آستان قدس رضوی

آستان قدس رضوی

نام	آستان قدس رضوی
استان	استان خراسان رضوی
شهرستان	مشهد
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
سال‌های مرمت	دوره دیلمیان، دوره سلجوقی، دوره خوارزمشاهیان، دوره تیموریان، دوره صفویه، دوره نادری، دوره قاجار و دوره پهلوی و عصر جمهوری اسلامی ایران
کاربری کنونی	زیارتی
دیرینگی	دوره هارون عباسی و دوره دیلمیان
دورهٔ ساخت اثر	دوره هارون عباسی و دوره سلجوقی، دوره دیلمیان،
اطلاعات ثبتی
شماره ثبت	۱۴۰
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد
وبگاه	پورتال آستان قدس رضوی

آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی؛ حرم امام رضا(ع) و مجموعه مکان‌های وابسته به آن، موقوفات و تشکیلات اداری تابع که بیشترین بخش آن در مشهد واقع شده است. نخستین بنای حرم امام رضا(ع) ، به دست مأمون عباسی ساخته شد و بعد از آن، دیگران در دوره‌های مختلف به تکمیل و تجدید بنای آن پرداختند.

تاریخچه

مرقد حضرت علی بن موسی الرضا(ع) (ولادت ۱۴۸ یا ۱۵۱-شهادت ۲۰۳ق/۷۶۵ یا ۷۶۸-۷۱۸م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک امام رضا (ع) پس از شهادت در کنار قبر هارون الرشید (۱۴۸-۱۹۳ق/۷۶۵-۸۰۸م) که در خانه حَمید بن قَحْطَبَه (۱۵۹ق/۷۷۵م) در دهی به نام سَناباد نزدیک نوغان از توابع طوس قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از ۲ تا ۴ فرسنگ گفته‌اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می‌بایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره‌های مختلف ناشی شده باشد.

نخستین بنای حرم

مشهور است که مأمون عباسی (م. ۲۱۸ق) پیش از شهادت امام رضا(ع) قبه‌ای بر فراز قبر هارون ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار حرم که بنای آن منسوب به مأمون است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار دیلمیان، نشانه‌ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم در دست نیست، ولی مسلم است که زیارت حرم در میان شیعیان رواج داشته است.

در عصر دیلمیان

دیلمیان بقعه نخستین را به پاره‌ای تزیینات آراستند و در روزگار آنان که امیرانی شیعی مذهب بودند، زیارت حرم رضوی رواج یافت.

در عصر غزنویان

در قرن ۴ق/۱۰م سبکتگین غزنوی حرم را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او یمین الدوله محمود حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت». بنابراین نظر که مرمت بنا را به سلطان محمود غزنوی نسبت می‌دهد، صحیح نیست. پس از وی عمید الدوله فایق که بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی مشهد زد. آنگاه سوری بن مُعْتَزّ یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان محمود بر خراسان حکومت داشت چیزهای دیگری بر حرم افزود و منارهای برای آن ساخت و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غُزها در ۵۴۸ق/۱۱۵۳م دچار آسیب شد.

در عصر سلجوقیان

در روزگار سنجر سلجوقی (۵۱۱-۵۵۲ق) شرف الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشی‌های ۸ ضلعی بسیار نفیس معروف به «‌کاشی‌های سنجری‌» که در ازاره حرم به کار رفته و اکنون در زیر قاب‌های بزرگ شیشه‌ای محافظت می‌شوند، از آثار تَرْکان زُمُرُّدملک دختر محمود سلجوقی است که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۱م نصب شده است.

در عصر خوارزمشاهیان

در روزگار خوارزمشاهیان نیز روضه رضوی مورد توجه بود و تزیینات نوینی بر آن افزوده شد؛ از جمله ۲ محراب کاشی‌چینی نمای و کاشی‌های نفیس برجسته اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات علی بن محمد مُقْری، و کتیبه‌ای حاوی ۲ بیت شعر فارسی از عبدالله بن محمود بن عبدالله در دیوار حرم که «‌سنه ۶۱۲‌» بر ان کتابت شده، از آثار همین دوره است.

