تقویم الایمان (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | میرداماد (متوفای ۱۰۴۱ق) |
| موضوع | حکمت، فلسفه، کلام |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دانشگاه تهران. موسسه مطالعات اسلامی: دفتر نشر میراث مکتوب |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۶ش |
تقویم الایمان کتابی فلسفی، نوشتۀ سید محمدباقر میرداماد، حکیم و فقیه سدۀ دهم و یازدهم. التصحیحات و التقویمات، تقویم الایمان و تتمیم العرفان و تقویم الحکمة الایمانیة دیگر نام‌هایی است که برای این کتاب به کار برده شده است.
این اثر تقریباً یک دورۀ کامل مباحث فلسفی است و ساختار و شاکلۀ نظام فلسفی میرداماد در آن به اختصار ترسیم شده است.
تقویم الایمان از یک «رصد» شامل پنج «فصل» تشکیل شده و هر فصل متضمن بخشهایی است.
مؤلف کتاب
مؤلف کتاب تقویم الایمان، سید محمدباقر میرداماد است. میرداماد در سال ۱۰۴۱ق در نجف وفات نمود. شهرت او به داماد از آن رو است که پدر او، داماد محقق ثانی، شیخ علی کرکی بود. به همین خاطر پس از پدر، این لقب بدو نیز داده شد.
وی، فیلسوف، ریاضی‌دان و متخصص در علوم غریبه بود. همچنین به فارسی و عربی نیز شعر می‌سرود و تخلص او «اشراق» بود. میرداماد نزد شاه عباس صفوی جایگاهی ممتاز داشت.[۱]
نام کتاب
تقویم الایمان مشهورترین عنوان این اثر است که در خطبۀ کتاب[۲] نیز بدان تصریح شده است، اما میرداماد ابواب این کتاب را «تصحیح» و «تقویم» نامیده و در شرح تقدمة تقویم الایمان[۳] از تقویم الایمان با عنوان «التصحیحات و التقویمات» نام برده است. میر سید احمد علوی عاملی[۴] نیز در ابتدای کشف الحقایق از آن با نام تقویم الایمان و تتمیم العرفان یاد کرده است. همچنین در بعضی از فهرست‌های نسخ خطی آن را با عنوان تقویم الحکمة الایمانیة آورده‌اند.[۵]
اهمیت
تقویم الایمان از چند جهت اهمیت دارد، از جمله:
- حاوی برخی مباحث و تقریرها و ادلۀ نو و ابداعات میرداماد است که در دیگر آثار وی نیست، مثل نظریۀ وحدت حمل، برهان خاص بر حدوث دهری و حصر تعداد مقولات در دو مقولۀ جوهر و عرض.[۶]
- این اثر تقریباً یک دورۀ کامل مباحث فلسفی است و ساختار و شاکلۀ نظام فلسفی میرداماد در آن به اختصار ترسیم شده است.[۷]
- بنا بر شواهد و قراین، تقویم الایمان کتاب درسی بوده و میرداماد آن را برای برخی از شاگردانش تدریس می‌کرده است، زیرا در حاشیۀ برخی از نسخه‌های آن، حواشی و تعلیقاتی با عنوان «سُمِع» وجود دارد که حاوی نکاتی است که شاگردان او در محفل درس از او شنیده و یادداشت کرده‌اند.[۸]
محتوا
تقویم الایمان از یک «رصد» شامل پنج «فصل» تشکیل شده و هر فصل متضمن بخشهایی چون تقویم، تصحیح، توصیه، تحکمه، محاققه و تقویم، ظن و تقویم، وهم و تقویم، تشکّک و تثبیت است. از تعبیر «الرَصَدالاول»[۹] چنین برداشت می‌شود که مؤلف قصد داشته تا رصدهای دیگری نیز بدان بیفزاید، اما به دلیل نامعلومی این کار را نکرده است.[۱۰]
فصل اول
میرداماد در فصل اول، که به منزلۀ مدخل کتاب است، به برخی از مبادی و مباحث مربوط به امور عامه پرداخته است، از قبیلِ تعریف علم الاهی (یعنی فلسفه)، موضوع و مسائل فلسفه، انقسام موجود به واجب الوجود و ممکن الوجود، تقسیم ممکن به جوهر و عرض، ملاک نیاز ممکن به علت و تساوق وجود و تشخص.[۱۱]
فصل دوم
فصل دوم بیشتر به براهین اثبات واجب و ابطال دور و تسلسل اختصاص دارد و براهینی چون برهان ضرورت، برهان اولویت، برهان جزء و کل، برهان قوه و فعل، برهان شخصیت، برهان وسط و طرف، برهان تضایف، برهان حیثیات، برهان أسدّ و أخصر و برهان ترتّب در آن ذکر شده است.[۱۲]
فصل سوم
در فصل سوم، مؤلف بیشتر به تبیین و اثبات صفات سلبی واجب پرداخته است.[۱۳]
فصل چهارم
در فصل چهارم نیز به تحلیل برخی صفات سلبی واجب بالذات و مباحثی مانند چگونگی عروض اضافه بر واجب الوجود، کیفیت عروض سُلوب بر ذات واجب الوجود، تقدم سرمدی واجب الوجود و حدوث و قدم دهری پرداخته است.[۱۴] وی در این فصل برای اثبات حدوث دهری ممکنات، برهانی اقامه کرده که در دیگر آثارش بیان نکرده است.[۱۵]
فصل پنجم
فصل پایانی کتاب به مباحث معرفت شناسی و آرای مؤلف در بارۀ علم، بویژه علم الاهی، اختصاص دارد. عمده مباحث این فصل عبارت‌اند از: تعریف و تقسیم علم، معلوم در علوم حصولی و حضوری، علم جواهر مفارق، ترتیب و ترتّب علوم و ادراکات، اتحاد عقل و عاقل و معقول، علم فعلی و انفعالی و نقد نظر ابن سینا در این باب و چگونگی انکشاف صور متعدد برای نفس آدمی.[۱۶]
نثر کتاب
نثر میرداماد، بویژه در آثار فنی چون تقویم الایمان، ویژگی‌هایی دارد که بعضی با استناد به آنها وی را صاحب سبک دانسته‌اند.[۱۷] او از واژگان نامأنوس و غریب بسیار بهره می‌برد[۱۸] و گاه در ترکیب و ساختار عبارت‌ها نیز از قواعد معمول عدول می‌کند؛ همین امر نثر او را متکلف و پیچیده کرده است. هانری کوربن [۱۹] می‌گوید که این ابهام و پیچیدگی مبین عجز میرداماد از یافتن شیوۀ بیان تمام و کامل نیست، بلکه باید آن را وسیله‌ای دانست برای حمایت و صیانت وی در برابر تعقیب‌ها و آزارهایی که هیچکدام از فیلسوفان از آن مصون نبوده‌اند.
نسخه‌های موجود
از تقویم الایمان نسخه‌های خطی متعددی در دست است که برخی از آنها ناقص اند؛ از بهترین آنهاست : نسخۀ موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش ۷۵۱۷)، همراه حواشی میرداماد و ملا علی نوری و دیگران[۲۰] و نسخۀ موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (ش ۳۸۱۶).[۲۱]
تقویم الایمان در سال ۱۳۷۶ش بر اساس شش نسخۀ خطی به انضمام کشف الحقایق و حواشی ملاعلی نوری به کوشش علی اوجبی تصحیح و چاپ شده است. این اثر در دومین جشنواره فارابی حایز رتبۀ سوم در بخش بزرگسال فلسفه و کلام شد.[۲۲]
شروح
بر تقویم الایمان شرح‌هایی نوشته شده است. 4 شرح شناخته شدۀ آن عبارت‌اند از:
- شرح تقدمة تقویم الایمان یا المعلّقات علی تقویم الایمان که گاهی از آن به اشتباه با نام تقویم الایمان یادشده است. این کتاب شرح مبسوطی است از خود میرداماد بر خطبۀ تقویم الایمان در بیان و اثبات فضائل حضرت علی(ع) با استناد به روایات. این شرح در ۱۴۱۲ق در اصفهان چاپ شده است؛[۲۳]
- کشف الحقایق، از میر سید احمد علوی، شاگرد میرداماد، که عمیق‌ترین و مهم‌ترین شرح تقویم الایمان به شمار می‌آید. شارح دوبار، به فاصلۀ زمانی نزدیک به ده سال، این شرح را تحریر کرده است. اهمیت این شرح از آنجاست که پس از تحریر اول، میرداماد آن را دیده و تأیید کرده است.[۲۴] نسخه‌ای از این تحریر به خط مؤلف در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (ش ۲۲۲) موجود است.[۲۵] تحریر دوم کشف الحقایق در واقع تهذیب تحریر نخست است. نسخه‌ای از این تحریر در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش ۲۲۳) موجود است.[۲۶] تلفیقی از این دو تحریر چاپ شده است؛
