نَصّ بر امام به معنای تصریح به امامت توسط خدا، پیامبر یا امام قبلی، تنها راه تعیین امام نزد شیعیان است. به باور متکلمان امامیه تعیین امام باید به‌طور واضح باشد. روایاتی نظیر حدیث دوازده خلیفه و حدیث لوح، به‌طور صریح به تعیین امامان پرداخته‌اند. متکلمان امامیه با محال دانستن تشخیص امام توسط غیر معصومین، تصریح بر امامت را امری ضروری می‌دانند. از مهمترین آثار نوشته شده در مورد نصوص امامت امامان شیعه می‌توان به کتاب‌های عبقات الانوار و الغدیر اشاره نمود.
شیخ مفید معنای نصّ در نزد متکلّمین را ادلّه موجود در قرآن کریم و سنّت پیامبر(ص) که دلالت بر امامت امام دارند، می‌داند.[۱]شهرستانی در کتاب ملل و نحل، بزرگ‌ترین اختلاف میان امت اسلامی را مسئله امامت دانسته است.[۲] از نگاه وی در هیچ زمانی و در مورد هیچ مسئله دینی به اندازه امامت جنگ و خونریزی نبوده است.[۳] بر اساس شواهد موجود بیان شده است که شیعیان از ابتدا امامت را جایگاهی الهی دانسته و با تعابیری همچون «وصایت» و «ولایت» از آن یاد می‌کردند.[۴] شواهدی نیز در متون دینی وجود دارد که امامان شیعه خود را نصب شده از جانب پیامبر(ص) و وصیّ او می‌دانستند.[۵] بر اساس این شواهد گفته شده است که اندیشه «تنصیصی» بودن و «نصبی» بودن امام از ابتدا در امامیه رایج بوده است.[۶] ادّعای نوظهور بودن این باور توسط مخالفان شیعه مطرح شده و علمای امامیه همچون شیخ مفید[۷] و سید مرتضی[۸] به نقد این ادّعا پرداخته‌اند.[۹]
به عقیده ابن‌میثم بحرانی، سه راه «نصّ»، «اختیار و انتخاب» و «قهر و غلبه» توسط مسلمانان برای تعیین امام ارائه شده است.[۱۰] اثبات امامت به وسیله نصّ میان مسلمانان امری اجماعی است.[۱۱] با این حال در باور امامیه، اسماعیلیه، بکریه و راوندیه این راه را تنها راه تشخیص امام است.[۱۲] در کنار نصّ برخی دیگر از گروه‌های اسلامی مثل غالب اهل سنت، اکثر خوارج و فرقه صالحیه از زیدیه بر این باورند که امام با انتخاب امّت و اختیار آن‌ها نیز تعیین می‌شود.[۱۳] همچنین گفته شده اگر فردی مردم را به سمت خود فرا بخواند در حالی که در مقابل ظالمان و اهل امر به معروف و عمل به آن باشد، از منکر نهی و از آن دوری کند، امام مشروع مسلمانان است.[۱۴] این فرد نیکوکار باشد یا فاجر باشد، قیام علیه حکومت این فرد نیز جایز نیست.[۱۵]زیدیه نیز بر این باورند که اگر فردی از نسل حسنین(ع) دست به قیام بزند و دیگران را برای جهاد دعوت کند امام خواهد بود.[۱۶]
گفته شده در قرآن کریم به‌دلیل حفظ از تحریف و دفع انگیزه‌های دشمنان، به‌صراحت به نام امامان بعد از پیامبر(ص) اشاره نشده و به بیان ویژگی‌های آنان بسنده شده است.[۲۷]کلینی در کافی روایتی از امام صادق(ع) نقل کرده است که امام به سوال فردی که در مورد علت نیامدن نام ائمه به صورت صریح در قرآن پرسیده بود، پاسخ می‌دهند. حضرت علّت این مسئله را بیان کلیات در قرآن و توضیح و تعیین مصداق آن‌ها توسط پیامبر(ص) می‌دانند. برای نمونه اصل نماز در قرآن تشریع شده اما جزئیات آن توسط پیامبر(ص) روشن شده است. اصل ولایت و امامت و ویژگی‌های امام نیز در قرآن بیان شده اما مصداق آن توسط پیامبر(ص) مشخص شده است.[۲۸]
وجوب نصّ بر امام
امام کاظم از پدرانش از امام زین العابدین(ع): از خاندان ما، جز معصوم نمی‌تواند امام باشد و عصمت امرى نيست كه در ظاهر فرد و قابل شناخت باشد. ازاين‌رو، معصوم بايد منصوص و متعین [از سوی خدا] باشد.
شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۱۳۲.
مهمترین دلیل متکلمان امامیه برای وجوب نصّ در مورد امامت ویژگی‌هایی است که برای امام مطرح می‌کنند.[۲۹] آن‌ها امامت را دنباله نبوت می‌دانند و از این جهت که نبوت بدون نصب الهی محقق نمی‌گردد در امامت نیز جز این راهی نیست.[۳۰] آنچه متکلّمان امامی در پی اثبات آن هستند انحصار راه تعیین امام به نصّ است.[۳۱] ویژگی‌هایی از امام که به آن‌ها استناد شده است این موارد هستند:
عصمت امام: امام باید معصوم باشد و این بحث با دلایل خودش ثابت می‌شود. عصمت امری درونی است که با حواس یا استدلال عقلی قابل درک نیست. از این رو اگر خداوند امر تشخیص امام را به خود انسان واگذار کرده باشد تکلیف ما لایطاق است. تکلیف کردن به چنین امری نیز قبیح است و خداوند چنین تکلیفی قرار نمی‌دهد. پس امام تنها باید از راه نصّ به مردم معرفی شود یا معجزه‌ای به امام داده شود که مردم از طریق آن معجزه امام را بشناسند.[۳۲]
علم امام: امام باید علم لدنّی و ویژه‌ای به همه احکام داشته باشد که هیچ چیزی از او مخفی نباشد. تشخیص چنین علمی در یک فرد جز از راه نصّ ممکن نیست.[۳۳]
افضلیّت امام: امام باید افضل مردم و مقرب‌ترین آن‌ها به خداوند باشد. از آن‌جاییکه چنین ویژگی با مشاهده و استدلال قابل کشف نیست پس باید امامت امام به نصّ یا کرامت ثابت گردد.[۳۴]
سیره پیامبر(ص): رسول اکرم(ص) در همه سفرها و جنگ‌های خود و حتی غیبت‌های موردی از امامت جماعت، برای خود جانشین تعیین می‌کردند و این مسئله جزء سیره ثابت ایشان بود. پس ممکن نیست که در امر جانشینی بعد از خودشان که به مراتب اهمیت بیشتری دارد وصیتی نکرده و جانشین تعیین ننموده باشند.[۳۵]
لطف بودن امام: همانگونه که نبوت لطف است امامت نیز لطف است و اگر خداوند امام را تعیین و تنصیص نکند مردم راهی برای شناخت امام نخواهند داشت و این با ضرورت لطف برای خداوند منافات دارد.[۳۶]
ابطال نظریه اختیار و انتخاب
متکلمان امامیه بر این عقیده‌اند که انتخاب امام به دست مردم مشروعیت ندارد.[۳۷] برای ردّ این روش انتخاب امام، استدلال‌هایی ذکر شده است:[۳۸]
خالی بودن زمان از امام: اگر انتخاب به دست مردم باشد ممکن است مردم بر سر یک امام توافق نکنند و هر گروهی امام خاصّی را برگزینند. در این صورت دو امام خواهیم داشت که چنین چیزی مورد قبول اهل سنت نیست. یا یکی از آن‌ها امام است که ترجیح بدون مرجح است. یا این که هیچ‌یک امام نیستند که در آن صورت زمان بدون امام خواهیم داشت.[۳۹]
تنافی انتخاب مردم با مفهوم خلافت: خلافت به معنای جانشینی پیامبر است و جانشینی او زمانی معنا دارد که از سوی وی انتخاب شده باشد نه مردم.[۴۰]
تنافی انتخاب مردم با جایگاه امام: اگر نصب امام به دست مردم باشد عزل او نیز به دست مردم است. در آن صورت اگر خلاف خواست مردم عمل کند می‌توانند او را عزل کنند و این منافی با جایگاه امام است.[۴۱]
بروز هرج و مرج: یکی از دلایل ضرورت امامت حفظ جامعه از تزلزل و هرج و مرج است. در صورت واگذاری امر امامت به اختیار مردم در آن صورت بروز اختلاف نظر و هرج و مرج محتمل است.[۴۲] برای نمونه در زمان خلافت حضرت علی(ع) نزاع با معاویه و هرج و مرج رخ داد.[۴۳]
امکان نبوّت انتخابی: امامت ادامه دهنده نبوت و دارای خاستگاه یکسان با آن است. اگر امامتِ انتخابی امکان داشته باشد، نبوّتِ انتخابی و در نتیجه تشریع و وضع حکم نیز ممکن خواهد بود.[۴۴]
اولویت امام به قاضی: خداوند اجازه نصب قاضی را که اختیارات محدودی دارد به مردم نداده است. پس به طریق اولی مردم نمی‌توانند امام جامعه و کسی که امور دین و دنیایشان به دست اوست نصب کنند.[۴۵]
نصّ بر امام را در تقسیم اولیّه به نصّ قولی و نصّ فعلی تقسیم می‌کنند.[۴۷] نصّ فعلی آن دسته از افعال پیامبر یا امام پیشین است که نشان دهنده امامت فرد است.[۴۸]اظهار کرامت توسط امام را به عنوان تأیید امامت او از جانب خداوند و نصّ فعلی تلقی می‌کنند.[۴۹] نصّ قولی نیز سخنی است که دلالت بر امامت فردی از امام یا پیامبر پیشین نقل شده باشد.[۵۰]
نصّ جلی و خفی
نصّ قولی اگر به صورتی باشد که از ظاهر کلام به صورت صریح و روشن و بی‌نیاز از تحلیل و استدلال درک گردد، به آن نصّ جلی (آشکار) گفته می‌شود.[۵۱] مانند حدیث غدیر[۵۲] و این روایت پیامبر(ص): «سَلِّموا علی علیٍّ بإمْرة المؤمنین»[۵۳] (به علی(ع) به عنوان امیر مؤمنان سلام بدهید).[۵۴] از نگاه متکلمان امامیه نصّ بر امامت باید جلی باشد و بیان صفات و ویژگی‌های امام کفایت نمی‌کند زیرا تشخیص ویژگی‌های پنهانی همچون عصمت در امام برای عموم مردم ممکن نیست.[۵۵]
اگر نصّ بر امامت به صورتی باشد که به صراحت در آن به امامت فرد اشاره نشود بلکه فحوا و محتوای کلام دلالت بر این مسئله بکند، به عنوان نصّ خفی (پنهان) شناخته می‌شود.[۵۶] مانند حدیث منزلت.[۵۷]
سید مرتضی معنای دیگری نیز برای نصّ جلی و خفی بیان می‌کند.[۵۸] بر اساس این معنا اگر روایتی تنها در منابع شیعه امامیه نقل شده باشد نصّ جلی است. و اگر روایتی علاوه بر متون شیعه در متون علمای ناصبی نیز نقل شده باشد و بقیه امّت با وجود اختلاف در تفسیر و تاویل، آن را قبول کرده باشند، به عنوان نصّ خفی شناخته می‌شود.[۵۹]
نصّ بر امامِ بعد از پیامبر اسلام(ص)
اگرچه صحّت انتخاب امام به وسیله نصّ مورد قبول همه مسلمانان است، اکثر اهل سنّت بر این باورند که هیچ نصّی برای امامت از جانب پیامبر(ص) وجود ندارد.[۶۰]ابوالحسن اشعری برای ردّ وجود نصّ به دست دادن عمر بن خطّاب با ابوبکر که نشان از بیعت و نصب در مقام خلافت است استناد می‌کند.[۶۱] به نظر او اگر ابوبکر با نصّ به امامت نصب شده بود این کار عمر جایز نبود.[۶۲]قاضی عبدالجبار معتزلی نیز با تبیین همه احتمالات، وجود نصّ در مورد امامتِ بعد از پیامبر(ص) را منتفی می‌داند.[۶۳] ردّ وجود نصّ بر امام در آثار دیگر علمای اهل سنّت نیز وجود دارد.[۶۴] سید مرتضی در نقد این دیدگاه ضمن رد استدلال‌های قاضی عبدالجبار، مواردی از نصوص را ذکر می‌کند که به صورت صریح و تلویحی اشاره به امامت حضرت علی(ع) دارند.[۶۵]
یحیی بن حمزه علوی مشهور به المؤیّد بالله (درگذشت: ۷۴۹ق) از امامان زیدیه، اعتقاد به وجود نصّ جلی برای امامت حضرت علی(ع) را از اعتقادات خاصّ امامیه می‌داند.[۶۶] از نگاه زیدیه تنها نصّ خفی برای امامت او وجود دارد.[۶۷]
چه کسی مرا در امر اسلام یاری می‌دهد تا برادر من و وصی و جانشینم در میان شما باشد؟ پس اعلان حمایت حضرت علی(ع) به ایشان اشاره کرده و فرمود:
«این (علی) برادر من و وصی و خلیفه من در میان شماست به او گوش دهید و از او اطاعت کنید»
آیاتی از قرآن کریم[۶۸] و روایاتی از پیامبر(ص) اشاره به امامان و خلفاء بعد از خود دارد. در منابع اهل سنت این روایات صرفاً به تعداد امامان اشاره می‌کند و نامی از آنان نمی‌برد که با عنوان روایات «اثنی عشر خلیفة» (خلفای دوازده‌گانه) مطرح شده است.[۶۹] در منابع شیعی علاوه بر تعداد، به نام جانشینان پیامبر(ص) نیز اشاره شده است. در برخی از این نقل‌ها به نام امام اوّل اشاره شده است.[۷۰] و در برخی نقل‌ها همچون حدیث لوح نام همه امامان بیان شده است.[۷۱]
افزون بر این آثار، در منابع روایی شیعه همچون کافی و بحارالانوار در مباحث حجت و امامت، باب‌هایی با تعابیری مانند: «بَابُ الْإِشَارَةِ وَ النَّصِّ عَلَی…» به نصوص وارده شده دربارهٔ امامتِ امامان شیعه اختصاص داده شده است.[۱۱۰]
نصوص امامت افراد دیگر
غیر از امامیه، فرقه‌هایی از اسلام به وجود نصّ در مورد امامت افرادی معتقدند:
ابوبکر
بکریه بر این باورند پیامبر(ص) ابوبکر را به صورت مستقیم و به صراحت به امامت منصوب کرد. گروهی از حنابله و اهل حدیث، و بخشی از خوارج را از این دسته می‌دانند.[۱۱۱] ابن‌حزم و ابن‌حجر هیتمی از جمله کسانی هستند معتقدند که پیامبر(ص) با نصّ جلی ابوبکر را به امامت منصوب کرده است.[۱۱۲] عدّه‌ای نیز بر این عقیده‌اند که پیامبر(ص) به امامت وی با تعیین او به عنوان امام جماعت اشاره کرده است نه این که به صراحت بیان کرده باشد.[۱۱۳] بیهقی از این دسته است و از نظر او عدم تصریح پیامبر(ص) به امامت ابوبکر به این دلیل بوده که علم به انتخاب وی از جانب امّت داشته است.[۱۱۴]
اکثریت اهل سنت این نظریه را نمی‌پذیرند و بر این باورند که هیچی نصّی از پیامبر برای امامت بعد از خودش وجود ندارد.[۱۱۵]سید مرتضی به صورت مفصل به بررسی ادلّه مدّعیان نصّ بر امامت ابوبکر پرداخته و با ذکر استدلال‌هایی همچون ضعف و بدعت‌گذار بودن راویان، نصّ و صریح نبودن این روایات در امامت وی و شواهد بیرونی دیگر این ادّعا را مردود دانسته است.[۱۱۶]
عباس بن عبدالمطّلب
راوندیه (عباسیّه) را بر این عقیده می‌دانند که پیامبر(ص) به صورت تلویحی عمویش عباس را به امامت تعیین کرده است.[۱۱۷] گفته شده این دیدگاه در اوایل دوره حکومت عباسیان شکل گرفت و جاحظ که از متکلمان معتزلی است، با نوشتن کتابی به نام «العباسیّة» آن‌ها را یاری نمود.[۱۱۸] عمر این دیدگاه را کوتاه ارزیابی کرده‌اند.[۱۱۹]
اسماعیل فرزند امام صادق(ع)
به اعتقاد مذهب اسماعیلی، اسماعیل فرزند امام صادق(ع) امام بعد از ایشان است.[۱۲۰] با وجود این که اسماعیلیان نصّ را تنها راه اثبات امامت می‌دانند،[۱۲۱] گفته شده در آثار اسماعیلیه نصّی در مورد امامت اسماعیل روایت نشده است.[۱۲۲] تنها روایاتی که در این مورد نقل شده است، احادیث غیر مشهوری هستند که جعفر بن منصور الیمن[۱۲۳] بدون ذکر سلسلهٔ راویان نقل کرده است.[۱۲۴]
متکلمین امامیه ضمن نقل روایاتی از امام صادق(ع) در انکار امامت اسماعیل، وجود هرگونه نصّ بر امامت اسماعیل را رد کرده و مرگ او در زمان حیات امام صادق(ع) را نشانه عدم امامت وی می‌دانند.[۱۲۵]
عبدالله افطح
عبدالله افطح فرزند دیگر امام صادق(ع) بود که بعد از شهادت حضرت ادّعای امامت کرد و عده‌ای از شیعیان (فطحیه) به امامت او معتقد شدند.[۱۲۶] گفته شده است یکی از عوامل ترغیب او به ادّعای امامت، وصیت امام صادق(ع)[۱۲۷] بود که پنج نفر از جمله وی را به عنوان وصیّ خود تعیین کرده بود.[۱۲۸] علامه مجلسی ضمن اشاره به ضعف سندی این روایت، با تحلیل پنج فرد مشخص شده، تعیین منصور دوانیقی و محمد بن سلیمان (والی مدینه) از جهت تقیّه می‌داند.[۱۲۹]حمیده همسر حضرت نیز به دلیل زن بودن امکان تصدّی امامت نداشته است.[۱۳۰] در میان دو فرزند مطرح شده در این روایت نیز اگر فرزند بزرگتر صلاحیت امامت داشت نیازی به ذکر فرزند کوچکتر نبود.[۱۳۱] در نتیجه این روایت صرفاً نصّ در مورد امامت موسی بن جعفر(ع) است.[۱۳۲]
پانویس
↑شیخ مفید، مسألتان فی النص علی علی(ع)، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳.
↑طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۲۶۸-۲۷۶؛ عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۵۹.
↑عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۹۱.
↑طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۲۶۸-۲۷۶؛ عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۹۱.
↑طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۲۷۶؛ عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۹۲.
↑طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۸؛ عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۹۲.
↑عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۱۱۴.
↑عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۱۱۶.
↑عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۰.
↑عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۶.
↑عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۹.
↑عسکری، «چرا نام امام علی (علیه السلام) در قرآن نیست؟»، سایت مرکز العلامة العسکری للدراسات الإسلامیة؛ عراقی، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، ۱۴۲۸ق، ص۱۱۱.
↑کلانتری و جدیدی، «تحلیل و تبیین ادعای امامت عبدالله افطح و دلایل ردّ امامت وی»، ص۱۴۳.
↑مجلسی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۳۳۷–۳۳۸.
↑مجلسی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۳۳۷–۳۳۸.
↑مجلسی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۳۳۷–۳۳۸.
↑مجلسی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۳۳۷–۳۳۸.
یادداشت
↑آیاتی از قرآن هستند که دلالت دارند بر این مطلب که در هر زمانی کسانی شاهد بر کتاب خدا و امت وجود دارند و خداوند آن‌ها را امام مردم قرار داده است. از این آیات می‌توان به این موارد اشاره کرد: آیات ۸۴ و ۸۹ سوره نحل، آیات ۴۴ و ۱۱۷ سوره مائده، آیه ۱۸ سوره هود، آیه ۴۳ سوره رعد، آیه ۱۸ سوره آل عمران، آیه ۱۵ سوره حجرات و آیه ۱۹ سوره حدید.
منابع
أبوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، مصر، المطبعة الحسینیة، بی‌تا.
ابن‌أثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
ابن‌ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة (ابن‌أبی الحدید)، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی(ره)، بی‌تا.
ابن‌بابویه، علی بن حسین، الإمامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسة الإمام المهدی (علیه السلام)، ۱۳۶۳ش.
ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة فی الرد علی أهل البدع و الزندقة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۴ق.
ابن‌حزم، علی بن أحمد، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.
ابن‌حنبل، احمد، مسند، قاهره، بی‌نا، ۱۳۱۳ق.
ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، تصحیح: فارس تبریزیان، بی‌جا، نشر محقق، ۱۴۱۷ق.
ابویعقوب سجستانی، إسحاق بن أحمد، الإفتخار، بیروت، دارالغرب الإسلامی، ۲۰۰۰م.
ابن‌بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۹۵ق
ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب(ع)، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۶ق.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، نشر الرضی، بی‌تا.
استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم، مدرسة الامام المهدی(ع)، ۱۴۰۷ق.
اشعری، علی بن اسماعیل، اللمع فی الرد علی أهل الزیغ و البدع، قاهرة، المکتبة الأزهریة للتراث، بی‌تا.
اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، بیروت، دار النشر فرانز شتاینر، ۱۴۰۰ق.
المنقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
امیرخانی، علی، «نصّ»، کتاب (مجموعه مقالات) معارف کلامی شیعه؛ کلیات امامت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۹۳ش.
محقق حلّی، جعفر بن حسن، المسلک فی أصول الدین، مشهد، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۳۷۳ش.
مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۱ق.
مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للامام علی بن ابی‌طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
ملک‌مکان، حمید، «امامت در نگاه اهل سنّت»، کتاب (مجموعه مقالات) معارف کلامی شیعه؛ کلیات امامت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۹۳ش.
موسوی شفتی، اسدالله بن محمدباقر، الإمامة، اصفهان، مکتبة مسجد سید اصفهان، ۱۴۱۱ق.
موسوی نژاد، سید علی، «امامت از نگاه زیدیه»، کتاب (مجموعه مقالات) معارف کلامی شیعه؛ کلیات امامت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۹۳ش.
نباطی عاملی، علی بن محمد، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۴ق.
نصیری، محمد، «امامت از دیدگاه اسماعیلیه»، کتاب (مجموعه مقالات) معارف کلامی شیعه؛ کلیات امامت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۹۳ش.
نعمانی، محمّد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
