مصباح الزائر (کتاب)

مصباح الزائر

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید بن طاووس
موضوع	دعا و زیارت
زبان	عربی
مجموعه	یک جلد
اطلاعات نشر
ناشر	موسسه آل البیت
تاریخ نشر	۱۳۷۵ش
نسخه الکترونیکی	مصباح الزائر

مِصْباحُ الزّائر کتابی که در آن به بیان آداب سفر و همچنین زیارت معصومان و فرزندان آنها و دیگر بزرگان دینی می‌پردازد. این کتاب به زبان عربی نوشته، سید بن طاووس (متوفای ۶۶۴ق) است وی به سند و منبع زیارتنامه‌ها اشاره نکرده، اما ذکر نموده که آن‌ها را از روایات گرفته است.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: سید بن طاووس

سید رضی‌الدین، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس مشهور به سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) مؤلف این کتاب است. وی در زمان حکومت مغول بر بغداد نقیب شیعیان بود. معروف‌ترین کتاب ابن طاووس لُهوف، در بیان مصائب واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) است. آثار ابن طاووس بیش از هر موضوعی به مسائل اخلاقی و معنوی بوده و بیشتر آثار او نیز در همین موضوع است، از جمله محاسبة النفس، اقبال الاعمال و کَشفُ المَحَجَّه.

نام کتاب

آقابزرگ تهرانی نام کتاب را «مِصْباحُ الزّائر وَ جَناحُ الْمُسافر» یاد می‌کند و در شرح حال سید بن طاووس نیز این نام ذکر شده؛ اما در نسخه‌های چاپی، فقط عنوان «مصباح الزائر» بر روی جلد ثبت شده است. اتان کلبرگ نام «منهاج الزائر» را نیز برای کتاب، احتمال داده‌ و گفته‌ که منهاج و مصباح دو عنوان برای یک تألیف است.

محتوا

مؤلف در مصباح الزائر به بیان مقدمات سفر و آداب آن و زیارت ائمه اطهار(ع) و اولاد آنان و مؤمنان می‌پردازد. سید بن طاووس در این کتاب هر فصلی را با ذکر احادیث آغاز کرده و سپس به بیان چگونگی زیارت و اعمال پرداخته است. وی اسناد احادیث را نمی‌آورد، چرا که به گفته او بنا بر اختصار بوده است.

کتاب با مقدمه‌ای کوتاه در بیان آثار رحمت الهی، وجوب اطاعت از رسول خدا و لزوم بزرگداشت ائمه و قبور ایشان به دلایل عقلی آغاز می‌شود. سپس با استناد به دو روایت، ضرورت و ثواب زیارت قبور ائمه(ع) و سفرهای زیارتی بیان می‌شود و وارد موضوع اصلی کتاب می‌گردد.

فهرست کتاب

کتاب در بیست فصل نگاشته شده است:

