴۶۷ق)[۶] نوشته شده است، چرا که وی در این کتاب می‌نویسد: «ما در کتاب جواهر الفقه به نظر قوی اشاره کردیم».[۷] جعفر سبحانی از فقهای شیعه احتمال داده است که جواهر الفقه، رساله عملیه‌ای برای مردم شام بوده باشد.[۸]
جواهر الفقه از جمله کتاب‌های فقهی است که فقیهانی مانند ابن‌ادریس حلی در السرائر،[۹] علامه حلی در مختلف الشیعة،[۱۰] و فخرالمحققین حلی در ایضاح الفوائد[۱۱] به آن اشاره نموده‌اند. سید ابن طاووس در کتاب أجْوِبَةُ مسائل( أجوبة مسائل و رسائل في مختلف فنون المعرفة)نظر ابن‌بَرّاج در برخی از مسائل را دقیق و تحقیق شده توصیف کرده است.[۱۲]
محمدباقر مجلسی این کتاب را در فهرست کتاب‌های مورد اعتماد خود ذکر کرده[۱۳] و آن را در نهایت اعتبار دانسته است.[۱۴] بنابه گفته عبدالله افندی در کتاب ریاض العلماء، ابن‌براج در این کتاب مسائل ارزنده و پاسخ‌های موجز و پرمعنا را که مورد انتخابش بوده یادآوری کرده است.[۱۵] به گفته جعفر سبحانی، بعضی از شاگردان محقق کرکی جواهر الفقه را در زمره کتاب‌های نفیس برشمرده‌اند.[۱۶]
ساختار و روش
مؤلف در مقدمه کوتاه کتاب درباره علت نامگذاری کتاب به جواهر الفقه (گوهرهای فقه) گفته که چون مسائل مطرح شده زیبا و پاسخ‌هایش برگزیده و مختصر است، کتاب مانند باغ زیبایی شده که توجه تماشاگر را به خود جلب می‌کند. روش وی بر مختصر بودن مباحث و دوری از تفصیل[۱۷] و به صورت پرسش و پاسخ است،[۱۸] با این حال، برخی از مباحث مانند مسئله اول باب طهارت را به‌صورت مفصّل نوشته است.[۱۹]
سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (متوفای ۱۳۳۷ق) می‌گوید مسائل مطرح‌شده در کتاب جواهر الفقه ناظر به اتفاقاتی است که برای مردم روی داده و حکم شرعی آن را در مجموعه‌های فقهی نیافته‌اند و از این رو به فقیهان مراجعه و استفتا می‌نموده‌اند.[۲۰][یادداشت ۱] اما کریمی جهرمی از اساتید فقه و اصول حوزه علمیه قم معتقد است که در واقع پرسشی از سوی کسی مطرح نشده و این روش تنها به‌عنوان روشی آسان برای آموزش به کار رفته است.[۲۱]
با وجود مختصر بودن کتاب، مؤلف در مواردی به آیات قرآن،[۲۲] روايات،[۲۳] و اصول عملیه[۲۴] و اجماع[۲۵] استناد نموده و همچنین در موارد متعددی نظرات سید مرتضی[۲۶] و شیخ طوسی[۲۷] را نقل کرده است.
