ام‌عطیه انصاری
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | نسیبه دختر حارث |
| کنیه | ام‌عطیه |
| محل زندگی | مدینه |
| مهاجر/انصار | انصار |
| درگذشت | سال ۱۷ق |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | بیعت دوم عقبه |
| حضور در جنگ‌ها | غزوه احد، غزوه خیبر و ... |
| دلیل شهرت | شرکت در غزوات و مداوای مجروحان جنگی، |
| دیگر فعالیت‌ها | راوی حدیث در موضوعاتی چون غسل میت |
اُم‌عَطیّه اَنصاری، صحابه پیامبر(ص) و از بانوان راوی حدیث بود. او در غَزَوات شرکت می‌کرد و به مداوای مجروحان می‌پرداخت. ام‌عطیه پس از مجروح شدن امام علی(ع) در جنگ اُحُد، به دستور پیامبر(ص) مأمور مداوای او شد.
منابع شیعه و سنی در موضوعاتی چون حیض، غسل میت، تشییع جنازه و عزاداری برای اموات، از او روایت نقل کرده‌اند. یکی از روایات او در مورد فضیلتی از امام علی(ع) و دعای پیامبر(ص) برای سلامتی ایشان است که در منابع فریقین نقل شده است.
ام‌عطیه در مدینه مأمور غسل اموات بود. او زینب دختر پیامبر را غسل داد. وی چگونگی غسل میت را از پیامبر(ص) آموخته و به دیگر صحابه نیز آموزش می‌داد. مامقانی از رجالیان شیعه، ام‌عطیه را مجهول‌الحال دانسته؛ اما اعتماد مسلمانان به روایتش در مورد غسل میت را دلیلی بر وثاقت و حداقل حُسن حالش قلمداد کرده است.
معرفی
اُم‌عطیه انصاری که اسم او را نسیبه انصاریه[۱] یا نسیبه دختر حارث دانسته‌اند[۲] از صحابه پیامبر(ص) و راویان حدیث است.[۳] برخی او را صحابه بزرگ پیامبر(ص)،[۴] فاضل،[۵] جلیل‌القدر[۶] و فقیه[۷] قلمداد کرده‌اند. گفته شده که او بیشتر با کنیه‌اش (ام‌عطیه) یاد می‌شود[۸] و به آن شهرت دارد.[۹]
نسیبه پس از پذیرش اسلام با پیامبر(ص) بیعت کرد و همراه ایشان در غزوات شرکت می‌نمود.[۱۰] به گفته حسون نویسنده کتاب اعلام النساء المؤمنات، او از بیعت‌کنندگان در بیعت عقبه دوم و نیز بیعت رضوان بود.[۱۱]
ام‌عطیه اهل بصره بود[۱۲] و پس از آمدن به مدینه در محله بنی‌خلف ساکن شد.[۱۳] او پیش از پذیرش اسلام، زنان را ختنه می‌کرد[۱۴] و پس از آن نیز با تأیید پیامبر(ص) به کار خود ادامه داد. پیامبر(ص) هم در این زمینه سفارش‌هایی به او کرد.[۱۵] اشتغال او به این کار سبب شد تا او با نام ام‌عطیة الانصاریة الخافِضة نیز شناخته شود.[۱۶]
ابن‌جوزی نویسنده کتاب المنتظم معتقد است که او در سال ۱۷ق از دنیا رفت.[۱۷] چنان‌که از زنده بودن او تا سال ۷۰ق نیز سخن به میان آمده است.[۱۸]
راوی حدیث
ام‌عطیه را از راویان حدیث پیامبر(ص) دانسته‌اند.[۱۹] او علاوه بر پیامبر(ص) از عمر بن خطاب نیز روایت نقل کرده است.[۲۰] گفته شده او ۴۰ حدیث از پیامبر(ص) نقل کرده است.[۲۱] در صحاح سته به این روایات اشاره شده است.[۲۲] محمد بن اسماعیل بخاری و مسلم بن حجاج نیشابوری، ۶ حدیث از او را به صورت مشترک آورده و هرکدام نیز یک حدیث منحصربه‌فرد از او نقل کرده‌اند.[۲۳] گفته شده طبرانی نزدیک به ۸۵ حدیث از او ذکر کرده است.[۲۴]
محمد بن سیرین[۲۵] و خواهرش حفصه،[۲۶] انس بن مالک،[۲۷] عبدالملک بن عمیر،[۲۸] علی بن الأقمر،[۲۹] اسماعیل بن عبدالرحمن بن عطیة[۳۰] و ام شراحیل[۳۱] از جمله کسانی بودند که از ام‌عطیه روایت نقل کرده‌اند.[۳۲]
روایات او در موضوعاتی همچون حیض، غسل میت، تشییع جنازه[۳۳] و عزاداری برای اموات[۳۴] است. یکی از روایات او که به صورت پرتکرار در منابع منقب‌نگاری و شرح‌حال‌نویسی شیعه[۳۵] و سنی[۳۶] آمده، روایتی از پیامبر(ص) است که در آن به یکی از فضیلت‌های امام علی(ع) و دعای پیامبر(ص) برای سلامتی ایشان اشاره شده است.[یادداشت ۱]
