هارون عباسی (۱۴۵ -۱۹۳ق) معروف به هارون الرشید پنجمین خلیفه عباسی (حکومت:۱۷۰ ـ۱۹۳ق) است که هم عصر با امام موسی کاظم(ع) و امام رضا(ع) بود. به گزارش تاریخ، زندانی شدن امام کاظم(ع)، شهادت او و تحت فشار قرار دادن شیعیان در دوران هارون بوده است. هارون یکی از فرزندان مهدی عباسی است که دوران حکومتش به جهت درآمد اقتصادی، رونق تجارت، پیشرفت علم، فلسفه و موفقیت در فتوحات، عصر طلایی دوران حکومت عباسی نامیده می‌شود. در دوران خلافت هارون، جنگ‌های خارجی متعددی از جمله جنگ با رومیان درگرفت و ملکه روم مجبور به صلح و پرداخت غرامت به سپاه هارون شد. در دوره او شورش‌هایی علیه حکومت واقع شد که مهم‌ترین آن قیام یحیی بن عبدالله، برادر نفس زکیه بوده است. از دیگر فعالیت‌های هارون، پیشبرد علوم و افزایش ترجمه متون علمی به ویژه از یونانی به عربی بوده است.
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| نام | هارون عباسی |
| لقب | هارون الرشید |
| پدر | مهدی عباسی |
| مادر | خیزران |
| فرزندان | محمد امین، مأمون |
| محل دفن | سناباد، بقعه هارونیه |
| حکومت | |
| سمت | پنجمین خلیفه عباسی |
| سلسله | عباسیان |
| آغاز حکومت | ۱۷۰ق |
| پایان حکومت | ۱۹۳ق |
| همزمان با | امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) |
| اقدامات مهم | زندانی کردن امام کاظم، نهضت ترجمه |
| پیش از | محمد امین عباسی |
| پس از | هادی عباسی |
نسب
هارون عباسی معروف به هارون الرشید، از خلیفه‌های عباسی در سال ۱۴۵ قمری در ری به دنیا آمد. او فرزند مهدی عباسی و کنیزی به نام خیزران بود.[۱]
پدرش در زمان تولد هارون، امیر منطقه ری و خراسان بود. کنیۀ هارون ابوجعفر است.[۲] هارون در سال ۱۷۰ ق با مرگ برادرش هادی به خلافت رسید و تا سال ۱۹۳ هجری حکومت کرد.[۳]
قلمرو حکومت
بنا بر نقل منابع تاریخی، دولت عباسی در زمان هارون و مأمون به اوج عظمت خود رسید.[۴] هارون را از مشهورترین خلفای عباسی دانستند. عصر هارون به جهت درآمد زیاد، رونق تجارت، پیشرفت علم، فلسفه و موفقیت در فتوحات، عصر طلایی دوران حکومت عباسی نامیده می‌شود.[۵] مطهری او را طاغوت بسیار بزرگ و خلیفه بسیار مقتدر عباسی [۶]قهرمان هزار و یک شب و دارای زندان‌های فراوان و اهل بادهگساری و ظلم وصف کرده است. [۷] بر اساس پیش‌گویی امام علی(ع) پنجمین خلیفه بنی‌عباس، یعنی هارون، باعظمت‌ترین آنها معرفی شده است.[۸] [یادداشت ۱] در این پیش‌گویی، امام علی(ع) از روی کار آمدن دو حکومت بر مسلمان‌ها خبر داده است[۱۰] که برخی حدیث‌شناسان این دو حکومت را بر خلافت بنی‌امیه و بنی‌عباس تطبیق کرده‌اند.[۱۱] نواحی غربی بغداد، از شهر الانبار تا مصر و آفریقا، قسمت شرقی از شیروان تا ترکیه و منطقه خراسان تحت سلطه هارون بود.[۱۲]
امپراطوری روم
در دوران خلافت هارون الرشید جنگ‌های خارجی متعددی درگرفت از جمله آنها جنگ با رومیان بود. از جمله این جنگ‌ها، سال ۱۸۱ق بود که هارون با سپاهی بزرگ تا آسیای صغیر و قسطنطنیه پیش رفت و ملکه روم که قدرت مقابله با سپاه هارون را نداشت، به او پیشنهاد صلح و غرامت سالانه را داد.[۱۳]
اما چند سال بعد یکی از امپراطورهای روم با قرار داد صلح و غرامت مخالفت کرد و تصمیم گرفت، تمام غرامت‌های پرداخت شده را برگرداند. این تصمیم با برخود تند و تحقیرآمیز هارون مواجه شد و به سرانجام نرسید.[۱۴]
.jpg)
اوضاع شیعیان
برخی کتاب‌های تاریخی برخورد هارون با شیعیان را شدید دانسته‌اند.[۱۵] از ابوالفرج اصفهانی و طبری نقل کرده‌اند، هارون در دوران خلافت خود، درگیری‌های مختلفی با علویان داشته و به کشتار آنان اقدام کرده است.