در حمله مغول

در ۶۱۸ق/۱۲۲۱م با حمله تولی پسر چنگیز به روضه مقدس، بقعه رضوی دچار ویرانی شد، ولی به انهدام کامل نینجامید، زیرا کاشی‌های سنجری ازاره حرم که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۲م نصب شده است، هنوز در حرم وجود دارد.

در عصر تیموریان

در روزگار شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق) همسر او گوهرشاد آغا، آثار ارزنده‌ای در حرم و اطراف آن پدید آورد. ازجمله ۲ رواق «‌دارُالحُفّاظ‌» و «‌دارُالسَّیاده‌» را بنا کرد و مسجدجامع معروف «‌گوهرشاد‌» را در ۸۲۱ق/۱۴۱۸م زیر نظر معمار بزرگ، قوام الدین شیرازی ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر مشهد را بنا کرد. سلطان حسین بایقَرا (حکومت: ۸۷۵-۹۱۲ق) که نامش در کتیبه سردرِ ایوان طلای «‌صحن عتیق‌» آمده است، به پایمردی وزیرش امیرعلیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق فعلی را که بعدها به وسیله شاه عباس صفوی توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به ایوان امیرعلیشیر هم در روزگار او ساخته شد.

در عصر صفویان

صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد سلطان محمد خدابنده و ترمیم و طلاکاری مناره روزگار غزنویان، در دوره شاه طهماسب اول (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق/۱۵۲۳-۱۵۷۶م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. شاه عباس اول (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار(ع) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد. شاه عباس دوم (حک: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. شاه عباس دوم (حکومت: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) صحن عتیق را تعمیر و کاشی کاری کرد و شاه سلیمان (حک: ۱۰۷۷-۱۱۰۵ق/۱۶۴۲-۱۶۹۳م) گنبد را که بر اثر زلزله ۱۰۸۴ق/۱۶۷۳م شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده ـ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ۲ بنای مهم آستان قدس، یکی رواقِ الله وردی خان و دیگری رواق حاتَم خانی نیز از ساخته‌های الله وردی خان و حاتم بیک اردوبادی از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «‌دارالضیافه‌» قرار دارد، از بناهای الله وردی خان است.

در عصر افشاریان

در روزگار افشاریان، نادرشاه (۱۱۰۰-۱۱۶۰ق/۱۶۸۸-۱۷۴۷م) به تصریح قصیده فارسی ندیم و کتیبه‌های نگاشته شده در سال‌های ۱۱۴۵ق/۱۷۳۲م و ۱۱۴۶ق/۱۷۳۳م در ایوان طلای صحن عتیق، و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلیشیر را طلاکاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیائی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. سقاخانه‌ای هم که در وسط «‌صحن عتیق‌» جای داشت، از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچه آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل طلایی سقفی بر روی ستون‌های مرمر برفراز آن بساخت و روی آن را با خشت‌های طلا تزیین کرد. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است ابراهیم خان برادر نادر نیز «‌هر دو درِ صحن را تَنْکه(روکش) نقره گرفت».

در عصر قاجار

آثار حمله روس‌ها به گنبد حرم امام رضا(ع)

آثار حمله روس‌ها به حرم امام رضا(ع)

در دوران فتحعلی شاه قاجار (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق) ساختمان «‌صحن جدید‌» آغاز شد و در روزگار محمد شاه (حکومت: ۱۲۵۰-۱۲۶۴ق) ادامه یافت و در زمان ناصر الدین شاه (حکومت: ۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) به پایان رسید و ایوان آن طلاکاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق معروف به «‌ایوان شاه عباسی‌» هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. «‌توحید خانه مبارکه‌» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در ۱۲۷۶ق مرمت گشته است. وی در ۱۲۷۵ق دستور داد روی نقاشی‌ها و کاشی‌های نفیس حرم را آیینه‌کاری کنند. ناصرالدین شاه نیز دستور داد ازاره دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند. از همین رو، این ایوان معروف به «‌ایوان ناصری‌» گردید. در ایام مظفرالدین شاه (حکومت: ۱۳۱۳-۱۳۲۴ق) نیز هر ۲ صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. کتیبه‌ای که در سمت راست دیوار داخلی ایوان و سردرِ غربی صحنِ عتیق به خط نستعلیق نوشته شده، بر این معنی تصریح دارد. در ۱۳۳۰ق ارتش روسیه تزاری به بهانه حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن کسانی که با آرایش نظامی به طرفداری از محمدعلی شاه (شاه برکنارشده) در آستانه مقدسه تحصن کرده بودند، گنبد را گلوله‌باران کرد و خرابی‌هایی پدید آورد. پس از چندی حسین‌میرزا نیرالدوله والی خراسان آن خرابی‌ها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد.

در عصر پهلوی

حرم امام رضا(ع) در دهه ۵۰

پس از روزگار قاجار تعدادی از بناهای آستان قدس و خود ضریح مرمت گردید و ساختمان‌های نوینی بنیاد شد. در سال‌های ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش که فضای حرم از سمت «‌بالاسر مبارک‌» توسعه یافت، سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتونی، دیگرباره آن را کاشی‌کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم نیز توسعه یافت و به رواق «‌دارُالشُّکر‌» متصل شد. محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات از آنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعه خیابان‌های اطراف حرم و ایجاد فضای سبز را می‌توان ذکر کرد.

در عصر جمهوری اسلامی

تصویری از حرم امام رضا(ع)

پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیه آستان قدس پدید آمد و ساختمانهای جدیدی بنیاد گردید. در ۱۳۵۸ش، رواق «‌پشت سر» را حدود ۱۸ متر توسعه دادند و سال بعد گسترش ۲ ضلع «‌پیش رو‌» و «‌پایین پا‌» جمعاً به مساحت ۳۶ مـ ۲ به انجام رسید و پایین پا ۷۰/۱ متر تعریض شد. از کارهای این دوره، ساختمان مجدد بستها و ایجاد بست طبرسی، ساختمان دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنای ۲ صحن جمهوری اسلامی و قدس، آغاز بنای جدید کتابخانه و موزه، و بنای رواقی موسوم به «‌دارالولایه‌» را می‌توان نام برد.

ابنیه و مؤسسات فرهنگی

مراد از ابنیه آستان قدس، حرم و ساختمان‌هایی است که در اطراف حرم جای دارد و وابسته به یک سازمان اداری است. این ساختمان‌ها عبارت است از حرم، گنبد، گلدسته‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، رواق‌ها و بست‌ها(ببینید: حرم امام رضا(ع)).

از مؤسسات فرهنگی آستان قدس می‌توان کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامی، مؤسسه پژوهش‌های اسلامی، بنیاد فرهنگی رضوی و مؤسسه چاپ و انتشارات را نام برد.

کتابخانه

کتابخانه آستان قدس رضوی

کتابخانه آستان قدس، گنجینه‌ای عظیم و نفیس از قرآن‌ها و کتاب‌های خطی است که در طی چند قرن در آنجا گرد آمده و غالب آنها کمیاب و برخی منحصربه فرد است. افزون بر این، تعداد زیادی مرقعات گران‌بهای خطی از آثار اساتید بزرگ خط در کتابخانه نگهداری می‌شود. تعداد قرآن‌های نفیس خطی به خط کوفی و نسخ و ثلث ۲۲۹۰ نسخه است که نفیس‌ترین آن‌ها در گنجینه قرآن نگهداری می‌شود. بسیاری از این قرآن‌ها مُذَهَّب، و در تعدادی از آنها تمام آیات با آب طلا نوشته شده است.

تاریخچه

درباره کتابخانه آستان قدس و تاریخ پیدایش آن آگاهی دقیقی در دست نیست. باتوجه به قراین تاریخی، محلی برای نگهداری قرآن‌ها و کتاب‌های وقفی در آستان قدس وجود داشته است. این معنی را از نام و احوال برخی از واقفان کتاب، در وقف نامه‌های مرقوم در پشت برخی کتاب‌ها و قرآن‌ها می‌توان دریافت. کهن‌ترین نسخه‌های موجود، قرآنی است که در ۳۹۳ق وقف شده است. همچنین جزواتی هست که واقف آن ابو البرکات علی بن حسین بوده و در ۴۲۱ق وقف شده است. غیر از اینها می‌توان از قرآنی مربوط به قرن ۵ق که توسط شَهْرْسِتّی دختر امیر ابوالعباس خسرو پسر رکن الدوله دیلمی وقف شده، یاد کرد. پس از آن به مرور زمان، قرآن‌ها و کتاب‌هایی در آستان قدس گرد آمده و بدیهی است که در جایی نگهداری می‌شده است. مثلاً در زاویه جنوبی ایوانِ امیرعلیشیر جایی بوده به نام «‌قرآن‌خانه‌» که قرآن‌های خطی را در آنجا نگاه می‌داشته‌اند. در وقف‌نامه کتاب غایة الوصول (۸۲۵ق) جمله «‌خزانة الکتب‌» به چشم می‌خورد. از همین جا معلوم می‌شود که در قرن ۹ق کتابخانه‌ای در آستان قدس بوده است. با حمله ازبک‌ها در ۹۹۸ق، کتابخانه نیز دستخوش چپاول شد و بسیاری از قرآن‌ها و کتاب‌های نفیس آن از میان رفت.

در زمان صفویه

شاه عباس با گردآوری کتاب‌های باقی‌مانده و آنچه خود او یا شیخ بهایی وقف کرد، کتابخانه جدید را پدید آورد و مدیری برای آن تعیین کرد.

در زمان افشاریه

در روزگار افشاریان این کتابخانه دایر و مورد استفاده بود. نادرشاه نیز کتاب‌هایی وقف کتابخانه کرد. در طومارِ علی شاه اسامی کارکنان کتابخانه (در آن زمان) با ذکر شغل و حقوقشان آمده است.

در زمان قاجار

در روزگار قاجاریان نیز کتابخانه مورد توجه و استفاده بوده است. در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بناهای قدیمی واقع در ضلع شرقی موزه را جمع کردند. و به جای آن تالاری برای موزه در ۳ طبقه بنا نهادند، این ساختمان از جنوب به صحن موزه، و از غرب به کتابخانه پیوسته، و ضلع شمالی آن پشت ساختمان‌های صحن جدید واقع بود که از آن راهی به صحن جدید گشوده بودند. این ساختمان را بعداً برچیدند و فضای آن را به محوطه صحن امام افزودند.

در زمان پهلوی

در ۱۳۵۳ش در ضلع شرقی صحن امام، ساختمان جدیدی برای کتابخانه، خزانه و موزه با بیش از ۰۰۰‘۱۰ مترمربع زیربنا در ۵ طبقه ساخته شد. ۲ طبقه این بنا پایینتر از سطح زمین و ۳ طبقه دیگر بالاتر از سطح زمین است. هر طبقه از آن دارای ۰۰۰‘۲ مترمربع زیربناست. یکی از ۲ طبقه زیرین به خزانه آستانه، و دیگری به مخزن کتاب‌های خطی و تالار نمایشگاه اختصاص یافته است. دیوارهای این ۲ قسمت دارای درهای ایمنی ویژه و دیوارهای بتونی است. در طبقه هم کف، تالار موزه واقع است. طبقه اول دارای ۲ سالن مطالعه مجزا برای آقایان و بانوان است. این بخش نیز دارای بالابَرِ ویژه کتاب و خدمات لازم است. در طبقه دوم، مخزن کتاب واقع است، و بخشی از آن نیز به سازمان اداری کتابخانه اختصاص داده شده است. در سراسر این ساختمان، تجهیزات ویژه‌ای برای نگاهداری کتاب و اشیاء نفیس موزه مانند تأسیسات ایمنی، تلویزیون مداربسته، وسایل آتش‌نشانی و دستگاه‌های تهویه و حرارت مرکزی و دستگاه ویژه تنظیم حرارت برای محیط نفیس نیز تدابیری به کار رفته است. این قرآنها و کتاب‌ها در ویترین‌های گوناگون قرار گرفته است تا در معرض دید باشد.

پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‌یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانه جدیدی در حدفاصل مقابل خیابانهای طبرسی و بالاخیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت ۰۰۰‘۱۲ مترمربع، با ۳ طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک میلیون کتاب را خواهد داشت.

تعداد کتاب‌ها

تعداد کتب آستان قدس مطابق آمار ۱۳۶۴ش از این قرار است:

• تعداد کتاب‌های چاپی ۰۰۰‘۱۴۹ جلد
• تعداد کتاب‌های خطی ۰۷۰‘۱۵ جلد
• تعداد قرآن‌های نفیس خطی ۲۹۰‘۲ جلد
• تعداد جزوات خطی ۷۵۰‘۸ جلد
• تعداد کتاب‌های کتابخانه‌های وابسته ۰۰۰‘۱۵ جلد
• تعداد کل کتاب‌های آستان قدس رضوی ۱۱۰‘۱۹۰ جلد.

موقوفات کتابخانه

کتابخانه ملک در تهران و کتابخانه وزیری در یزد، از سوی حاج حسین آقاملک و حاج سید علی محمد وزیری بانیان آنها، وقف کتابخانه آستان قدس شده و تحت نظر آن، اداره می‌شود. کتابخانه مرکزی آستان قدس نیز دارای ۲ شعبه به نام‌های کتابخانه مسجدالرضا موسوم به شعبات ۱ و ۲ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است. علاوه بر اینها کتابخانه مروج یزد و کتابخانه نائین از کتابخانه‌های تابع کتابخانه مرکزی آستان قدس به شمار می‌روند.

گنجینه قرآن

یکی از مراکز وابسته به کتابخانه گنجینه قرآن است. در ۱۳۴۲ش، قرآن‌هایی را که از حیث خط و تذهیب و ترصیع و جلد و سایر امتیازات، منحصر به فرد بود، در یک جا به نام گنجینه قرآن گرد آوردند و برای هریک کارت شناسایی تهیه کردند. کهن‌ترین قرآن خطی این گنجینه را ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود غزنوی در ربیع الاول ۳۹۳ق/ژانویه ۱۰۰۳م وقف حرم رضوی کرده است. جدیدترین قرآن خطی نیز قرآنی است به خط نسخ از قرن ۹ق با عبارت «‌بایسُنْقُر بن شاهرخ بن تیمور گورکان‌» که در ۱۳۴۷ش وقف آستان قدس شده و از نظر خط و تذهیب و ترصیع بسیار نفیس است. تعداد قرآن‌هایی که در این گنجینه گرد آمده بیش از ۲۰۰ نسخه است.

موزه

موزه آستان قدس رضوی

در موزه آستان قدس اشیاء بسیار نفیس و غالباً بی‌همتایی نگهداری می‌شود که در طی قرون مختلف در خزانه رضوی گرد آمده است. اشیاء موزه شامل سکّه‌های نفیس از دوره‌های قبل از اسلام و پس از آن، جواهرات گرانبها، قالیچه‌های نفیس، شمشیرها و خنجرهای مرصّع متعلق به امیران و حاکمان دوره‌های مختلف، منبر، سنگاب، شمعدان، چلچراغ و بسیاری اشیاء دیگر است که اکنون همگی طبقه‌بندی شده و در معرض دید عموم قرار دارند. درآمد موزه صرف خرید کتاب برای کتابخانه می‌شود.

غیر از موزه مرکزی آستان قدس، موزه ملک آباد در محل کاخ شاه سابق، وابسته به آستان قدس که هم اکنون دایر است و نیز موزه مردم‌شناسی که تا این تاریخ افتتاح نشده است، هردو، از موزه‌های تابع آستان قدس و تشکیلات اداری آن به شمار می‌روند.

دانشگاه علوم اسلامی

مقالهٔ اصلی: دانشگاه علوم اسلامی رضوی

دانشگاه علوم اسلامی آستان قدس رضوی

این دانشگاه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسه قدیم میرزاجعفر، به انضمام مدرسه خیرات خان و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای ۲۲ کلاس درس، ۲۵۰ اتاق خواب، مسجد، رختشویخانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به ۰۰۰‘۲۲ متر مربع می‌رسد.

مؤسسه پژوهش‌های اسلامی

مقالهٔ اصلی: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی

بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی

این مؤسسه در ۱۳۶۴ش به منظور تحقیق در زمینه معارف اسلامی، مطالعات اجتماعی، زبان‌های خارجی، نشر کتاب و مجلات ادواری، با همکاری استادان دانشگاه و حوزه علمیه تأسیس شد. این مؤسسه در بلوار شهید منتظری (تلویزیون) واقع است.

بنیاد فرهنگی رضوی

مؤسسه‌ای است پژوهشی و آموزشی، شامل مجموعه‌ای از دبستان تا دانشگاه که طالبان علم از آغاز برای ورود به دوره تحصیلات عالی در مجموعه‌های آموزشی آن به تحصیل می‌پردازند.

مؤسسه چاپ و انتشارات

این تشکیلات در ۱۳۶۲ش تأسیس شد و هدف از تأسیس آن، تألیف و ترجمه و تصحیح و نشر کتب و آثار مربوط به معارف اسلامی و تحقیقات نوین در علوم و فنون مختلف است. این مؤسسه در خیابان کوه سنگی مشهد واقع است.

موقوفات

مراد از موقوفات آستان قدس، اموال و املاکی است که خرید و فروش «‌اصل‌» آنها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه‌ها می‌رسد. اسنادِ وقفِ بسیاری از اموال منقول و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم رضوی شده باقی است و خود دارای ارزش تاریخی فراوان است. بسیاری از موقوفات از سوی ثروتمندان یا امیران و حاکمان وقت برای کمک به زائران یا مستمندانی که مجاور و معتکف حرم بوده‌اند، وقف شده است، یا خود زائران به فراخور حال خویش اموالی نذر کرده‌اند. اسناد بسیاری از این موقوفات در حملات متعدد مغول و ازبک و افغان به مشهد از میان رفته و آنچه باقی است بیشتر مربوط به اوقاف روزگار صفویه به این سوی است. نام همه املاکی هم که وقف آستان بوده و بعداً تصاحب شده و از میان رفته، باقی است.

در دوره نادر شاه

در روزگار نادرشاه، املاک آستانه مدتی از سوی دیوان وی ضبط شد، ولی سپس برادرزاده‌اش عادل شاه (علی شاه) موقوفات ضبط شده را به اضافه «‌یک صد زوج زراعتی از املاکِ مزروعی ابتیاعی و انتقالی خود و دولت‌» را مجدداً به آستانه بازگرداند و صورتی از رَقَبات موقوفه را در «‌طومارِ علی شاه‌» تنظیم کرد که اکنون در کتابخانه محفوظ است.