وثاقت
شیخ طوسی[۳۷] و به تبعیت از او رجالیان دیگر شیعه[۳۸] از ام‌عطیه به‌عنوان یکی از صحابه پیامبر(ص) یاد کرده‌اند؛ اما در مورد وثاقت او اظهار نظری نکرده‌اند. مامقانی نویسنده کتاب رجالی تنقیح المقال او را مجهول‌الحال دانسته؛ اما تبعیت مسلمانان از او در طریقه غسل میت را دلیلی بر وثاقت و حداقل حُسن حالش قلمداد کرده است.[۳۹]
حضور در غزوات
ام‌عطیه در غزوات[۴۰] زیادی همراه پیامبر(ص) شرکت کرد.[۴۱] او در ۷ غزوه[۴۲] از جمله غزوه خیبر حضور داشت.[۴۳] گفته شده وی جزو بیست زن شرکت‌کننده در غزوه خیبر بود.[۴۴]
ام‌عطیه به همراه تعدادی از زنان با داشتن لباسی مخصوص[۴۵] در پشت اردوگاه سپاه اسلام، جهت یاری رزمندگان[۴۶] و همچنین خدمات‌رسانی چون آشپزی، مراقبت از اثاثیه سربازان، درمان بیماران و مداوای مجروحان حضور داشت.[۴۷] به همین علت از او به‌عنوان زن امدادگر نیز یاد شده است.[۴۸] گفته شده او از زنانی بود که پیامبر(ص) بخشی از غنیمت‌های جنگی را به آنها بخشید.[۴۹]
درمان جراحت‌های امام علی(ع)
در یکی از گزارش‌ها آمده پس از جراحت‌های شدید امیر مؤمنان در جنگ احد، پیامبر(ص) ام‌عطیه را همراه ام‌سلیم مأمور مداوای علی(ع) کرد. ام‌عطیه پس از ناامیدی از درمان زخم‌های امام، رسول خدا(ص) را در جریان خطرناک‌بودن زخم‌های وی قرار داد که پیامبر(ص) با دست‌کشیدن بر زخم‌ها برای امام دعا کرد و فرمود: کسی که در راه خدا این چنین شود به بهترین شکل امتحان خود را پس داده و مسئولیت خود را انجام داده است. امام نیز خداوند را به خاطر فرار نکردن و پشت نکردن به دشمن، شکر گفت.[۵۰] گفته شده امام علی(ع) به خانه ام‌عطیه می‌رفت و در آنجا خواب قیلوله انجام می‌داد.[۵۱]
غسل اموات
ام‌عطیه از کسانی بود که مردگان را غسل می‌داد.[۵۲] طبق پاره‌ای از گزارش‌ها او به دستور پیامبر(ص)[۵۳] زینب دختر پیامبر(ص) را غسل داد[۵۴] همچنین پیامبر(ص) چگونگی غسل میت را به ام‌عطیه آموزش داد و سفارشاتی به او کرد. ابن‌عبدالبر معتقد است که او شاهد غسل دختر پیامبر بود و حکایاتی را از آن نقل کرده است.[۵۵]
در برخی منابع از غسل دادن ام‌کلثوم دختر پیامبر نیز توسط او نیز سخن به‌میان آمده است.[۵۶] برخی صحابه و تابعین[۵۷] اهل بصره[۵۸] از او غسل میت را آموختند. حدیث او در باب غسل میت از اصول ثابت‌شده و قطعی دانسته شده است.[۵۹]
اشتراک نام با ام‌عماره
اشتراک نام ام‌عطیه با نسیبه دختر کعب ملقب به ام‌عماره یکی دیگر از زنان صحابه، سبب اختلاف‌نظر در میان شرح‌حال‌نویسان شده است. برخی از محققان به این اختلاف‌نظرها اشاره کرده‌اند.[۶۰] تعدادی از آنها اطلاعات در مورد این دو شخص را یکی کرده‌اند[۶۱] چنان‌که به نقل قولی از یحیی بن معین و احمد بن حنبل اشاره شده که در آن ام‌عطیه انصاری، نسیبه بنت کعب قلمداد شده است؛[۶۲] اما عده‌ای دیگر چون ابن‌عبدالبر نویسنده کتاب الاستیعاب به صورت جداگانه این دو شخص را معرفی کرده‌اند.[۶۳] برخی نام او را علی‌رغم متفاوت دانستنش با ام‌عماره،[۶۴] نسیبه بنت کعب عنوان کرده‌اند.[۶۵]
گفته شده نام او هم نُسَیبه و هم نَسِیبه خوانده شده؛[۶۶] اما عده‌ای دیگر معتقدند ام‌عطیه، نُسَیبه و ام‌عماره، نَسِیبه بوده است.[۶۷]
پانویس
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۷۳۳.
- ↑ ازدی، المؤتلف و المختلف، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۶۹۲؛ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷؛ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۲.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۳.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷؛ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۲؛ خزاعی، تخریج الدلالات، ۱۴۱۹ق، ص۷۵۳.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۲؛ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۷۳۳.
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۲.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۱۸.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۱۹.
- ↑ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۸۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۳.
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۷۳۳.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷؛ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۲؛ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۵۶۸.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۳۸.
- ↑ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۶۷.
- ↑ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۶۷؛ اعلمی حائری، تراجم أعلام النساء، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۸۷؛ سهمی، تاریخ جرجان، ۱۴۰۷ق، ص۵۵۹.
- ↑ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۶۷.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۴۶.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۱۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۳.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۳۷؛ حسینی، التذکرة بمعرفة رجال الکتب العشرة، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۲۳۵۹؛ غروی نایینی، محدثات شیعه، ۱۳۷۵ش، ص۸۵.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۳.
- ↑ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، بانوان عالمه و آثار آنها، ۱۳۷۹ش، ص۲۲؛ غروی نایینی، محدثات شیعه، ۱۳۷۵ش، ص۸۶.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۳.
- ↑ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، بانوان عالمه و آثار آنها، ۱۳۷۹ش، ص۲۲؛ غروی نایینی، محدثات شیعه، ۱۳۷۵ش، ص۸۶.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۳، ص۱۸۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۵۲.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷؛ حسینی، التذکرة بمعرفة رجال الکتب العشرة، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۲۳۵۹؛ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۳.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۹، ص۱۱۲.
- ↑ ابن‌قانع بغدادی، معجم الصحابة، ۱۴۲۵ق، ج۱۴، ص۵۲۱۶.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۶۲.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۳۳۷.
- ↑ ابونعیم، معرفة الصحابة، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۳۱۵؛ ابن‌حجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۳۷؛ غروی نایینی، محدثات شیعه، ۱۳۷۵ش، ص۸۵.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۲.
- ↑ صالحی الدمشقی، سبل الهدی و الرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۲۱۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌شهرآشوب، المناقب، قم، ج۲، ص۲۲۱؛ ابن‌حیون، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۰۲؛ کراجکی، کنز الفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۹۶؛ مرعشی شوشتری، إحقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌حنبل، فضائل الصحابة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۷۵۴؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۳۳۷؛ ابن‌مغازلی، مناقب الإمام علی بن أبی طالب(ع)، ۱۴۲۴ق، ص۱۴۲.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۲۷ق، ص۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱۲، الألقاب‌المنسوبة، ص۲۱۱؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۲۴، ص۲۰۵؛ تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۳۰۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۳، الکنی، ص۷۳.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۲؛ ابونعیم، معرفة الصحابة، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۳۱۵.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۳؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۲۸۹.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۸۵؛ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۲۱؛ یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام موسوعة التاریخ الاسلامی، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۲۶.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ جمعی از نویسندگان، تاریخ اسلام دوران پیامبر(ص)، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۲.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۳؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۲۸۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، تاریخ اسلام دوران پیامبر(ص)، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۲.
- ↑ حلبی شافعی، السیرة الحلبیة، ۱۴۲۷ق، ج۳ ص۸۲؛ مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، قم، ج۱۸، ص۵۹؛ سهیلی، الروض الأنف، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۵۸۵.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، قم، ج۲، ص۱۱۹؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۳۶۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۴؛ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۳؛ ابن‌حجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۳۸.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۲؛ ابونعیم، معرفة الصحابة، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۳۱۵.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۲۸۹.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۳؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۲؛ ابونعیم، حلیة الأولیاء، قاهره، ج۶، ص۳۴۰؛ مهریزی، میراث حدیث شیعه، ۱۳۸۰ش، ج۱۶، ص۳۹.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۲۴؛ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۵۵۵؛ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۸۴؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۳۷۵.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷.
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۳.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷؛ خزاعی، تخریج الدلالات، ۱۴۱۹ق، ص۷۵۳.
- ↑ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۸۰.
- ↑ ابن حبان، تاریخ الصحابة، ۱۴۱۰ق، ص۲۵۴.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷؛ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۳.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۱۹.
- ↑ ابن‌جوزی، صفة الصفوة، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۰.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۴۶.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۳.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۵۰۳.
یادداشت
- ↑ عن أبی الجراح، قال: حدثنی جابر بن صبیح، عن أم شراحیل، عن أم عطیة «أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بعث علیا فی سریة فرأیته رافعا یدیه و هو یقول: اللهم لا تمتنی حتی ترینی علیا» ام عطیه: پیامبر(ص) علی(ع) را برای جنگی اعزام کرد. پس از آن دیدم دستانش را بالا برد و عرضه داشت: بار خدایا مرا نمیران تا علی را به من نشان دهی.
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، صفة الصفوة، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ سوم، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌حبان، محمد بن حبان، تاریخ الصحابة الذین روی عنهم الأخبار، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، ۱۳۲۵ق.
- ابن‌حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابة، قاهره، دار ابن الجوزی، چاپ چهارم، ۱۴۳۰ق.
- ابن‌حیون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، علامه، بی‌تا.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌قانع بغدادی، عبد الباقی، معجم الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌مغازلی، علی بن محمد الجلابی، مناقب الإمام علی بن أبی طالب(ع)، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۲۴ق.
- ابونعیم، احمد بن عبدالله، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، قاهره، دار أم القری، بی‌تا.
- ابونعیم، احمد بن عبدالله، معرفة الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۲۲ق.
- ازدی، عبد الغنی بن سعید، المؤتلف و المختلف فی أسماء نقلة الحدیث و اسماء آبائهم و اجدادهم، بیروت، دار الغرب الإسلامی، ۱۴۲۸ق.
- اعلمی حائری، محمد حسین، تراجم أعلام النساء، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷ق.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۳۷۷ش.
- جمعی از نویسندگان، تاریخ اسلام دوران پیامبر(ص)، تهران، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
- حر عاملی، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، ۱۴۲۵ق.
- حسون، محمد، أعلام النساء المؤمنات، تهران، اسوه، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
- حسینی، محمد بن علی، التذکرة بمعرفة رجال الکتب العشرة، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۴۱۸ق.
- حلبی شافعی، ابوالفرج، السیرة الحلبیة، أبو الفرج الحلبی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۷ق.
- خزاعی، علی بن محمد، تخریج الدلالات، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌نا، بی‌جا، چاپ پنجم، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم،۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.
- سهمی، حمزه بن یوسف، تاریخ جرجان، بیروت، عالم الکتب، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- سهیلی، عبدالرحمن، الروض الأنف، السهیلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
- صالحی الدمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ الأمم و الملوک، أبو جعفر محمد بن جریر الطبری، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- علیاری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
- غروی نایینی، نهله، محدثات شیعه، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۵ش.
- کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۰ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال(رحلی)، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
- مرتضی عاملی، جعفر، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، قم، دار الحدیث، بی‌تا.
- مرعشی شوشتری، قاضی نورالله، إحقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، معاونت پژوهش، بانوان عالمه و آثار آنها، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، ۱۳۷۹ش.
- مقریزی، أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- مهریزی، مهدی، میراث حدیث شیعه، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۰ش.
- نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مولف، ۱۴۱۴ق.
- نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الأسماء و اللغات، دمشق، دار الرسالة العالمیة، ۱۴۳۰ق.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
- یوسفی غروی، محمدهادی، تاریخ تحقیقی اسلام(موسوعة التاریخ الاسلامی)، قم، موسسه امام خمینی، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش.