النظامیة فی مذهب الامامیة (کتاب)

النظامیة فی مذهب الامامیة

اطلاعات کتاب
نویسنده	خواجگی شیرازی
تاریخ نگارش	قرن ۱۰
زبان	فارسی
اطلاعات نشر
تاریخ نشر	۱۳۷۵ش

ألنّظامیّة فی مَذهَبِ الامامیّة کتابی به زبان فارسی در علم کلام نوشته محمد بن احمد خواجگی شیرازی از عالمان قرن ۱۰ق. این کتاب یک دوره مباحث کلامی به همراه آرای حکما و عرفاست که به درخواست ابونصر برهان نظامشاه به تحریر درآمده است. مؤلف مانند دیگر کتب رایج کلام، به اصول دین پرداخته و در خاتمه هم رساله‌ای مختصر آورده است. وی منابع کلامی شیعه و اهل سنت را دیده و مباحث عرفان و فلسفه را هم آورده است. شیرازی در ارائه آرای کلامی به شدت متأثر از اندیشه‌های کلامی علامه حلی است.

اهمیت

از آنجایی که در زبان فارسی، منابع کلامی اندکی در اختیار است، کتاب النظامیه که به نثر شیوای یکی از ادیبان قرن دهم قمری نگاشته شده، می‌تواند برای آشنایی با مباحث کلامی رایج در آن دوره و آرای متکلّمان بزرگی چون علامه حلّی که در سیر تکاملی و روند تاریخی علم کلام به عنوان شاخص‌های دوره‌های کلامی به شمار می‌آیند و نِحله‌ها(مذاهب) کلامی همچون اشاعره و معتزله بسیار سودمند باشد. همچنین چون نویسنده در ابتدا جزو اندیشمندان اهل سنّت بوده، می‌تواند به‌عنوان مأخذ و مستندی معتبر برای آگاهی از آرای نحله‌های کلامی سنّی به‌کار رود. نثر اثر نیز ما را با سبک ادبی، واژگان، اصطلاحات و تعابیر متعارف آن دوره، به‌ویژه در میان ایرانیان سرزمین پهناور هند آشنا می‌کند.

مؤلف کتاب

محمد بن احمد خواجگی شیرازی از اندیشمندان مسلمان قرن دهم هجری قمری، از جمله عالمانی است که ایران را به قصد هند ترک گفته و در این سرزمین که به‌ دارالمؤمنین اشتهار داشت، سکنی گزید و به نشر معارف اسلامی پرداخت. او که تا اوایل قرن ۱۱ هجری قمری در قید حیات بوده است، در ابتدا مذهب شافعی داشت اما بعداً به مذهب شیعه گروید.وى در انديشه هايِ كلاميِ خويش سخت از دو متكلّم متقدّم شيعه يعنى: خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلى متأثّر بوده و همين تأثّر و گرايش را مى توان در نگارشِ (شرح الباب الحادى عشر)که شرحی بر باب حادی عشر علامه حلی است و (شرح فصول نصيريّه) از محقق طوسی و (تحفة الفحول فى شرح الفصول) به روشنى ديد.

انگیزه تألیف

نویسنده با تأسّی به اندیشمندان مسلمان که در گذشته و حال، رساله‌ها و کتاب‌های متعدّدی پیرامون اثبات اصول عقاید دینی نگاشته‌اند، با این انگیزه که دیگران نیز از طریق برهان و ادلّه یقینی، به معرفت اصول پنج‌گانه دینی دست یابند، به شرح کتاب‌ها و رساله‌های مختصر و مبسوط کلامی پرداخته است.

نام‌گذاری کتاب

چون مؤلف در این اثر به فرمان ابونصر، سلطان برهان نظامشاه، حاکم ایالت گُلکُنده، دست به تألیفی مستقل، با اسلوبی جدید زده، از این رو آن را «النظامیه فی مذهب الامامیه» نامیده است.

مباحث کتاب

کتاب النظامیة همانند آثار کلامی قبل از خواجه، از پنج باب اصلی در اصول پنج‌گانه اعتقادی تشکیل شده است و خاتمه‌ای نیز با عنوان «ایمان و کفر و توبه» دارد. اما در آن هیچ بحثی از مبادی علم کلام به میان نیامده و همچنین از مبحث بسیار مهم امور عامّه به‌ اندکی بسنده شده است.

