تجربه نزدیک به مرگ
| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
تجربه نزدیک به مرگ پدیده‌ای که از سوی افرادی گزارش می‌شود که در آستانه مرگ قرار گرفته‌اند. هر چند تردیدهایی بر اعتبار این تجربهها وارد شده، امّا برخی پژوهشگران، تجربه نزدیک به مرگ را ملموس‌ترین پدیده‌ای شمرده‌اند که وجود روح و ادامه حیات پس از مرگ را اثبات می‌کند. برخی نیز بررسی تجربه‌های نزدیک به مرگ را راهی برای آگاهی و رفع دل‌نگرانی از پدیده مرگ دانسته‌اند. به اعتقاد بعضی از کارشناسان مسائل کلامی، خواب، مرگ، عالَم احتضار و تجربه نزدیک به مرگ از یک جنس‌اند؛ چرا که در همه این حالات ارتباط روح با جسم، ضعیف و یا قطع می‌شود.
به‌گفته عبدالحسین خسروپناه، از اساتید فلسفه و کلام، ممکن است اعتبار برخی جزئیات چنین تجربه‌هایی مخدوش باشد، ولی با توجه به فراوانی اینگونه تجربهها، نمی‌توان در اصل وقوع آن تردید نمود. برخی محققان درباره اعتبار این تجربهها به آیات و روایاتی از جمله آنچه درباره مشاهده‌های فرد مُحتَضَر ذکر می‌شود استناد نموده‌اند. گروهی از فراروانشناسان هم وجود ویژگی‌های مشترک متعدد در این گزارش‌ها و نیز تغییر نگرش تجربه‌گران درباره مرگ را شواهدی بر اعتبار آن دانسته‌اند. با این حال گروهی دیگر، این گزارش‌ها را توهّم دانسته و معتقدند شباهت‌های فراوان در این تجربهها، حاصل فعالیت‌های مغزی تجربه‌گران در لحظات نزدیک به مرگ است.
گفته می‌شود که زمینه و آموزش مذهبی تأثیری در اصل و محتوای تجربه نزدیک به مرگ ندارد، بلکه فقط در تفسیر آن مؤثر است. بعضی از ویژگی‌های مشترکِ گزارش‌شده در این تجربهها عبارتند از: احساس خروج روح از بدن، احساس آرامش و بی‌دردی، کشیده شدن به‌سمت تونلی استوانه‌ای‌شکل، ملاقات با آشنایان و شخصیت‌های نورانی و مرور زندگی گذشته.
کتاب‌هایی درباره تجربه نزدیک به مرگ تألیف شده است؛ از جمله «زندگی پس از زندگی»، «زندگی در کرانه‌ها»، «آن سوی مرگ» و «شنود». همچنین برنامه تلویزیونی و گفتگومحورِ «زندگی پس از زندگی» در همین‌باره از صداوسیمای ایران پخش شده است.