- عرش الایقان، نوشتۀ میرعبدالحسیب، از نوادگان میرداماد. تنها نسخۀ ناقص آن در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (ش ۱ر۵۳۸۶) موجود است؛[۲۷]
- شرح ملا شمسای گیلانی.[۲۸] حواشی و تعلیقات تقویم الایمان، برخی از خود میرداماد، بعضی متعلق به ملاعلی نوری و شماری نیز از آنِ شاگردان میرداماد است که در واقع تقریرات درس اوست، نه نظرهای شخصی تفسیری و انتقادی آنان.[۲۹]
پانویس
- ↑ امین، ج۹، ص۱۸۹
- ↑ ص ۱۹۵
- ↑ ص ۳
- ↑ مقدمه، ص۳۸۴
- ↑ حجتی، ص۴۹۶
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمه اوجبی، ص۱۲۷؛ همو، ۱۳۶۷ش، ص۷۲،۱۶۲،۲۳۴
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمه اوجبی، ص۱۲۷
- ↑ برای نمونه ر.ک: میرداماد، ۱۳۷۶ش، ص۲۰۷، پانویس ۱، ص۲۶۴، پانویس ۲، ص۲۸۴، پانویس ۵؛ نیز ر.ک: علوی عاملی، ص۴۴۶
- ↑ ر.ک: میرداماد، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۹
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمة اوجبی، ص۱۲۵
- ↑ ر.ک: ص۱۹۹ـ۲۲۶
- ↑ ر.ک: ص۲۲۷ـ۲۵۱
- ↑ ر.ک: ص۲۵۳ـ ۲۸۹
- ↑ ر.ک: ص۲۹۱ـ ۳۳۳
- ↑ ر.ک: ص۳۲۳ـ۳۲۴
- ↑ ر.ک: ص۳۳۵ـ۳۸۰
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمه اوجبی، ص۷۸
- ↑ امین، ج ۹،ص ۱۸۹
- ↑ ص هشتادوهفت
- ↑ ولائی، ج ۱۱، ص۷۶ـ۷۷
- ↑ حائری، ج ۱۰، بخش ۴، ص۱۸۳۴ـ۱۸۳۶
- ↑ http://www.farabiaward.ir/fa/module/winner/113/
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمه اوجبی، ص۱۲۳
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمه اوجبی، ص۱۲۳ـ۱۲۴، ۱۵۵؛ امین، ج ۲، ص۵۹۳؛ مجلسی، ج ۱۰۶، ص۱۵۶
- ↑ اردلان جوان، ج ۱، ص۱۸۷
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمه اوجبی، ص۱۲۴؛ اردلان جوان، ج ۱، ص۱۸۸
- ↑ منزوی، ج ۱۶، ص۲۹۱
- ↑ دانش پژوه، ص۶۰
- ↑ میرداماد، ۱۳۷۶ش، مقدمه اوجبی، ص۱۲۳
منابع
- علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش؛
- محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳ / ۱۹۸۳؛
- عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملّی، ج ۱۰، بخش ۴، تهران ۱۳۵۲ش؛
- محمدباقر حجتی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش؛
- محمدتقی دانش پژوه،«نگارشهای شمسای گیلانی»، جاویدان خرد، سال ۴،ش ۲ (پاییز ۱۳۶۰)؛
- احمدبن زین العابدین علوی عاملی، کشف الحقائق، در محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان، چاپ علی اوجبی، تهران ۱۳۷۶ش؛
- هانری کوربن، «میرداماد یا معلّم ثالث : مکتب الهی اصفهان»، در محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۶۷ش؛
- محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳ ؛
- احمد منزوی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملّی، ج ۱۶، تهران ۱۳۴۸ش؛
- محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان، چاپ علی اوجبی، تهران ۱۳۷۶ش؛
- محمدباقربن محمد میرداماد، شرح تقدمة تقویم الایمان، چاپ غلام علی نجفی و حامد ناجی، اصفهان ۱۴۱۲؛
- محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات، چاپ مهدی محقق و دیگران، تهران ۱۳۶۷ش؛
- مهدی ولائی، فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج ۱۱، مشهد ۱۳۶۴ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام