قیام ۱۹ دی تجمع و راهپیمایی مردم و طلابِ شهر قم در سال ۱۳۵۶ش، در اعتراض به انتشار مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات که در بخشی از آن مطالبی علیه امام خمینی بیان شده بود. این اعتراض از ۱۸ دی آغاز و تا ۲۰ دی به طول انجامید و اوج آن در ۱۹ دی رخ داد. قیام ۱۹ دی سرآغاز سلسه حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردم علیه نظام پادشاهی پهلوی دانسته شده که منجر به انقلاب اسلامی ایران شد.
 | |
| زمان | ۱۹ دی ۱۳۵۶ش |
|---|---|
| دوره | محمدرضا پهلوی |
| مکان | قم |
| علت | انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه |
| نتایج | شتاب در روند انقلاب اسلامی ایران |
| تلفات | شش تن کشته و نه تن زخمی |
| واکنش‌ها | اعلامیه مراجع تقلید و گروه‌های ملی-مذهبی |
زمینه اصلی این قیام، چاپ مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» بود. در این مقاله امام خمینی عامل ارتجاع (پسرفت) و مسئول خون‌های ریخته شده در واقعه پانزده خرداد شمرده شد. هدف از انتشار این مقاله را تخریب چهره امام خمینی دانسته‌اند. از دیگر زمینه‌ها و عوامل قیام ۱۹ دی، مرگ مشکوک سید مصطفی خمینی و همچنین فضای باز سیاسی دانسته شده که از اواسط سال ۱۳۵۵ش در ایران آغاز شده بود.
حرکت‌های اعتراضی مردم از ۱۸ دی آغاز و در عصر نوزدهم به خشونت کشیده شد و طبق آمار رسمی حکومت پهلوی شش تن کشته شدند. برخی مراجع تقلید و گروه‌های ملی و مذهبی کشتار معترضان را محکوم کردند. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز نیز به خشونت کشیده شده و ده‌ها نفر کشته شدند. برگزاری مراسم چهلمِ شهدایِ هر کدام از وقایع، سبب کشته‌شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌شد.
قیام ۱۹ دی را باعث تقویت جنبه اسلامی انقلاب و مطرح‌شدن امام خمینی به‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی در مبارزه با حکومت پهلوی دانسته‌اند. پس از این واقعه، مخالفت با نظام پهلوی از گروه‌هایی خاص به توده مردم گسترش یافت و میان عالمان شیعه ایران وحدتی نِسبی برقرار شد. کتاب‌هایی مانند «جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی» و «حماسه ۱۹ دی قم ۱۳۵۶» در موضوع قیام ۱۹ دی منتشر شده است.
اهمیت و جایگاه
قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ش سرآغاز سلسله حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردم ایران علیه نظام پادشاهی پهلوی بود،[۱] از این تظاهرات، به‌عنوان شروع مرحله‌ای جدید در نهضت اسلامی،[۲] و عامل شتاب در جریان انقلاب[۳] یاد شده است.