تعریف و جایگاه
تجربه نزدیک به مرگ، به رویدادهای فراروان‌شناختی[یادداشت ۱] و روحانی گفته می‌شود که توسط افرادی گزارش شده است که در آستانه مرگ قرار گرفته‌اند.[۱] ریموند مودی، فیلسوف و روانپزشک، اولین کسی دانسته شده که در سال ۱۹۷۵م (۱۳۵۴ش) با بررسی و تحلیل این گزارش‌ها، کتابی با عنوان «زندگی پس از زندگی» را نگاشت[۲] و این رویدادها را «تجربه‌های نزدیک به مرگ» نامید.[۳]
تجربه نزدیک به مرگ، ملموس‌ترین پدیده‌ای دانسته شده که وجود روح و ادامه حیات پس از مرگ را اثبات می‌کند،[۴] تا جایی که ریموند مودی در مصاحبه‌ای گفته است که بعد از گفتگو با هزاران نفر که تجربه نزدیک مرگ داشته‌اند، هیچ تردیدی ندارم که زندگی ما با مرگ پایان نمی‌پذیرد.[۵] برخی نیز بررسی تجربه‌های نزدیک به مرگ را راهی برای آگاهی و رفع دل‌نگرانی‌ها از پدیده مرگ شمرده‌اند.[۶]
عبدالحسین خسروپناه، از اساتید فلسفه و کلام اسلامی، تجربه نزدیک به مرگ را موضوعی میان‌رشته‌ای دانسته که غیر از فلسفه دین، در بخش‌های دیگری چون روانشناسیِ دین و روانپزشکی نیز مورد توجه قرار گرفته است.[۷]
تفاوت با رؤیا و عالَم پس از مرگ
به‌گفته رضا محمدی شاهرودی، از اساتید کلام اسلامی، خواب، مرگ، عالَم احتضار و تجربه‌های نزدیک به مرگ از یک جنس هستند؛[۸] چرا که روح در همه این حالت‌ها با عالم ملکوت ارتباط برقرار می‌کند و از عالم ماده و جسم جدا می‌شود. محمدی شاهرودی معتقد است، جدایی روح از عالم ماده، درجه‌بندی و شدت و ضعف دارد؛ سطحی از آن مرگ است که جدایی کامل بوده و در آن برگشتی به عالَم ماده نیست و سطحی دیگر، خواب یا تجربه نزدیک به مرگ است که جدایی کامل نبوده و در آن تنها ارتباط روح با عالم ماده ضعیف می‌شود.[۹]
تفاوت با مکاشفه و شهود عرفانی
گفته می‌شود که تجربه نزدیک به مرگ مشابهِ مکاشفه و مشاهده شخصیت‌های بزرگ عرفانی و مذهبی است،[۱۰] ولی تفاوت‌هایی میان این تجربه و مکاشفه عرفانی ذکر نموده‌اند؛ از جمله اینکه مکاشفه عارف، حاصل ریاضت‌های مختلف علمی و عملی است که در طول حیاتش تحمل کرده[۱۱] و هدف از آن رسیدن به لقای الهی است؛[۱۲] در حالی که تجربه نزدیک به مرگ اختیاری نیست و صرفاً حوادث روزمره زندگی، وی را با چنین تجربه‌ای مواجه می‌کند.[۱۳]
ویژگی‌های مشترک
پژوهشگران موضوع تجربه‌های نزدیک به مرگ، بنابر مشاهده تجربه‌گران مختلف، ویژگی‌های مشترکی استخراج نموده‌اند؛[۱۴] از جمله:
- احساس وقوع مرگ.[۱۵]
- شنیدن صدای اطرافیان در همان لحظاتی که فرد در آستانه مرگ انگاشته شده است.[۱۶]
- احساس خروج روح از بدن.[۱۷]
- احساس آرامش و بی‌دردی؛ به‌طوری که تجربه‌گر سختیِ بیماری‌های قبل از آن را احساس نمی‌کند.[۱۸]
- ورود به تونل؛ برخی تجربه‌گران بیان داشته‌اند که پس از گذراندن مرحله جدایی روح از بدن، وارد تونلی استوانه‌ای‌شکل و کاملاً نورانی شده‌اند.[۱۹]
- مواجهه با موجودی جذاب و نورانی.[۲۰]
- ملاقات با دوستان، آشنایان و فامیلی که قبلاً از دنیا رفته‌اند.[۲۱]
- مرور زندگی: بازبینی و نگرشی به تمام وقایع یا بخشی از زندگی تجربه‌گر.[۲۲]
- زمان و مکان غیرمادی؛ گروهی از تجربه‌گران از دیدن قلمرویی فراطبیعی، صحنه‌ای خوشایند و سرشار از نور و رنگ‌های فوق‌العاده زیبا سخن گفته‌اند.[۲۳]
- عدم فرارسیدن وقت مرگ قطعی: عده‌ای از تجربه‌گران چنین اظهار کرده‌اند که به آنها القا شده که هنوز زمان مرگ آنها فرا نرسیده است.[۲۴]