برخی مورخان نقل می‌کنند، هارون برای حفظ حکومت و جلوگیری از قیام شیعیان، آنان را سرکوب می‌کرد. شخصی به نام سفیان بن بزار می‌گوید روزی نزد مأمون بودم و او در جمعی گفت، مذهب تشیع را پدرم هارون به من آموخت و اگر شیعیان را به قتل می‌رساند، به‌خاطر حکومت بود؛ چراکه حکومت عقیم و نازا است.[۱۶]
حوادث مهم دوران هارون
هارون هم‌عصر با امام کاظم(ع) بود و دستور به قتل ایشان نیز داد.[۱۷] همچنین قیام‌های شیعی و غیرشیعی علیه هارون شکل گرفت و حکومت به پیشرفت‌های اقتصادی و علمی دست یافت.
زندانی شدن امام کاظم(ع)
۱۳ سال از دوران امامت امام کاظم(ع)، در دوره خلافت هارون سپری شد.[۱۸] نقل می‌کنند، هارون در اوایل حکومت خود چندان سختگیری انجام نمی‌داد؛ ولی کم‌کم برخوردهای او با موسی بن جعفر تغییر کرد.[۱۹] درباره زندانی شدن امام به‌دست هارون آورده‌اند که هارون برای حفظ حکومت از طرفی و سخنانی که امام در مخالفت با او می‌زد، موسی بن جعفر را زندانی کرد.[۲۰] نقل می‌کنند، هارون دو مرتبه امام را زندانی کرد که مرتبه اول بعد از مدتی آزاد شد و مرتبه دوم آن از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳ق؛ به مدت چهار سال به طول انجامید.[۲۱] در نهایت امام کاظم(ع) به‌دستور هارون به شهادت رسید.[۲۲]
نهضت ترجمه
بر اساس منابع تاریخی، هارون برای پیشرفت علوم و ترجمه آثار بیگانه بسیار تلاش کرد و در زمان حکومتش کتاب‌های بسیاری به زبان عربی ترجمه شد.[۲۳] او با کمک وزیرش یحیی ین خالد، به مترجمان آثار یونانی کمک می‌کرد. هارون کسانی را به امپراطوری روم فرستاد تا نسخه‌های خطی یونانی را خریداری کنند و از این طریق بسیار نسخه‌های نفیس خطی وارد بغداد شد.[۲۴]
نقل شده، در این دوره، تکیه اصلی بر ترجمه آثار در علوم مختلف از زبان‌های سریانی، فارسی و هندی به عربی بوده است. یحیی بن خالد برمکی، وزیر هارون برای بدست‌آوردن مترجمانی قابل، کوشش بسیاری کرد. در زمان هارون، کتابخانه شهرهایی که بعد از جنگ به دست مسلمانان می‌افتاد، همگی به بغداد منتقل می‌شد. نخستین آثار علوم یونانی، از جمله کتاب‌های اصول هندسه اُقلیدس و کتاب مجموعه مقالات ریاضی به نام مِجَسطی نوشته بَطلَمیوس به عربی ترجمه شد.[۲۵]
داستان بازگرداندن فدک
در منابع تاریخی و حدیثی آورده‌اند، روزی هارون به موسی بن جعفر اعلام کرد، که حاضر است فدک را بازگرداند. اما امام به هارون گفته است اگر حدود فدک را مشخص کند، هارون آن را نخواهد بخشید. نقل می‌کنند، امام یک حد را از عدن تا سمرقند، حد دیگر آفریقا و حد چهارم را سیف البحر مشخص می‌کند. برخی گفتند این سخنان اشاره به بحث جانشینی پیامبر و جریان سقیفه داشته است. هارون با ناراحتی به امام گفت: چیزی برای ما باقی نگذاشتی از مجلس ما بیرون برو. امام به او فرمود من گفته بودم گه اگر حدود فدک را تعیین کنم به ما نخواهی داد.هارون پس از این ماجرا تصمیم به کشتن امام گرفت. [۲۶][یادداشت ۲]
برکناری برمکی‌ها
