چِشْم‌ْزَخْم آسیبی است که گمان می‌رود از اثر نگریستن برخی افراد، بر انسان‌ها یا موجودات دیگر وارد می‌شود. در قرآن به این کلمه تصریح نشده، اما بیشتر مفسران بر این باورند که آیه و ان یکاد درباره چشم‌زخم نازل شده است. در روایات، به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌هایی برای در امان ماندن از آن توصیه شده که خواندن معوذتین، سوره حمد، آیه الکرسی و آیه «و إن یکاد» از آن جمله است.
باور به چشم‌زخم در فرهنگ عامیانه نیز رایج است. ایرانیان شکستن تخم‌مرغ، دود کردن اسپند، آویزکردن زیورآلاتی که مشتمل بر حرز (تعویذ) و چهار قل است و نیز مهره‌های خاصی را برای دفع آن مؤثر می‌دانند.
مفهوم‌شناسی
چشم‌زخم آسیبی است که گمان می‌رود از اثر نگریستن برخی افراد شورچشم به انسان یا دیگر جانوران و اشیا وارد می‌شود.[۱] شورچشمی حالتی غیر اختیاری است که از حس حسادت در مواقع بروز خوشحالی، موفقیت، زیبایی، تحسین و... دیگری نشأت می‌گیرد. برخی معتقدند چشم‌زخم تأثیر قوای نفسانی(مخصوصا نفوس ناپاک وخبیث) است.[۲]
چشم‌زخم با حسادت پیوند نزدیکی دارد[۳] و در برخی روایات، منشأ آن را حسد دانسته‌اند.[۴] علامه مجلسی گفته است برخی از مفسران، آیه ۵ سوره فلق را که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده، در این‌باره می‌دانند.[۵]
آیا چشم‌زخم واقعیت دارد؟
در قرآن
واژه چشم‌زخم در قرآن نیامده؛ اما بسیاری از مفسران آیه «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ»[۶] را دال بر وجود چشم‌زخم گرفته[۷] و در شأن نزول آن آورده‌اند که مشرکان از مردی شورچشم خواستند پیامبر(ص) را چشم بزند. هنگامی که آن مرد تصمیم به این کار گرفت، جبرئیل آیه و ان یکاد را فرود آورد و به‌وسیله آن پیامبر را از آسیب چشم‌زخم نگاه داشت.[۸] برخی دیگر از مفسران، «اَزْلاق» را به معنای چشم‌زخم ندانسته و معتقدند «ازلاق» در لغت به معنای نگریستن با دشمنی و تندی به کسی است و در مورد پیامبر(ص) نیز به همین معنا به کار رفته است.[۹]علامه طباطبایی در المیزان اِزلاق در آیه وان یکاد را براساس نظر عموم مفسران همان چشم زخم دانسته وتصریح کرده که منظور از چشم زخم نوعی تأثیر نفسانی است ودلیلی عقلی برای انکارش نداریم افزون بر این که مواردی هست که قابل انطباق بر چشم زخم است ودر روایاتی [۱۰]نیز وارد شده است. [یادداشت ۱] [۱۱] همچنین برخی از مفسران، آیه۶۷ سوره یوسف را ناظر به چشم‌زخم دانسته‌اند. آنان در تفسیر آیه «وَقَالَ یا بَنِی لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّ‌قَةٍ»(و گفت: «اى پسران من، [همه] از يك دروازه [به شهر] در نياييد، بلكه از دروازه‌هاى مختلف وارد شويد.)[۱۲] بر این باورند پسران یعقوب زیباروی، پرشمار و برومند بودند. یعقوب از ترس چشم‌خوردن آنان، توصیه کرد که از دروازه‌های مختلف وارد مصر شوند.[۱۳] البته شیخ طوسی به قول دیگری نیز اشاره کرده که برخی چشم‌زخم را در قرآن انکار و برای توصیه یعقوب به فرزندانش، احتمالات دیگری مانند ترس از آسیب رساندن مأموران حکومتی به آنان را مطرح کردند.[۱۴] همچنین آیت‌الله معرفت برای نفی چشم‌زخم، از آیه بعد که می‌گوید «تدبیر یعقوب کارساز نشد»، استفاده کرده است.[۱۵]
در روایات
بر پایه روایاتی که در منابع حدیثی فریقین نقل شده، چشم‌زخم واقعیت دارد. در یکی از این احادیث گفته شده اگر چیزی می‌توانست بر قضا و قدر سبقت گیرد، چشم‌زخم بود.[۱۶] در روایاتی که از امامان شیعه رسیده نیز به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌هایی برای در امان ماندن از آن توصیه شده است.[۱۷]
از نظر علمی
خواجه نصیرالدین طوسی در شرح اشارات گفته که ابن سینا چشم‌زخم را از امور ظنی می‌دانسته؛[۱۸] اما ملاصدرا معتقد است که برخی نفوس در قوه وهمیه به حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد خارجی تأثیر بگذارند و چشم‌زخم نیز به همین مقوله تعلق دارد.[۱۹] برخی از دانشمندان نیز معتقدند در چشم نیرویی مغناطیسی نهفته است که با تمرین می‌توان آن را پرورش داد.[۲۰]
رابطه با قضا و قدر
برخی چشم‌زخم را مخالف قضا و قدر و توکل دانسته‌اند[۲۱] این دیدگاه منجر به پرسش و پاسخ‌هایی در این زمینه شده است.[۲۲] از دیدگاه عالمان شیعه چشم‌زخم با قدرت الهی منافات ندارد، زیرا آنچه که تأثیر می‌کند، قدرت خداست نه این گونه عوامل. همچنین حدیثی که تأثیر چشم‌زخم را همپایه قضا و قدر معرفی کرده، از باب مبالغه دانسته‌اند.[۲۳] منشأ این برداشت احادیثی است که در تأیید چشم‌زخم وارد شده؛ احادیثی همچون «چشم‌زخم، مرد را به گور و شتر را به دیگ می‌اندازد»[۲۴] و «اگر قبرها را بشکافند خواهید دید که بیشتر مردگان به سبب چشم‌زخم مرده‌اند.»[۲۵]
حکم فقهی
در کتب فقهی شیعه درباره چشم‌زخم بحث نشده و احادیثی که در کتب روایی آمده، مبنای استنباط حکم فقهی قرار نگرفته‌اند؛ البته گفته شده در برخی از مناطق شمال آفریقا در صورت اثبات اینکه فردی مشهور به چشم‌شوری است و از این راه، به کسی خسارت وارد کرده، ضامن است. همچنین گفته شده برخی از فقهای اهل‌سنت، برای کسانی که به شورچشمی مشهور می‌شدند احکامی صادر می‌کردند؛ مثلا باید او را از اختلاط با مردم بازداشت و در خانه‌اش نگهداری کرد و برایش از بیت المال مقرری تعین نمود.[۲۶]
در امان ماندن از چشم‌زخم
ائمه شیعه در دعاهایی که از آنان نقل شده، از خدا خواسته‌اند تا چشم‌زخم را از آنان دور بدارد. یکی از خواسته‌های امام سجاد در دعای بیست و سوم صحیفه سجادیه همین است.[۲۷]
در روایات شیعه، برای محفوظ ماندن از اثر چشم‌زخم، خواندن معوذتین، آیه الکرسی و آیه و ان یکاد سفارش می‌شود. بر پایه روایتی از امام هشتم شیعیان، قرائت سوره حمد و معوذتین برای دفع چشم‌زخم توصیه گردیده است.[۲۸] از امام رضا(ع) نقل شده است که برای دفع چشم‌زخم، نوشته‌ای از سوره حمد، معوذتین و آیه الکرسی را در شیشه‌ای قرار دهید.[۲۹]
همچنین از امامان شیعه نقل شده هنگامی که چیزی شما را به تعجب آورد، ذکر خدا را به زبان جاری کنید و اذکاری مانند تکبیر، حوقله و ماشاءالله را بگوید و برای برادر ایمانی‌اش از خداوند در خواست برکت کند.[۳۰]
دعای دفع چشم‌زخم
در برخی کتب دعاهایی برای دفع چشم‌زخم ذکر شده است[۳۱] از جمله:
- «اللَّهُمَّ رَبَّ مَطَرٍ حَابِسٍ وَ حَجَرٍ یابِسٍ وَ لَیلٍ دَامِسٍ وَ رَطْبٍ وَ یابِسٍ رُدَّ عَینَ الْعَینِ عَلَیهِ فِی کیدِهِ وَ نَحْرِهِ وَ مَالِهِ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کرَّتَینِ ینْقَلِبْ إِلَیک الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ.» [۳۲]
سید محمدحسین تهرانی از استادش سید هاشم حداد دعایی برای چشم زخم نقل کرده ولی سندی برایش ذکر نکرده است.[۳۳]
باورهای عامیانه
در فرهنگ‌های مختلف شیوه‌های متفاوتی برای دفع چشم‌زخم مطرح است در برخی از مناطق آسیایی، پندار عمومی بر این است که دودکردن اسپند و شکستن تخم‌مرغ، برای دفع چشم‌زخم مؤثر است.[۳۴] ایرانیان معمولاً در مجالس شادی برای دفع چشم‌زخم دانه‌های اسپند را بو داده و دود آن در محل رفت و آمد حاضران پخش می‌کنند.[۳۵] اما در منابع دینی، چیزی بر تأیید این اعمال یافت نمی‌شود، از این رو برخی این موارد را برای رفع چشم زخم بی‌اثر دانسته‌اند.[۳۶]
در ایران مردم قاب‌هایی که در آنها آیه و ان یکاد، آیة الکرسی و چهارقل نوشته شده را برای دفع چشم‌زخم در منزل یا کتیبه کاشی‌کاری شده آنها را در سردر منازل یا دیگر املاک نصب می‌کنند. گردن‌آویزها و زیورآلات زینتی مشتمل بر آیات وان یکاد، آیة الکرسی، چهارقل و دعای شرف‌الشمس در دسترس عموم قرار دارد که معمولاً آنها را با انگیزه در امان ماندن از اثرات چشم‌شوری به گردن کودکان یا در جای دیگر آویزان می‌کنند.
برخی از مردم نیز اشیاء قیمتی و نفیس خود را از کسانی که گمان می‌کنند چشمان شور دارند، پنهان می‌دارند. همچنین در ادبیات عامیانه، عبارت‌هایی مانند «بر چشم بد لعنت» و «الهی چشم حسود کور بشه» رایج است.[۳۷]
همچنین از مهره‌های آبی‌رنگی به عنوان دستبند، گردنبند یا آویز برای دفع چشم‌زخم استفاده می‌شود (سنگ چشم‌نظر)، که بر اساس استفتائات برخی از مراجع تقلید، مانند حسین نوری همدانی مستند شرعی ندارند.[۳۸]
چشم‌زخم در ادیان دیگر
چشم‌زخم از باورهای پیروان ادیان پیش از اسلام نیز بوده است؛ گفته‌اند یهودیان ۹۹ درصد از مرگ‌ها را ناشی از چشم‌زخم می‌دانستند.[۳۹] اعراب در دوران جاهلیت، چشم‌زخم را منحصر در اثر چشم آدمی نمی‌دانستند و آن را نتیجه نگاه برخی حیوانات نیز می‌پنداشتند[۴۰] آنان برای در امان ماندن از چشم‌زخم، از تدابیر مختلفی استفاده می‌کردند. به عنوان نمونه، هنگامی که تعداد شتران کسی به ۱۰۰۰ می‌رسید، یک چشم بهترین شتر خود را کور می‌کردند.[۴۱] البته پیش از اعراب دو سنت سامی و هندو آریایی این باورها را داشتند.[۴۲]
در اشعار فارسی
بررسی دیوان های شاعران بزرگ زبان و ادبیات فارسی، نشان می‌دهد عنصر چشم زخم از وجوه گوناگون، مورد توجه ایشان قرار گرفته است و شاعران با باریک اندیشی های خود، مفاهیم جدیدی را در این زمینه آفریده‌اند که پیش از آنان سابقه‌ای نداشته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، مدخل چشم‌زخم.
- ↑ ملاصدرا، شرح اصول کافی،۱۳۸۳ش، ج۲، ص۴۴۲.
- ↑ بوی، ص۲۳۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۴۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۴۸.
- ↑ سوره قلم، آیه ۵۱.
- ↑ طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۶۱۹؛ نک: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۱۲.
- ↑ رازی، روض الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۱۹، ص۳۷۰.
- ↑ طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۶۱۹؛ معرفت، شبهات و ردود، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ الفیض الکاشانی، الوافي، ج۹، ص۱۶۴۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۹، ص۳۸۸.
- ↑ سوره یوسف، آیه۶۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۸۰؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۸، ص۴۸۱.
- ↑ طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۶، ص۱۶۷.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ ابن حنبل، ج۲، ص۳۱۹: به نقل از دانشنامه جهان اسلام مدخل چشم‌زخم، مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۹، ۲۵-۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.
- ↑ طوسی، شرح اشارات، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۱۷: بنقل از دانشنامه جهان اسلام مدخل چشم‌زخم.
- ↑ ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۲، ص۴۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴،ص۴۲۲.
- ↑ سعدی، ص۱۳۹؛ نراقی، جامع السعادات، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۷.
- ↑ برای نمونه: نک: شریف رضی، المجازات النبویه، ۱۳۸۰ش، ص۳۳۶-۳۳۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۹، ص۳۴-۳۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۵.
- ↑ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۹۷۳م، ج۹، ص۱۱۰.
- ↑ صحیفه سجادیه، ۱۳۷۶ق، ص۱۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۰۳.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۳۸۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۶.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۳۸۶؛ کفعمی، المصباح الکبیر، ۱۴۰۵ق، ص۲۲۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۶.
- ↑ طبرسی، مکارم اخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۱۴-۴۱۵.
- ↑ طبرسی، مکارم اخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۱۴-۴۱۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۳۱.
- ↑ طهرانی، مطلع الانوار، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ بلوکشایی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل چشم‌زخم.
- ↑ مشیری تفرشی، راه‌های مختلف فع چشم‌زخم از نظر عامه مردم، ۱۳۹۲ش.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید «به عدم صحّت جلوگیری از چشم زخم با دود کردن اسپند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی.
- ↑ مشیری تفرشی، راه‌های مختلف فع چشم‌زخم از نظر عامه مردم، ۱۳۹۲ش.
- ↑ «نظر مراجع تقلید درباره چشم زخم/ دعا بخوانید، مهره‌ها مستند شرعی ندارند»، خبرگزاری مهر.
- ↑ واژه‌های فرهنگ یهود، ۱۹۷۷م، ص۱۹۱-۱۹۲.
- ↑ نک: جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۲، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ نک: وسترمارک، ص۵۵-۵۸.
- ↑ غلامحسین‌زاده و دیگران، «عوامل چشم‌زخم در شعر شاعران فارسی»، ص۱۰۲.
- ↑ غلامحسین‌زاده و دیگران، «عوامل چشم‌زخم در شعر شاعران فارسی»، ص۱۰۷.
- ↑ غلامحسین‌زاده و دیگران، «عوامل چشم‌زخم در شعر شاعران فارسی»، ص۱۰۵ و ۱۰۶.
یادداشت
- ↑ والمراد بإزلاقه بالأبصار... على ما عليه عامة المفسرين ـ الإصابة بالأعين ، وهو نوع من التأثير النفساني لا دليل على نفيه عقلا وربما شوهد من الموارد ما يقبل الانطباق عليه ، وقد وردت في الروايات فلا موجب لإنكاره.
منابع
- ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دارصادر.
- ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات مع الشرح لنصرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران، ۱۴۰۳ق.
- امام سجاد(ع)، الصحیفه السجادیه، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۶ق.
- بلوکشاهی، علی، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی.
- «به عدم صحّت جلوگیری از چشم زخم با دود کردن اسپند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱ دی ۱۳۹۹ش.
- جاحظ، عمرو بن بحر، کتاب الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق/۱۹۶۵-۱۹۶۹م.
- رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی وابسته به آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ش.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، بوستان سعدی، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- شختر، حییم و دیگران، واژه‌های فرهنگ یهود، ترجمه: منشه امیر و دیگران، تل‌آویو، انجمن جوامع یهودی، ۱۹۷۷م.
- شریف رضی، محمد بن حسن، المجازات النبویه، قم، درالحدیث، ۱۴۲۲ق-۱۳۸۰ش.
- شوکانی، محمد، نیل الاوطار من احادیث سیدالاخیار، شرح منتقی الاخبار، بیروت، ۱۹۷۳م.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق/۱۳۷۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- غلامحسین‌زاده، غلامحسین و دیگران، «عوامل چشم‌زخم در شعر شاعران فارسی»، مجله کهن نامه ادب پارسی، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء العربی، ۱۴۲۰ق.
- کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح الکبیر، قم، دارالرضی، ۱۴۰۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاربعه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مشیری تفرشی، منیژه، راه‌های مختلف رفع چشم‌زخم از نظر عامه مردم، روزنامه اطلاعات، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۲، شماره ۲۵۵۷۰.
- معرفت، محمدهادی، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، قم، مؤسسة التهمید، ۱۳۸۸ش/۱۴۳۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدار، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تصحیح: محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۳۳ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، نجف، چاپ: محمدکلانتر، ۱۹۶۷م/۱۳۸۷ق.(افست بی‌تا.)
- «نظر مراجع تقلید درباره چشم زخم/ دعا بخوانید، مهره‌ها مستند شرعی ندارند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۷ خرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱ دی ۱۳۹۹ش.
- Bess Allen Donaldson, The wild rue: a study of Muhammadan magic and folklore in Iran, London 1938, repr. New York 1973.
- Edward Westermarck, Pagan survivals in Mohammedan civilisation, Amsterdam 1973.
پیوند به بیرون