مکارم شیرازی از فقهای شیعه، دسته‌بندی کتاب جواهر الفقه را برگرفته از دسته‌بندی شیخ کلینی در کتاب کافی(فروع کافی)، همراه با تفاوتی مختصر می‌داند[۲۸][یادداشت ۲] و سید حسن امین نویسنده و مورخ لبنانی (۱۹۰۸-۲۰۰۲م) آن را برگرفته از دسته‌بندی شیخ طوسی می‌داند.[۲۹]
محتوا
ابن‌براج ۸۳۹ مسئله فقهی در ضمن ۳۸ فصل و به تریب زیر مرتب کرده است:
- طهارت (۴۹ مسئله)،
- صلاة (۳۸ مسئله)،
- زکاة (۲۰ مسئله)،
- صوم (۲۳ مسئله)،
- حج (۴۵ مسئله)،
- جهاد (۱۳ مسئله)،
- بیع (۵۰ مسئله)،
- رهن (۲۳ مسئله)،
- ضمان (۱۱ مسئله)،
- شرکت (۱۲ مسئله)،
- وکالت (۲۵ مسئله)،
- اقرار (۵۹ مسئله)،
- عاریه (۶ مسئله)،
- وَدیعِه (۱۳ مسئله)،
- غصب (۳۸ مسئله)،
- شُفْعَه (۱۶ مسئله)،
- مضاربه (۱۳ مسئله)،
- مساقات (۸ مسئله)،
- اجاره (۲۳ مسئله)،
- وقف، صدقه و هِبه (۹ مسئله)،
- لُقَطَه (۱۷ مسئله)،
- وصیّت (۲۳ مسئله)،
- فرائض (۶۱ مسئله)،
- نکاح (۳۱ مسئله)،
- خُلْع (۱۱ مسئله)،
- طلاق (۱۹ مسئله)،
- ظِهار و لِعان (۱۵ مسئله)،
- عِدد ۰احکام مربوط به عِدّه)(۸ مسئله)،
- رِضاع (۱۶ مسئله)،
- عِتق و مُکاتَبه (۹ مسئله)،
- یَمین و حِنث (۱۱ مسئله)،
- صید (۶ مسئله)،
- اطعمه (۸ مسئله)،
- سَبق و رَمْی (۹ مسئله)،
- قتل و قصاص (۳۷ مسئله)،
- حدود (۲۱ مسئله)،
- شهادات، دعوا و بیّنه (۱۸ مسئله)،
- أعیان المسائل من العویص (۲۱ مسئله).[۳۰]
نسخه‌شناسی و انتشار
نسخه‌های متعددی از کتاب جواهر الفقه در دسترس است. عبدالله افندی (متوفای۱۱۳۰ق) در کتاب ریاض العلماء گفته است که نسخه‌ای از کتاب جواهر الفقه را در ساری و نسخه‌ای دیگری از آن را در اصفهان و نزد فاضل هندی مشاهده کرده است.[۳۱] بر اساس گزارش آقابزرگ تهرانی، نسخه قدیمی از این کتاب که احتمال دارد با خط ابن‌ادریس حلی باشد، در کتابخانه امین آل‌حاج‌کاظم در کاظمین وجود داشت.[۳۲] وی همچنین می‌نویسد نسخه دیگری از آن با اجازه قطب‌الدین راوندی و خط فرزندش حسین راوندی، در کتابخانه محمد سماوی نجفی وجود دارد که در سال ۶۱۸ق نسخه‌برداری شده است.[۳۳]
تصحیح و انتشار
کتاب جواهر الفقه نخستین بار در سال ۱۲۷۶ق[۳۴] در ضمن کتاب جوامع الفقهیه چاپ شد[۳۵] و بعدها در سال ۱۴۱۱ق با تحقیق و تصحیح ابراهیم بهادری و با نظارت جعفر سبحانی از فقهای شیعه به چاپ رسید[۳۶] که برای تصحیح و تحقیق آن علاوه بر نسخه جوامع الفقهیه، از دو نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی و نسخه کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی استفاده شد.[۳۷] همچنین این کتاب توسط مؤسسه مطبوعات دینی[۳۸] و انتشارات جهان در تهران نیز منتشر شده است.[۳۹]
پانویس
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۶.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ جناتی، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، بی‌تا، ص۲۳۱.
- ↑ طباطبایی یزدی، سؤال و جواب، ۱۴۱۵ق، مقدمه، ص۷.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، المهذب، ۱۴۰۶ق، مقدمه ج۱، ص۴۸.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۳.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ ابن‌ادریس حلّی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۳۶.