- بی‌میلی درباره بازگشت به دنیا: بسیاری از تجربه‌گران گفته‌اند که در آن حال با چنان وضع جذاب و شیرینی مواجه بوده‌اند که تمایلی برای بازگشت به زندگی نداشته‌اند.[۲۵]
تأثیر دین در تفسیر تجربهها
به‌گفته رضا برنجکار، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و قائم‌مقام پژوهشگاه قرآن و حدیث، گاهی این نوع گزارش‌ها بر اساس اعتقادات و سویه فکری گزارشگر ارائه می‌شود و تأیید یا رد آنها زمانی ممکن است که با معیار عقل، سنت و قرآن تطبیق داده شود. وقتی دلیلی برای تأیید و ردی برای آنها نداریم، تنها می‌توانیم از امکان آن گزارش‌ها سخن بگوییم.[۲۶]
به‌گفته ریموند مودی، زمینه و آموزش مذهبی تأثیری در اصل و محتوای تجربه نزدیک به مرگ و ویژگی‌های آن ندارد، بلکه فقط در تفسیر و تبیین آن مؤثر است؛[۲۷] از این رو در مواجهه با موجودات نورانی -که از جمله موارد مشترک در این تجربهها است- مسیحیان آن را حضرت عیسی(ع) می‌دانند و پیروان دیگر ادیان از او به‌عنوان شخصیتی مقدس و فرشته‌ای مقرّب یاد کرده‌اند.[۲۸] حتی گروهی از تجربه‌گران مسلمان گزارش نموده‌اند که بعضی از امامان معصوم(ع) یا حضرت عباس را ملاقات کرده و از شفاعت آنها در زنده ماندن و بازگشت به دنیا برخوردار شده‌اند.[۲۹]
اعتبارسنجی
روایاتِ بیانگر مشاهدات فرد محتضر، از جمله شواهد تجربه‌های نزدیک به مرگ شمرده شده است؛ از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند:
«در مدینه فردی هنگام جان دادن، زبانش بند آمده بود، [تا وقتی که مادرش از او راضی شد]. پیامبر(ص) رو به آن شخص کرد و فرمود: بگو: «لا اله الا الله». آن را گفت. سپس فرمود: این دعا را بخوان: «یا من یقبل الیسیر...». پیامبر پرسید: چه میبینی؟ او پاسخ داد: دو موجود سیاه بر من وارد شده‌اند. حضرت فرمود: دوباره بخوان. او خواند. پیامبر دوباره پرسید: چه میبینی؟ گفت: آن دو موجود سیاه از من دور شده و آنها را نمی‌بینم. دو موجود سفید بر من وارد شده و نزدیکم آمدند و اکنون مشغول قبض روح من هستند. پس در همان لحظه از دنیا رفت.»[۳۰]
با توجه به فراگیر بودن تجربه‌های نزدیک به مرگ در زندگی انسان‌ها، با ادیان و فرهنگ‌های مختلف و ملیت‌ها و نژادهای گوناگون، در اعتبار آنها اختلاف‌نظر است؛ گروهی از پژوهشگران (مسلمان و غیرمسلمان)، اصل وقوع چنین تجربه‌هایی را مسلّم دانسته و برخی آن را توهم و حاصل فعالیت‌های مغزی شمرده‌اند.[۳۱]
نگرش پژوهشگران مسلمان
گروهی از پژوهشگران دینی، گزارش‌های موسوم به تجربه‌های نزدیک به مرگ را قابل تأیید دانسته[۳۲] و معتقدند ویژگی‌هایی که برای حالت احتضار بیان شده (از جمله مشاهده افرادی که برای دیگران قابل رؤیت نیستند[۳۳]) می‌تواند مؤیّدی برای آن باشد؛ زیرا فرد محتضر به‌علت داشتن حالت انقطاع و سست شدن تعلق روح از جسم می‌تواند بخشی از عالم برزخ را مشاهده کند.[۳۴]
به‌گفته عبدالحسین خسروپناه، هر چند در برخی از روایت‌های تجربه‌گران تردیدهایی وارد می‌شود، ولی با توجه به فراوانی آنها، نمی‌توان در اصل وقوع تجربه‌های نزدیک به مرگ تردید کرد.[۳۵] برخی محققان فلسفه و کلام اسلامی نیز درباره امکان این گزارش‌ها به یکسانی این تجربهها در میان افراد بینا و نابینا، دیندار و بی‌دین، کودکان و بزرگسالان در طول ادوار تاریخ، استناد نموده[۳۶] و دربارهٔ اعتبار این گزارش‌ها به تواتر در نقل آنها، به‌گونه‌ای که احتمال کذب و تبانی گزارشگران نمی‌رود، استدلال نموده‌اند.[۳۷] در این راستا، مستنداتی از قرآن و روایات نیز در تأیید برخی از این تجربهها ارائه شده[۳۸] و ادعا می‌شود که نکات مشترک و متفاوتی بین این تجربهها و آموزه‌های اسلامی وجود دارد.[۳۹]
اما به نظر رضا اکبری، از دیگر اساتید فلسفه و کلام، تجربه‌های نزدیک به مرگ نمی‌توانند وجود روح پس از مرگ را اثبات کنند. به‌گفته وی، جهانی که با این تجربهها اثبات می‌شود، با جهان پس از مرگی که در ادیان ابراهیمی همچون اسلام و مسیحیت توصیف شده، متفاوت است.[۴۰]
نگرش فراروانشناسان
فراروانشناسان دربارهٔ تجربه‌های نزدیک به مرگ، دو گونه موضع گرفته‌اند؛ عده‌ای این گزارش‌ها را بیانگر واقعیت دانسته و آن را دلیلی بر جاودانگی روح می‌دانند.[۴۱] آنها دو دلیل بر ادعای خود آورده‌اند: یکی وجود ویژگی‌های مشترک متعدد در این تجربهها[۴۲] و دیگری تأثیر عمیق این تجربهها بر زندگی تجربه‌گران و تغییر نگرش آنها درباره مرگ.[۴۳] در مقابل، برخی این گزارش‌ها را توهّم شمرده و ارزش علمی برای آنها قائل نیستند.[۴۴] سوزان بلک‌مور، از پژوهشگران این رشته معتقد است که شباهت‌های فراوان در این تجربهها، حاصل فعالیت‌های مغزی و حسی تجربه‌گران در لحظات نزدیک به مرگ است.[۴۵]
معرفی آثار
در موضوع تجربه‌های نزدیک به مرگ، برخی به تحلیل و بررسی آن و برخی صرفاً به بیان گزارش‌هایی در این زمینه پرداخته‌اند.
آثار تحلیلی
- زندگی پس از زندگی، نوشته ریموند مودی که اولین اثر در این موضوع دانسته شده و در آن گزارش‌های نزدیک به مرگ عده‌ای جمع و بررسی شده است.[۴۶]
- جهان پس از مرگ: بررسی علمی تجربیات نزدیک به مرگ، نوشتۀ جفری لانگ.[۴۷]
- زندگی در کرانه‌ها، نوشته مجتبی اعتمادی‌نیا؛ این اثر با نگاهی به رویکردهای متفاوت در تفسیر این تجربهها، به تحلیلی انتقادی درباره آنها می‌پردازد.[۴۸]
- مرگ‌آشنایی: پژوهشی در باب چیستی و ابعاد مختلف تجربه‌های نزدیک به مرگ؛ این کتاب اثری دیگر از مجتبی اعتمادی‌نیا است که در آن به تحلیل و بررسی تجربه‌های نزدیک به مرگ پرداخته است.[۴۹]
آثار گزارشی
- آن سوی مرگ اثر جمال صادقی که به سه خاطره درباره تجربه نزدیک به مرگ و مصاحبه با صاحبان آن تجربهها پرداخته است.[۵۰]
- سه دقیقه در قیامت: این کتاب بازگشت از مرگ یکی از مجروحان جنگی را گزارش می‌کند و تاکنون بیش از یک میلیون نسخه به چاپ رسیده است.[۵۱]
- شنود: در این کتاب، تجربه نزدیک به مرگ یکی از مسئولان امنیتی که بعد از ده روز کُما به هوش آمده، روایت شده است.[۵۲]
- در آغوش نور: مجموعه‌ای ۷ جلدی به نویسندگی بتی جین ایدی و دیگران است که تجربیات پس از مرگ بتی جین را گزارش می‌کند. این کتاب جزو پرفروش‌ترین‌های نیویورک‌تایمز است.[۵۳]
- زندگی پس از زندگی: برنامه‌ای تلویزیونی و گفتگومحور در زمینه تجربه‌های نزدیک به مرگ. این برنامه در پنج فصل و هر فصل در بیش از ۳۰ قسمت ۹۰ دقیقه‌ای به تهیه‌کنندگی و اجرای عباس موزون، از شبکه چهار صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران در ایام ماه رمضانِ سال‌های ۱۳۹۹-۱۴۰۳ش پخش شده است.[۵۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۹.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۹۳.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۱۱؛ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۸.