یکی از عوامل شتاب انقلاب پس از ۱۹ دی، مراسم‌ها و تظاهرات‌های پی‌درپی پس از واقعه ۱۹ دی دانسته شده است.[۴] مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز و مراسم چهلم شهیدان واقعه تبریز در یزد،[۵] تهران، مشهد، اصفهان و شیراز برگزار شد. برگزاری مراسم چهلمِ هر کدام از وقایع، سبب کشته‌شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌گشت.[۶] پس از یک سال و یک ماه، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش نظام پادشاهی پهلوی سقوط و انقلاب اسلامی پیروز شد.[۷]
۱۹ دی در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، «قیام خونین مردم قم» نامگذاری شده است.[۸] هر سال به مناسبت این روز، گروهی از مردم قم با سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران دیدار می‌کنند.[۹]
انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه
عامل اصلی قیام ۱۹ دی، انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات بود.[۱۰] این مقاله به مناسبت روز کشف حجاب و نزدیکی سالگرد انقلاب سفید در ۱۷ دی ۱۳۵۶ش به چاپ رسید.[۱۱] نام نویسنده احمد رشیدی مطلق بود که آن را مستعار دانسته‌اند.[۱۲] به‌گفته سر آنتونی پارسونز[یادداشت ۱]، سفیر سابق انگلیس در ایران، با توجه به سلسله مراتب تصمیم‌گیری در حکومت پهلوی، تصمیم به نگارش و انتشار این مقاله از طرف شخص محمدرضا پهلوی یا ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) یا هیئت دولت بوده است.[۱۳]
در این مقاله امام خمینی و مخالفانِ انقلاب سفید شاه، عوامل ارتجاع (مخالفت با تجدد جامعه و تمایل به اوضاع قدیمی) شمرده شده و امام خمینی مسئول خون‌های ریخته شده در واقعه پانزده خرداد دانسته شد.[۱۴] همچنین خمینی مردی ماجراجو ولی بی‌اعتقاد، وابسته به مراکز استعماری، جاه‌طلب و دنبال کسب شهرت خوانده شد.[۱۵]
هدف از این مقاله را تخریب چهره امام خمینی و ایجاد اختلاف میان روحانیان سنتی که درگیری کمتری با حکومت پهلوی داشتند و روحانیان مخالف حکومت پهلوی دانسته‌اند.[۱۶]
علاوه بر چاپ این مقاله، عوامل دیگری را نیز در شکل‌گیری این قیام تأثیرگذار دانسته‌اند: درگذشت مشکوک سید مصطفی خمینی فرزند امام خمینی[۱۷] حدود سه ماه قبل از قیام ۱۹ دی، در ۱ آبان ۱۳۵۶ش، در نجف [۱۸] که حامیان امام خمینی حکومت پهلوی را مسئول قتل مصطفی خمینی معرفی می‌کردند.[۱۹]
یکی دیگر از زمینه‌های قیام ۱۹ دی را فضای باز سیاسی دانسته‌اند که شامل آزادی شماری از زندانیان سیاسی و آزادی عمل بیشتر سخنرانان دینی می‌شد.[۲۰]
شرح واقعه
اوج قیام ۱۹ دی عصر ۱۹ دی ۱۳۵۶ش در قم رخ داد.[۲۱] معترضان شامل طلاب و بازاریان قم[۲۲] و نیز گروهی از بازاریان و دانشگاهیان تهران[۲۳] بودند. حسین نوری همدانی که در آن زمان یکی از مدرسان و مجتهدان قم بود، در منزل خود برای معترضان سخنرانی کرد. جمعیت حاضر پس از سخنرانی به سمت چهارراه بیمارستان (چهارراه شهدای کنونی) حرکت کردند؛ شعارهای معترضان «مرگ بر حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی» بود.[۲۴] پس از آن میان تظاهرکنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد.[۲۵] در نزدیکی چهارراه بیمارستان تیراندازی شد و شماری از تظاهرکنندگان کشته و زخمی شدند.[۲۶]
.jpg)
سید حسین موسوی تبریزی فعال سیاسی ضد حکومت پهلوی، از دست‌اندرکاران وقایع ۱۹ دی شمرده شده است.[۲۷] او در شب ۱۷ دی ۱۳۵۶ش، شماری از مجتهدان حوزه علمیه قم[یادداشت ۲] را در خانه حسین نوری همدانی گرد آورد. آنها در اعتراض به انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه، تصمیم به تعطیلی حوزه علمیه قم در ۱۸ دی گرفتند. این تصمیم به مراجع تقلید وقت اعلام شد.[۲۸] روز ۱۸ دی درس‌های حوزه علمیه قم تعطیل شد و طلاب به منازل برخی مراجع تقلید[یادداشت ۳] رفتند و آنها در جمع طلاب سخنرانی کردند.[۲۹]
بازاریان قم در صبح ۱۹ دی، اعلامیه‌ای در حمایت از حوزه و مرجعیت امام خمینی صادر کرده و بازار را تعطیل کردند. حرکت بازاریان به‌سمت حرم حضرت معصومه(س) و همراهی طلاب با آنان، باعث تعطیلی درس‌های حوزه در این روز نیز شد. تظاهرکنندگان به خانه برخی مراجع تقلید و مجتهدان وقت[یادداشت ۴] رفتند و آنها برای تظاهرکنندگان سخنرانی کردند.[۳۰] روز ۲۰ دی نیز گروهی از مردم در منزل سید محمدرضا گلپایگانی، مرجع تقلید، تجمع کردند که با حضور پلیس به درگیری و خشونت کشیده شد.[۳۱]
آمار جمعیت، کشته و زخمی‌ها
بر اساس گزارش ساواک، شمار تظاهرکنندگان حدود ده هزار نفر بوده است.[۳۲] روزنامه اطلاعات در ۲۰ دی، تعداد کشته‌شدگان را شش تن و شمار زخمی‌ها را نُه تن گزارش کرده است.[۳۳] به‌گفته سید حسین موسوی تبریزی از دست‌اندرکاران تظاهرات نیز، شمار مجموع شهیدان و مجروحان پانزده تن بوده است.[۳۴] البته در منابع غیررسمی، از «گروه زیادی»[۳۵] «هفتاد تا سیصد»[۳۶] و «ده‌ها» شهید[۳۷] سخن گفته شده است. بیشتر شهیدان واقعه ۱۹ دی در قبرستان بقیع قم دفن شدند.[۳۸]
واکنش‌ها
قیام ۱۹ دی واکنش‌هایی را در پی داشت؛ حکومت پهلوی ۲۵ یا ۲۷ تن از معترضان را از قم تبعید کرد.[۳۹] برخی از مراجع تقلید مانند سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محمدکاظم شریعتمداری در ۲۲ دی، قتل معترضان در واقعه ۱۹ دی و محتوای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه را محکوم کردند.[۴۰] همچنین برخی از گروه‌های سیاسی کشته شدن معترضان در روز ۱۹ دی را محکوم کردند.[یادداشت ۵][۴۱] سید احمد خوانساری از مراجع تقلید، در برابر انتشار مقاله و نیز واقعه ۱۹ دی واکنشی نشان نداد.[۴۲]
.jpg)
امام خمینی که در آن زمان، به نجف تبعید شده بود، در ۲ بهمن به مناسبت قیام ۱۹ دی پیامی صادر کرد. ایشان در این پیام واقعه ۱۹ دی را ادامه قیام ۱۵ خرداد دانست و به حامیانش مژده پیروزی در برابر حکومت پهلوی داد.[۴۳]
پس از چهل روز از واقعه ۱۹ دی، در تبریز، مراسم چهلم شهیدانِ ۱۹ دی در ۲۹ بهمن برگزار شد. بین شرکت‌کنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد[۴۴] و به خشونت کشیده شد. ده‌ها کشته و صدها زخمی پیامد این واقعه بود.[۴۵]
قیام ۱۹ دی پیامدهایی نیز به همراه داشت: وحدت نسبی میان عالمان شیعه در مخالفت با حکومت پهلوی،[۴۶] به حاشیه رفتن عالمان و روحانیانی که به مدارا با حکومت پهلوی معتقد بودند،[۴۷] تقویت جنبه اسلامی انقلاب[۴۸] رهبری امام خمینی در نهضت انقلاب اسلامی[۴۹] و گسترش نهضت از گروه‌هایی خاص به توده مردم.[۵۰]
تک‌نگاری
برخی از کتاب‌هایی که با موضوع قیام ۱۹ دی نوشته شده چنین‌اند:
- جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی نوشته ابراهیم طالبی دارابی: در فصل اول این کتاب به وضعیت سیاسی و اقتصادی حکومت پهلوی در دهه ۱۳۵۰ و عوامل، واکنش‌ها و پیامدهای قیام ۱۹ دی پرداخته شده است. در انتهای کتاب، متن مقاله احمد رشیدی مطلق و برخی اسناد مربوط به قیام ۱۹ دی آمده است. این کتاب توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۹ش چاپ شده است.[۵۱]
- حماسه ۱۹ دی قم ۱۳۵۶ نوشته علی شیرخانی: این کتاب شامل خاطرات هفده تن از ناظران قیام ۱۹ دی از میان عالمان، طلاب و بازاریان است و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۷ش به چاپ رسیده است.[۵۲]
- آذرخش انقلاب، ویژه‌نامه قیام ۱۹ دی نوشته جواد ملایی‌پور: در این کتاب به علل و انگیزه‌های قیام و چگونگی، واکنش‌ها و پیامدهای آن پرداخته شده و توسط مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، در سال ۱۳۸۳ش منتشر شده است.[۵۳]
پانویس