سقوط برمکیان یکی دیگر از حوادث مهم دوران خلافت هارون الرشید است. یکی از شخصیت‌های مهم این خاندان یحیی بن خالد بود. او در زمان خلافت مهدی مربی هارون شد و بعدها با روی کار آمدن هارون، در دربار هارون قدرت و نفوذ بالایی به دست آورد.[۲۷] نقل می‌کنند، قدرت و ثروت گسترده آل برمک باعث شد اطرافیان هارون، او را نسبت به این خانواده بدگمان کنند و سرانجام دستور دهد، این خاندان و وابستگان آنها را دستگیر و به قتل رسانند.[۲۸] مسعودی می‌گوید بعد از برمکیان، کارها مختل شد و بی‌تدبیری و سوء سیاست هارون مشخص شد.[۲۹] بعدها هارون نیز از براندازی این خاندان اظهار تأسف کرد.[۳۰]
شورش‌ها
قیام‌ها و شورش‌های متعددی در دوره هارون مانند شورش رافع بن لیث به کمک عیسی بن ماهان در خراسان رخ داد، که هارون سپاهی را به آن منطقه فرستاد و عیسی را زندانی و اموالش را مصادره کردند. او تا زمان مرگ هارون در زندان بود.[۳۱] از دیگر ناآرامی‌ها در مناطق آذربایجان، ارمنستان و درگیری بین دو قوم یمنی‌ها و نزاریان بوده است.[۳۲]یکی از قیام‌های مهم دوران هارون قیام یحیی بن عبدالله بوده است.[۳۳]
قیام یحیی بن عبدالله
یحیی بن عبدالله بن الحسن المثنی بن الحسن بن علی بن أبی طالب، نواده امام حسن(ع) در قیام شهید فخ یکی از سرداران سپاه او بود؛ پس از شکست واقعه فخ، با گروهی به دیلم رفت و در آنجا علیه هارون فعالیت می‌کرد.[۳۴] هارون، فضل بن یحیی را با سپاهی به دیلم می‌فرستند و در نامه‌ای به خط خود و با گواهی گروهی از علما و فقها به او امان می‌دهد تا به بغداد وارد شود.[۳۵] نقل می‌کنند در ابتدا هارون با او رفتار مثبتی داشت؛ اما بعد از مدتی فتوایی را علیه امان‌نامه خود از فقها می‌گیرد و مدتی بعد یحیی را به قتل می‌رساند.[۳۶]
درگذشت
بنا بر برخی منابع تاریخی، در پی آشوب‌های خراسان به وسیله رافع بن لیث و آرام نشدن منطقه به وسیله نماینده هارون، خودِ خلیفه در سال ۱۹۲ق راهی خراسان شد تا منطقه را آرام کند؛ ولی در طوس[۳۷] در روستایی به نام سناباد به علت بیماری در جمادی الاولی سال ۱۹۳ق در چهل و شش سالگی درگذشت و پسرش صالح، نماز میت را بر او خواند. بعدها محل دفن هارون به بقعه هارونیه معروف شد.[۳۸] شب مرگ هارون در طوس، مردم با پسر او امین در بغداد بیعت کردند.[۳۹]در سال ۲۰۳ قمری به خواست مأمون، امام رضا(ع) در این مکان در کنار هارون دفن شد.[۴۰] دعبل خزاعی از شاعران دوستدار اهل بیت(ع) دربارهٔ این که قبر هارون الرشید در کنار امام رضا(ع) قرار گرفته، این شعر را سروده است: «قبران فی طوس خير الناس كلّهم/ و قبر شرّهم، هذا من العبر ما ينفع الرّجس من قرب الزكیّ و لا/ على الزکیِّ بقرب الرجس من ضرر» (دو قبر در طوس هستند: قبر بهترینِ مردم و قبر بدترینِ ایشان. این از عبرت‌هاست. نه آن پلید از نزدیک بودن به آن پاک، سودی می‌برد و نه نزدیکیِ آن پلید به آن پاک ضرری می‌رساند).[۴۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ طبری، تاریخ، دارالکتب العلمیه، ج۸، ص۳۵۹-۳۴۷.