- ↑ رضانیا و اعتمادی‌نیا، «تجربه‌های نزدیک به مرگ، بررسی چیستی و نحوه دلالت آن در اثبات حیات پس از مرگ»، ص۹۰.
- ↑ خسروپناه، «تجربهٔ نزدیک به مرگ واقعیت یا پندار؟»، ص۴۸.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۸۳.
- ↑ خسروپناه، «تجربهٔ نزدیک به مرگ واقعیت یا پندار؟»، ص۴۸.
- ↑ محمدی شاهرودی، «تجربه‌های نزدیک به مرگ»، ص۱۳۲.
- ↑ محمدی شاهرودی، «تجربه‌های نزدیک به مرگ»، ص۱۳۳-۱۳۴.
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۸.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۳۷۶۷.
- ↑ القاسانی، شرح منازل السائرین، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۸.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۴۰.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۹۴-۹۵.
- ↑ رضانیا و اعتمادی‌نیا، «تجربه‌های نزدیک به مرگ، بررسی چیستی و نحوه دلالت آن در اثبات حیات پس از مرگ»، ص۹۴.
- ↑ رضانیا و اعتمادی‌نیا، «تجربه‌های نزدیک به مرگ، بررسی چیستی و نحوه دلالت آن در اثبات حیات پس از مرگ»، ص۹۴.
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۱۰.
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۱۰.
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۱۱.
- ↑ اکبری، جاودانگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۴.
- ↑ اکبری، جاودانگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۴.
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۱۱.
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۱۲.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۹۹.
- ↑ ساعی و قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن» ص۱۲.
- ↑ «آیا می‌توان به روایت‌های تجربه پس از مرگ اعتماد کرد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۱۳.
- ↑ اکبری، جاودانگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۴.
- ↑ «گفتگو با میثم عباسیان»، سایت شبکه چهار سیما؛ «گفتگو با ایمان، تجربه‌گر»، وب‌سایت شبکه چهار سیما.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۳۲؛ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۳۵.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۱۰۰.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۱۰۲.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۹۲.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۲۷.
- ↑ خسروپناه، «تجربهٔ نزدیک به مرگ واقعیت یا پندار؟»، ص۴۸.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۴۳.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۴۴.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۲۸-۴۳۶.
- ↑ شانظری و فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، ص۴۴۵.
- ↑ اکبری، جاودانگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۵-۳۳۰.
- ↑ اکبری، جاودانگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۴.
- ↑ اکبری، جاودانگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۵.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۱۰۱.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۱۰۰.
- ↑ اکبری، جاودانگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ گوهری، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ»، ص۹۳.
- ↑ «معرفی و دانلود کتاب جهان پس از مرگ»، سایت کتابراه.
- ↑ «زندگی در کرانه‌ها»، پاتوق کتاب فردا.
- ↑ «مرگ‌آشنایی»، سایت فیدیبو.
- ↑ آن سوی مرگ، پاتوق کتاب فردا.
- ↑ «کتاب سه دقیقه در قیامت»، فروشگاه اینترنتی انتشارات شهید ابراهیم هادی.
- ↑ «معرفی و دانلود کتاب صوتی شنود»، سایت کتابراه.
- ↑ «کتاب در آغوش نور»، سایت ایران کتاب.
- ↑ «زندگی پس از زندگی»، سایت شبکه چهار سیما.
یادداشت
- ↑ فراروان‌شناسی شاخه‌ای از روان‌شناسی است که به مطالعه پدیده‌های روان‌شناختی به ظاهر ماوراءالطبیعه می‌پردازد.(فرا روان‌شناسی، پایگاه علمی تخصصی روان‌شناسی.)
منابع
- «آن سوی مرگ»، سایت پاتوق کتاب فردا، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۱ش.
- «آیا می‌توان به روایت‌های تجربه پس از مرگ اعتماد کرد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ نشر: ۱۰ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۳ آذر ۱۴۰۱ش.
- اکبری، رضا، جاودانگی، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۹۰ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، «تجربهٔ نزدیک به مرگ واقعیت یا پندار؟»، در نشریه پاسدار اسلام، شماره۴۷۱-۴۷۲، تیر و مرداد ۱۴۰۰ش.
- رضانیا، حمید، و مجتبی اعتمادی‌نیا، «تجربه‌های نزدیک به مرگ؛ بررسی چیستی و نحوه دلالت آن در اثبات حیات پس از مرگ»، در نشریه پژوهش‌های ادیانی، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- «زندگی پس از زندگی»، سایت شبکه چهار صدا و سیما، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۱ش.
- «زندگی در کرانه‌ها»، پاتوق کتاب فردا، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۱ش.
- ساعی، محبوبه، و علی‌نقی قاسمیان‌نژاد، «بررسی چیستی تجربهٔ نزدیک به مرگ و نقد دیدگاه‌های متناظر با آن»، در نشریه اندیشه نوین دینی، شماره۳۸، ص۷-۲۴. زمستان ۱۳۹۳ش.
- شانظری، جعفر، و کمیل فرحناکیان، «اعتبارسنجی تجربه‌های نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسلامی»، همایش بین المللی فلسفه دین معاصر، ۱۳۹۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
- «فراروان‌شناسی»، پایگاه علمی تخصصی روان‌شناسی، تاریخ درج: ۱۶ اسفند ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۱ش.
- القاسانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، تحقیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، ۱۳۸۵ش.
- «کتاب بازگشت»، فروشگاه اینترنتی انتشارات شهید ابراهیم هادی، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۱ش.
- «کتاب سه دقیقه در قیامت»، فروشگاه اینترنتی انتشارات شهید ابراهیم هادی، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۱ش.
- «گفتگو با ایمان، تجربه‌گر»، سایت شبکه چهار سیما، تاریخ بازدید: ۱۳ آذر ۱۴۰۱ش.
- «گفتگو با میثم عباسیان، تجربه‌گر»، سایت شبکه چهار صدا و سیما، تاریخ بازدید: ۱۳ آذر ۱۴۰۱ش.
- گوهری، عباس، «نقدی بر واقع‌نمایی تجربیات لحظات نزدیک به مرگ بر اساس آموزه‌های قرآن و روایات»، در نشریه پژوهش دینی، ش۱۸، بهار و تابستان ۱۳۸۸ش.
- محمدی شاهرودی، رضا، «تجربه‌های نزدیک به مرگ»، در نشریه پاسخ، ش۲۵، بهار ۱۴۰۱ش.
- «معرفی و دانلود کتاب جهان پس از مرگ»، سایت کتابراه، تاریخ بازدید: ۱۷ آذر ۱۴۰۱ش.
- «معرفی و دانلود کتاب صوتی شنود»، سایت کتابراه، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۱ش.
- مودی، ریموند، زندگی پس از زندگی، ترجمه شهناز انوشیروانی، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.