• فصل اول: مقدمات و آداب سفر (غسل سفر، چگونگی خداحافظی از خانواده، دعای سفر، صدقه در آغاز سفر، فضیلت به همراه برداشتن تربت امام حسین(ع) برای سفر، اذکار هنگام خوف و ترس).
• فصل دوم: فضیلت زیارت رسول خدا(ص).
• فصل سوم: چگونگی زیارت رسول خدا و اعمال مسجد نبوی، زیارت حضرت زهرا (س)، قبور شهدا، اعمال و زیارت قبور بقیع، اعمال ستون ابولبابه، زیارت فاطمه بنت اسد، حمزه و ابراهیم فرزند رسول خدا .
• فصل چهارم: در بیان امر به زیارت رسول خدا و چگونگی آن از راه دور.
• فصل پنجم: زیارت امام علی(ع): شامل احادیثی در فضیلت زیارت امیرالمؤمنین، اعمال ورود به کوفه، زیارت یونس بن متی، آداب ورود به مسجد کوفه و محل شهادت امیرالمؤمنین، نماز و دعا در مسجد سهله.
• فصل ششم: فضلیت زیارات امیرالمؤمنین(ع) و اذکار توجه به کوفه و مرقد امیرالمؤمنین(ع).
• فصل هفتم: زیارات امیرالمؤمنین در زمان‌های خاص: از جمله حدیثی که دلالت دارد به زیارت حضرت در روز غدیر، خطبه غدیر، و چگونگی نماز و زیارت حضرت در این روز. نیز چگونگی زیارت حضرت در شب ۲۷ رجب و روز ۱۷ ربیع‌الاول.
• فصل هشتم: فضیلت زیارت امام حسن(ع).
• فصل نهم: زیارات امام حسین(ع): شامل هفت حدیث در فضیلت زیارت در هر زمان، چگونگی زیارت امام حسین(ع)، زیارت شهدای کربلا، زیارت حضرت عباس(ع)، زیارت وداع).
• فصل دهم: زیارات امام حسین(ع)در زمان‌های خاص. (شامل پنج حدیث در فضیلت و چگونگی زیارت عاشورا، زیارت امام سجاد(ع) در روز اربعین، احادیثی در فضیلت زیارت امام حسین(ع) در روزهای ۱ رجب و نیمه آن، نیمه شعبان، شب قدر، شب عید فطر و عید قربان).
• فصل یازدهم: در زیارت امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع).
• فصل دوازدهم: در زیارت امام کاظم(ع). (شامل سه حدیث در زیارت و چگونگی آن).
• فصل سیزدهم: در زیارت امام رضا(ع). (شامل شش حدیث).
• فصل چهاردهم: در زیارت امام جواد(ع).
• فصل پانزدهم: در زیارت امام هادی(ع).
• فصل شانزدهم در زیارت امام حسن عسکری(ع). (اشاره‌ای به فضیلت زیارت امامان و زیارت مادر امام زمان).
• فصل هفدهم: در زیارت امام زمان(عج). (شامل زیارت سرداب مقدس، دعای ندبه، زیارت امام در هر روز صبح، دعای عهد).
• فصل هیجدهم و نوزدهم: در زیارات جامعه.
• فصل بیستم: در زیارات قبور اولاد ائمه اطهار. (نیز زیارت سلمان و نواب اربعه).

پایان‌بخش کتاب، نقل احادیثی در موضوع کتاب، نماز زیارت امام حسین(ع) و نقل حکایتی در کرامت امیرالمؤمنین(ع) است.

روش

به گفته اتان کلبرگ، سید بن طاووس در بیشتر موارد، منابع را ذکر نمی‌کند و اگر نامی از مؤلفی به میان بیاورد، اشاره‌ای به تألیف آن ندارد. مثلا متن زیارتی را که در کنار قبر امام حسین باید خوانده شود، از قول سید مرتضی نقل می‌کند؛ اما نام کتاب او را نمی‌گوید، یا هنگام نقل سخنی از العمری، از کتاب او یادی نمی‌کند. مجلسی هم در بعضی موارد، یقین نمی‌کند که ابن طاووس برای یک دعای مخصوص از چه منابعی بهره برده است؛ با این حال ابن طاووس، تصریح می‌کند که متون ادعیه و زیارات را از روایات گرفته است.

انتقادات

محمدباقر خوانساری در روضات الجنات، به این روش سید بن طاووس انتقاد می‌کند که او در مصباح الزائر بر این باور است حق دارد آداب اماکن زیارتی مانند مسجد کوفه و مانند آن را درست کند، در حالی که در تألیفات پیشین شیعی نیامده و منطبق بر سخنان هیچکدام از ائمه نبوده است. به گفته کلبرگ، میرزا حسین نوری در مقام دفاع از سید تأکید می‌کند که همه دستوراتی که در مصباح الزائر آمده، دیگرانی چون شیخ مفید در کتاب المزار و ابن مشهدی در المزار الکبیر آورده‌اند.

نسخ و چاپ

سه نسخه از این کتاب در کتابخانه مرعشی نجفی در قم موجود است. نسخه‌هایی که در سال‌های ۱۰۲۴ق و ۱۰۷۸ق نسخ شده و نسخه‌ای هم بدون تاریخ است.

تنها چاپ این کتاب به تحقیق مؤسسه آل البیت در قم منتشر شده است. این تحقیق بر اساس سه نسخه موجود در کتابخانه مرعشی، تصحیح و متن زیارت و ادعیه، اِعْراب‌گذاری شده‌ است.

منابع

• ابن طاووس، علی بن موسی، مصباح الزائر، قم، آل البیت، ۱۳۷۵ش.
• ابن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجة، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۰ق.
• ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
• تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء.
• خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان.
• کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ترجمه قرایی و جعفریان، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۳۷۱ش.
• مصباح الزائر و جناح المسافر، عباسعلی مردی، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۳۹۹ش.