- ↑ جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۲،ص۲۸.
- ↑ جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۰.
- ↑ زیدان، جواهر کلام، ۱۳۷۲ش، ص۷۱.
- ↑ طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۳ش، ص۸۹.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ج۱۴، صص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ج۲، ص۱۱۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۳۲۲؛ حسینی طهرانی، امام شناسی، ۱۴۲۷ق، ج۱۲، ص۱۷۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، صص۳۲۱-۳۲۲.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۲۷۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۳۲۲؛ حسینی طهرانی، امام شناسی، ۱۴۲۷ق، ج۱۲، ص۱۷۰.
- ↑ زیدان، جواهر کلام، ۱۳۷۲ش، ص۱۱۳.
- ↑ خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۷۹ش، ص۴۹.
- ↑ طبری، تاریخ، دارالکتب العلمیه، ج۴، ص۶۶۹.
- ↑ جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۱۳۳؛نجفی یزدی، مناقب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۳۵۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۲۴۸.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۱۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۱.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۴-۳۹۷.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۳.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۲۴۸.
- ↑ زیدان، جواهر کلام، ۱۳۷۲ش، ص۷۱.
- ↑ ولایتی، پویایی فرهنگ وتمدن، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹۸.
- ↑ ولایتی، پویایی فرهنگ وتمدن، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹۸.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۵ق، ج۳، ص۴۳۵.
- ↑ خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۷۹ش، ص۴۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ۱۳۵۷ق، ص۱۹۹.
- ↑ خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۷۹ش، ص۴۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۴۳.
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ۱۳۷۸ق، ج۲.ص۴۳۷؛ طبری، تاریخ، دارالکتب العلمیه، ج۸، ص۳۱۴.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۳.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۳.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۴.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۴-۴۴۶.
- ↑ جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۴۶۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۹۳.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، دارصادر، ج۶، ص۲۸۷.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ ق، ص۴۶۴.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ۱۴۱۵ق، ج۲۰، ص۳۳۵.
یادداشت
- ↑ عبارت امام علی(ع) درباره هارون که پنجمین خلیفه عباسی است این است: «و خامِسُهُم كَبْشُهم» علامه مجلسی در توضیحش گفته است: «وأن خامسهم ـ وهو الرشيد ـ كان كبشهم إذ لم يَستقرّ مُلك أحدٍ منهم كاستقرار مُلكه.» پنجمین آنان(حاکمان عباسی) هارون الرشید است زیرا حکومت هیچکدامشان مثل حکومت هارون استقرار پیدا نکرد. [۹]
- ↑ قد أعلمتُك انني إن حدّدتُها لم تردها فعند ذلك عزم على قتله
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، نشر انصاریان، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام شناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، ۱۴۳۰ق.
- خضری، سید احمدرضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران، نشر سمت، ۱۳۷۹ش.
- زیدان، جرجی، جواهر کلام، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، نشر دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
- طقوش، محمد بن سهیل، دولت عباسیان، قم، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۳ش.
- عمادزاده، حسین، چهارده معصوم، نشر مطبوع، چاپ پنجم، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، زندگانی حضرت امام موسی کاظم علیه‌السلام (ترجمه جلد ۴۸ بحار الأنوار)، تهران، نشر اسلامیة، ۱۳۹۶ق.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، مصر، بی‌نا، ۱۳۵۷ق.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، نشر کنگره شیخ مفید چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- نجفی یزدی، سید جلیل، مناقب اهل بیت(ع)، قم، انتشارات نصایح، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- ولایتی، علی‌اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران، نشر وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، مترجم ابراهیم آیتی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ق.
پیوند به بیرون