- ↑ علامه حلّی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۲۱۴.
- ↑ فخر المحققین حلّی، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ سید ابن طاووس، أجوبة مسائل، ۱۴۲۹ق، ص۴۷۳-۴۷۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، بی‌تا، ج۱، ص۷۸.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۷.
- ↑ جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴، جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۸۰.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۵-۷.
- ↑ طباطبایی یزدی، سؤال و جواب، ۱۴۱۵ق، مقدمه، ص۷.
- ↑ کریمی جهرمی، مقدمه بر مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۱۸.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۵.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۲۷.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۱۴.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۸ و ص۱۴.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۶ و ص۱۸۵.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۴۵۰.
- ↑ امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۸۶.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۲۷۳-۲۸۵.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۷.
- ↑ سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۵.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، مقدمه، ص۲-۳.
- ↑ ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، مقدمه، ص۱۹.
- ↑ صالحیه، معجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ۱۹۹۲م، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ رفاعی، معجم المطبوعات العربیة فی إیران، ۱۴۱۴ق، ص۴۸۳.
یادداشت
- ↑ سخن ابن براج در مقدمه کتاب این است: لأننى اعتمدت فيه ذكر المسائل المستحسنة والأجوبة الموجزة المنتخبة. این عبارت می‌تواند بیانگر نظر صاحب عروه باشد و نیز می‌تواند بیانگر این باشد که ابن براج فتاوای فقهی‌اش را درقالب سؤال وجواب مطرح ساخته است.جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴.
- ↑ ابواب کلی کافی عبارتند از: عبادات، معیشت، نکاح، وصایا و مواریث، حدود و ديات و قضا و شهادات، هر یک با زیرمجموعه‌های مرتبط با خود.(دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱، ص۴۴۹-۴۵۰)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، احمد بن محمد حسینی، لبنان، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، تحقیق حسن بن احمد موسوی و ابوالحسن ابن مسیح، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌براج طرابلسی، قاضی عبد العزیز، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌براج طرابلسی، قاضی عبد العزیز، و محمد بن حسن طوسی، جواهر الفقه (العقائد الجعفریة)، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به‌اهتمام سید محمود مرعشی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
- امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، تذکرة الأعیان، تحقیق گروه پژوهش مؤسسه امام صادق(ع)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، بی‌تا.
- جعفری، عبدالسلام کاظم، هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- حسینی عمیدی، سید عمیدالدین بن محمد اعرج، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، تحقیق محیی‌الدین واعظی و حاج کمال کاتب و جلال اسدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- رفاعی، عبد الجبار، معجم المطبوعات العربیة فی إیران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- سید ابن طاووس، رضی الدین علی، أجوبة مسائل و رسائل فی مختلف فنون المعرفة، تحقیق سید محمدمهدی موسوی خرسان، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- جناتی شاهرودی، محمد ابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، بی‌جا، بی‌تا.
- صالحیه، محمد عیسی، معجم الشامل للتراث العربی المطبوع، قاهره، المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، چاپ اول، ۱۹۹۲م.
سایر نویسندگان : گردآورنده: استادی، رضا - گردآورنده: محقق داماد، مصطفی - محقق: مدنی بجستانی، محمود - محقق: وحدتی شبیری، حسن - نويسنده: یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم -
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، سؤال و جواب، گردآوری رضا استادی و سید مصطفی محقق داماد ، تحقیق محمود مدنی بجستانی و سید حسن وحدتی شبیری، تهران، مرکز نشر العلوم الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- فخر المحققین حلّی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، تحقیق و تصحیح سید حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۸۷ق.
- کریمی جهرمی، علی، «مقدمه بر مجمع المسائل»، در مجمع المسائل، نوشته سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، تحقیق علی کریمی جهرمی و علی ثابتی همدانی و علی نیری همدانی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرة‌المعارف فقه مقارن، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.