در دوره ناصرالدین شاه

در روزگار ناصرالدین شاه، عضدالملک نایب التولیه وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفه آستان قدس را تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. از سوی ناصرالدین شاه نیز فرمانی در این مورد صادر شد که در کتابخانه آستانه محفوظ است. در این میان گاهی بر اثر حوادث نامطلوب سیاسی و ضعف متولیان و یا سودجویی متصدیان، منافع و عواید حاصله از اوقاف یا خود املاک موقوفه تصرف می‌شده یا از حَیز انتفاع ساقط می‌گردیده است. در طومارِ علی شاهی و طومارِ موقوفاتِ عضدالملک به این معنی تصریح شده است و اساساً منظور از صورت برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش در جلوگیری از وقوع چنین پیش‌آمدهایی بوده است. در چند دهه اخیر موقوفات آستان قدس تدریجاً به ثبت داده شده و برای همه آنها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است.

موقوفات غیرمنقول

موقوفات غیرمنقول آستان قدس علاوه بر املاک کشاورزی، شامل بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل نیز می‌شود. بخش عمده این موقوفات در مشهد و شهرهای خراسان، و بقیه در تهران، قزوین، رشت، مازندران، آذربایجان، کرمان، اصفهان و شیراز است. مصرف موقوفات اغلب از سوی وقف‌کنندگان معلوم شده است. برخی نیز به صورت مطلق وقف شده است تا به صلاحدید متولی وقت به مصرف برسد. املاکی که وقف نامه آنها از میان رفته، جزو این گونه موقوفات به شمار می‌آید. در بخش دیگری از موقوفات، واقفان، مصرف قسمتی از آنها را معین کرده و قسمتی را در اختیار تولیت آستان قدس نهاده‌اند.

تولیت و تشکیلات اداری

از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در ادوار پیش از طهماسب اول صفوی (۹۲۰-۹۸۴ق/۱۵۱۴-۱۵۷۶م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم از قدیم دارای خادم و مباشر بوده است. همچنین اربلی (د ۶۸۳ق/۱۲۸۴م) در کشف الغمة از زنی یاد می‌کند که در روزگار سامانیان مباشرت بقعه مبارکه را برعهده داشته است.

اداره به وسیله نقیبان، سادات و علما

پیش از روزگار صفوی، اداره بقعه رضوی برعهده نقیبان که بیشتر از سادات و علما بوده‌اند، قرار داشته است. خواندمیر از «‌سادات عظام و نقباء کرام روضه مقدسه رضویه‌» سخن می‌گوید و نام چند تن از آنان را برمی‌شمارد. اولین کسی که به عنوان نقیب مشهد از او یاد شده، میرزا بَدرالدین نقیب (قرن ۸ق/۱۴م) معاصر سلطان محمد خدابنده (اُولْجایتو) است که شهر مشهد را از تعرض و دستبرد «‌یساوَر‌» محفوظ داشت. در ایام شاهرخ تیموری نیز نقیب مشهد، علاءالدوله علی حمیدی علوی مشهدی رضوی نام داشت که گوهرشاد در وقف نامه خود، تولیت «‌بقاع متبرکه و اوقاف مذکوره مسجد گوهرشاد را به او واگذاشت.

در دوران صفویان

اداره آستان قدس به وسیله نقیبان، تا تصرف مشهد توسط طهماسب صفوی ادامه داشت. پس از آن شاه طهماسب با وقف املاکی بر آستان قدس، متولی خاصی غیر از نقیبان از جانب خود معین کرد. نخستین نایب التولیه آستان قدس در ایام وی، امیر ابوالولی پسر میر شاه محمود انجوی شیرازی «‌سیدِ فاضلِ فقیهِ متعصبِ در تشیع‌» بود. در روزگار صفویان گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‌شدند. متصدیان جزء در دستگاه اداری آستان قدس در آن ایام عبارت بودند از تنی چند خادم، فراش و قاری که به ترتیب تحت ریاست خادم باشی، سرکشیک و صدرالحُفّاظ انجام وظیفه می‌کردند. عده‌ای نیز به عنوان متصدیان دفتری و مباشران املاک، به کار مشغول بودند. خادمان و کارکنان آستان قدس دارای مقرری بودند و هر سال مبلغی نقد و مقداری غله از محل درآمد موقوفات دریافت می‌کردند.