- ↑ نیکبخت، «پیامدهای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه»، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ خامنه‌ای، دیار بصیرت جهاد و اجتهاد، ۱۳۹۴ش، ص۲۹.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۴.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۷۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۱۷.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب: بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۹.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۸۰.
- ↑ «مناسبت‌های تقویم»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «بیانات در دیدار مردم قم، ۱۸ دی ۱۳۸۹ش»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای؛ «بیانات در دیدار مردم قم در ۱۸ دی ۱۳۸۲ش»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ اباذری، وادی عشق، ۱۳۹۰ش، ص۳۶۹.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۸.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۹.
- ↑ نعیمی، «ارزیابی مقاله ایران استعمار سرخ و سیاه به عنوان عامل شتابزا در انقلاب اسلامی ایران»، ص۴۸.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۷.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۴.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۵.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش.
- ↑ شیرخانی، «یادی از آیت الله شهید سید مصطفی خمینی»، ص۱۹۹.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۵.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۳.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۹ و ۴۰۰.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۸ و ۳۹۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۹ و ۴۰۰.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۷.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.
- ↑ «تحلیلی بر واقعه۱۹ دی۱۳۵۶ قم»، خبرگزاری فارس.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۸ و ۳۹۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۱.
- ↑ «جنایت رژیم پهلوی در ۱۹ دی ۵۶»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «در تظاهرات خونین قم ۶ نفر کشته و ۹ نفر زخمی شدند»، روزنامه اطلاعات.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۱.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ص۳۱۵.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۸.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۲.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۸۶–۹۰.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۵۴–۵۶.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۳۱۴ و ۳۱۵.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۳.
- ↑ منصوری، آشنایی با انقلاب اسلامی، ۱۳۹۰ش، ص۲۰.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۳.
- ↑ شیرخانی، «اسناد و خاطرات: جایگاه قیام ۱۹ دی در روند پیروزی انقلاب اسلامی»، ص۱۸۹.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۹ و ۱۶۰.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۴.
- ↑ ملکوتیان، زمینه‌ها عوامل و بازتاب جهانی انقلاب اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۹.
- ↑ طالبی دارابی، جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- ↑ شیرخانی، حماسه ۱۹ دی قم، ۱۳۷۷ش.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش.
یادداشت
- ↑ Sir Anthony Parsons
- ↑ افردای که موسوی تبریزی توانست گردآورد، به گفته خود وی چنین‌اند: یوسف صانعی، علی‌اکبر فیض مشکینی، حسین وحید خراسانی، جعفر سبحانی، ناصر مکارم شیرازی، محمد مؤمن قمی، سید حسن طاهری خرم‌آبادی و محمد محمدی گیلانی.
- ↑ سید محمدرضا گلپایگانی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید محمدکاظم شریعتمداری، (موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.) میرزا هاشم آملی و سید محمدصادق روحانی
- ↑ سید محمدحسین طباطبائی، ناصر مکارم شیرازی مرتضی حائری حسین وحید خراسانی و حسین نوری همدانی
- ↑ برخی از این گروه‌ها چنین‌اند: اتحاد نیروهای جبهه ملی ایران (اتحاد نیروهای جبهه ملی ایران متشکل از حزب ایران، حزب ملت ایران و سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران بود و کریم سنجابی و شاپور بختیار از اعضای اصلی آن بودند.)، جنبش مسلمانان مبارز (حزب زحمتکشان ملت به رهبری حبیب‌الله پیمان، با تفکراتی مرکب از اسلام و سوسیالیسم)، حزب زحمتکشان ملت ایران (حزب زحمتکشان ملت ایران، به رهبری مظفر بقایی کرمانی، از حامیان حکومت مشروطه سلطنتی و از مخالفان حزب توده بود.)، و شعبه خارج از کشور نهضت آزادی ایران.
منابع
- اباذری، عبدالرحیم، در وادی عشق: خاطرات حجةالاسلام و المسلمین سید تقی موسوی درچه‌ای، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۸ش.
- بهشتی‌سرشت، محسن، و رسول صابر دمیرچی، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، در مجله مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۱۴، پاییز ۱۳۸۷ش.
- «بیانات در دیدار مردم قم، ۱۸ دی ۱۳۸۲ش»، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۸ دی ۱۳۸۲ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- «بیانات در دیدار مردم قم، ۱۸ دی ۱۳۸۹ش»، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطب: ۱۸ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- «جنایت رژیم پهلوی در ۱۹ دی ۵۶»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- «تحلیلی بر واقعه۱۹ دی۱۳۵۶ قم»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
- حسن‌زاده، اسماعیل، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، در پژوهشنامه متین، شماره ۱، زمستان ۱۳۷۷ش.
- خامنه‌ای، سید علی، دیار بصیرت جهاد و اجتهاد، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- «در تظاهرات خونین قم ۶ نفر کشته و ۹ نفر زخمی شدند»، روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۵۰۹، ۲۰ دی ۲۵۳۶ شاهنشاهی (۱۳۵۶ش).
- «روایت اسناد لانه جاسوسی از قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ دی ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- شیرخانی، «اسناد و خاطرات: جایگاه قیام ۱۹ دی در روند پیروزی انقلاب اسلامی»، در پژوهشنامه انقلاب اسلامی (دانشگاه تهران)، پیش‌شماره ۳، پاییز ۱۳۷۸ش.
- شیرخانی، بنیامین، «یادی از آیت‌الله شهید سید مصطفی خمینی»، در حضور، شماره۷۰، پاییز ۱۳۸۸ش.
- شیرخانی، علی، حماسه ۱۹ دی قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- طالبی دارابی، ابراهیم، جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، نشر گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- عفتی، قدرت‌الله، «مثلث شتاب انقلاب قم، تبریز و یزد»، در مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۴ش.
- «قیام ۱۹ دی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۸ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
- ملایی‌پور، جواد، آذرخش انقلاب، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۳ش.
- ملکوتیان، مصطفی، زمینه‌ها عوامل و بازتاب جهانی انقلاب اسلامی رهیافت فرهنگی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۰ش.
- «مناسبت‌های تقویم»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید مطلب: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- منصوری، جواد، آشنایی با انقلاب اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۰ش.
- موسوی تبریزی، حسین، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- نعیمی، عباس و دیگران، «ارزیابی مقاله ایران استعمار سرخ و سیاه به عنوان عامل شتابزا در انقلاب اسلامی ایران»، در فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، شماره ۶، پاییز ۱۳۹۲ش.
- نیکبخت، «پیامدهای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه»، پرتال جامع علوم انسانی، در یاد ایام، شماره ۵۲، دی ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
پیوند به بیرون
- قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم
- تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم
- قیام ۱۹ دی قم
- اسناد و خاطرات: جایگاه قیام ۱۹ دی در روند پیروزی انقلاب اسلامی