منابع کتاب

مصنّف در مقدّمه کتاب، تصریح دارد که سلطان نظامشاه به او فرمان داده تا رساله‌ای کلامی، مشتمل بر آرای متکلّمان، صوفیه (عرفا) و حکما بنگارد؛ از این رو او باید برای تحقّق بخشیدن به این فرمان، به منابع کلامی اشاعره، معتزله و آثار حکما و عرفا مراجعه کرده باشد. او در متن به برخی از این منابع و مآخذ اشاره کرده است:

1. منابع کلامی شیعی: مصنّف در آرای کلامی خویش به‌شدّت متأثر از علّامه حلّی است. این تأثیر به‌حدی است که برخی از عبارات او در واقع، معادل عبارت‌های کتاب نهج المسترشدین علّامه است. بنابراین، مهم‌ترین منبع او در ارائه کلام شیعی، کتاب نهج المسترشدین علامه حلّی و در رتبه بعد رساله فصول خواجه نصیرالدین طوسی است.
2. منابع کلام سنّی: او در ارائه کلام سنّی بیشتر از آثار امام فخر رازی، بویژه کتاب الأربعین استفاده کرده است.
3. نقل مباحث عرفانی: او در مباحث عرفانی نیز از الفتوحات المکیة محی‌الدین ابن عربی و از رسائل عبدالرحمان جامی بهره برده است.
4. مسائل فلسفی: در فلسفه هم بیشتر به دو اثر التعلیقات و الشفاء شیخ الرئیس، بو علی سینا استناد کرده است. البته گاه از برخی آثار دیگر چون: فصل‌الخطاب خواجه محمّد پارسا و حکمة العین (کاتبی قزوینی) و شرح الملخّص نیز مطالبی را نقل کرده است.

شیوه نویسنده

او در هر بحث، به آرای تمامی مذاهب - اعمّ از متکلّمان، عرفا و حکما - در قالب بحثی مقارنه‌ای اشاره کرده است. نویسنده شدیداً متأثّر از علّامه حلّی است و در بیشتر مباحث به کتاب نهج المسترشدین استشهاد کرده است. از این رو همانند علّامه در هر بحثی سعی کرده تا آرای تمامی گروه‌های یاد شده را نقل و نقد کند. او در این راه بر خلاف عموم متکلّمان، گاه با عرفا و فلاسفه هم آوا می‌شود و در سایر موارد دیدگاه‌های کلام شیعی و معتزلی را ترجیح می‌دهد. البته مواردی نیز وجود دارد که نشانگر عدم تسلّط او بر آرای عرفا و فلاسفه است. او در اثبات مطالب در کنار دیگر حجّت‌ها از برهان نیز استفاده کرده است.

ساختار و محتوا

نویسنده کتابش را با پیشگفتار و یک مقدمه و پنج باب و یک خاتمه تنظیم کرده است.
در پیشگفتار یادآور شده که مقصود از ایجاد موجودات آن است که بنی‌آدم بدانند که قادر سبحانه بر جمیع اشیا قادر و تواناست و به جزییات و کلیات عالم و داناست.
شروع مقدمه کتاب با بیان راه‌های معرفت حق تعالی و اسماء و صفات اوست و این که آسان‌ترین راه، روشن‌ترین و نزدیک‌ترینش به فهم راه متکلمان یعنی برهان حدوث است. باب‌های پنج‌گانه کتاب در توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد است و خاتمه کتاب نیز تحقیقی درباره ایمان، کفر و توبه را در بر دارد. در این بخش، مطالب تحت عنوان اشراق آمده است.
پایان‌بخش مطالب کتاب نصیحتی درباره حقیقت حُسن و سوء عاقبت و بیان تأثیر اقرار به امامت امامان و تکلم به شهادتین در امان ماندن از عذاب نکیر و منکر است.

نسخه‌ها و چاپ

در تصحیح و چاپ اثر از دو نسخه استفاده شده است:

• نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی
• نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی
  

چاپ اول کتاب در سال ۱۳۷۵ش با تصحیح علی اوجبی در انتشارات میراث مکتوب در تهران صورت پذیرفت.

منابع

• خواجگی شیرازی، محمد بن احمد، النظامیة فی مذهب الامامیة، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۵ش.