در دوران نادرشاه

در روزگار نادرشاه که موقوفات آستانه ضبط شد، فقط آنچه زائران به داخل ضریح می‌ریختند به خادمان داده می‌شد و تعداد خدام نیز از ۵ تن به ۳ تن کاهش یافت. در طومارِ علی شاهی مراتب و وظایف متولی و کارکنان اعم از ناظر، سرکشیک، کلیددار، مهردار، مدرس، خادم باشی، نایب الزیاره، صدرالحّفّاظ، امام، خطیب، واعظ و دیگران آمده است. در مورد «‌اخراجات‌» موقوفات آستانه نیز فرمانهای جامعی اعم از تأمین روشنایی، اطعام فقرا، معالجه بیماران، نظارت و مرمت ابنیه، و حقوق کارکنان به تفصیل صادر شده است.

در دوران جمهوری اسلامی

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش، امام خمینی نخست سرپرستی آستان قدس رضوی را به عباس واعظ طبسی(م ۱۳۹۴ش) واگذار کرد و پس از دو سال در سال ۱۳۵۹ش، وی را به عنوان تولیت منصوب کرد. گسترش حرم امام رضا(ع) از جمله ساخت صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی و تعویض ضریح امام رضا(ع) در سال ۱۳۷۹ش از جمله اقدامات تولیت آستان قدس در دوره مدیریت واعظ طبسی بوده است. واعظ طبسی به مدت ۳۷ سال و تا پایان عمر تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشت.

در ۱۷ اسفند سال ۱۳۹۴ش، سید ابراهیم رئیسی از سوی رهبر جمهوری اسلامی به عنوان تولیت جدید منصوب شد که وی این مسئولیت را به‌مدت سه سال و تا زمان ریاست قوه قضاییه عهده‌دار بود. پس از آن در ۱۵ فروردین سال ۱۳۹۸ش احمد مروی با حکم آیت‌الله خامنه‌ای به تولیت آستان قدس رضوی منصوب گردید.

محاسبات مالی آستان قدس

محاسبات مالی آستان قدس که به شیوه محاسبات دیوانی قدیم یعنی سیاق‌نویسی بوده است. تا اواسط دوره قاجاریان به همین روش، در پایان هرسال صورت جامعی از درآمد و هزینه یکساله به وسیله مستوفیان با ذکر جزئیات تنظیم می‌شد و به امضاء و مهر نایب التولیه وقت می‌رسید. از اواسط دوره قاجاریان به علت خرید و فروش منصب نیابت تولیت، و فساد متولیان، اداره آستان قدس دچار اختلال شد و رشته کارها از هم گسیخت تا جایی که پاره‌ای از املاک کشاورزی و مستغلات آستانه را تصرف کردند و به تملک خود در آوردند. در ۱۳۰۵ش آیین‌نامه‌ای برای اداره آستان قدس وضع گردید که تا ۱۳۲۸ش نافذ بود. در این سال آیین‌نامه جدیدی در ۹ فصل و ۷۶ ماده تدوین شد و در ۱۳۴۰ش ۲ ماده به آن الحاق گشت. در ۱۳۵۴ش، کارکنان آستانه مشمول طرح طبقه بندی مشاغل شدند و هرکدام در گروه مناسب جای گرفتند. با این اقدام، هر نوع ترفیع و انتقال و استخدام، براساس ضوابط و مقررات مدون انجام می‌شود. در همین سال آیین‌نامه‌های اداری و مالی جدیدی برای آستان قدس تدوین شد و امور اداری آستانه براساس آیین‌نامه‌های مزبور به جریان افتاد.

پیوند به بیرون

• دائره المعارف بزرگ اسلامی
• پورتال جامع آستان قدس رضوی
• موزه های آستان قدس رضوی
• آستان نیوز، پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی