جامع الحکمتین (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ناصر خسرو قبادیانی (درگذشت ۴۸۱ق) |
| موضوع | فلسفه، کلام |
| زبان | عربی |
جامعُ الحِکمَتَین، کتابی است در حکمت اسماعیلی به فارسی تألیف ناصر خسرو قبادیانی. این کتاب در پاسخ به پرسش‌های ابوالهیثم جرجانی که آنها را در قالب قصیده ای مطرح کرده، نگاشته شده است. نویسنده، هر پرسش را به دو شیوه برهان فلسفی و استدلال دینی بر پایه تعالیم فاطمیان پاسخ داده است.
مولف
نویسنده این کتاب، ناصر خسرو قبادیانی است که این کتاب را به درخواست حاکم بدخشان افغانستان در پاسخ به پرسش‌های ابوالهیثم جرجانی نگاشته است.
وجه نام‌گذاری
ناصر خسرو در این کتاب، علمای دینی را با آیات قرآنی و احادیث نبوی و فلاسفه و منطق‌دانان را با استدلال برهانی، مخاطب خود قرار داده است. ازاین رو می‌توان گفت علت نام‌گذاری کتاب اشاره به این امر بوده که آن دربرگیرنده مباحث حکمت دینی اسماعیلی و فلسفه یونانی است.[۱] برخی از نویسندگان معتقدند که از آنجا که بنیاد جامع الحکمتین بر «گشایش مشکلات دینی و معضلات فلسفی بود»، آن را جامع الحکمتین خواند. ناصر خسرو در شرح قصیده ابوالهیثم، استدلال دینی بر پایۀ آیات قرآن و نصوصِ اخبار را با برهان‌های منطقی در هم آمیخته و کتابی شامل دو حکمت نقلی و عقلی فراهم آورده است.[۲]
ساختار کتاب
جامع الحکمتین مشتمل است بر یک دیباچه و ۳۴ فصل.
- فصل اول: بیان علت تصنیف کتاب؛
- فصل دوم: قصیده ابوالهیثم جرجانی؛[یادداشت ۱]
- فصل سوم: اثبات خداوند و توحید او بر اساس اقوال فلسفی، کلامی و دینی؛
در دیگر فصول، غیر از فصل آخر: در پاسخ به پرسش‌های ابوالهیثم است.
شیوه شرح مطالب
وی در این کتاب، برای هریک از سوال‌ها به دو شیوه جداگانه پاسخ داده است؛ یکی مطابق آرای فیلسوفان یونان باستان نظیر ارسطو و افلاطون، بدون اشاره به آرای فیلسوفان مسلمان مانند فارابی و ابن سینا و دیگری بنا بر اندیشه کسانی که به نظر وی مورد تأیید اهل بیت بودند مانند فاطمیان قاهره که وی مدعی نمایندگی آنها بود. تهرانی در الذریعه گفته که ناصر خسرو بر قصیده ابوالهیثم دو شرح مختصر و مفصل نوشته که مختصرش همراه با دیوان ناصر خسرو چاپ شده ولی شرح مفصلش بنام جامع الحکمتین در تهران ۱۳۳۱ش. مستقل به چاپ رسیده است. [۳]
وضعیت نشر
جامع الحکمتین را محمد معین و هانری کوربن همراه با مقدمه‌هایی به زبان فارسی و فرانسه، به صورت مشترک در تهران و پاریس، در ۱۳۳۲ش تصحیح و چاپ کردند.
ابراهیم دسوقی شتا، این کتاب را به عربی ترجمه کرد و در ۱۳۵۳ش / ۱۹۷۴م. در قاهره منتشر شد.
ایزابل دو گاستین نیز در ۱۳۶۹ش / ۱۹۹۰م. آن را به فرانسه ترجمه کرد.
لتیمه پروین پیروانی آن را تلخیص و به انگلیسی ترجمه کرد که در جُنگ فلسفه در ایران با ویرایش سیدحسین نصر و مهدی امین رضوی در ۲۰۰۱م. چاپ شد.
شرح محمد بن سرخ بر این قصیده
محمدبن سُرخ(صُرخ) نیز که از عالمان اسماعیلی بوده،[۴] پس از وفات استادش به درخواست جمعی از دوستانش در شرح آن قصیده و پاسخ به آن رساله‌ای نگاشته و در آن به ۷۶ پرسش، پاسخ داده است. وی در پایان، یادآوری کرده که آنچه نگاشته مطابق آن چیزهایی است که از استادش شنیده یا در آثار حکما خوانده و او چیزی از خود ننوشته است.[۵]
در عین حال وی در نقل اقوال و آرای حکما، از کسی نام نبرده مگر در چند مورد که نام ارسطو، شیخ یونانی(افلوطین)، جالینوس و محمدزکریا رازی را آورده است.[۶]
وضعیت چاپ: شرح محمدبن سرخ، با عنوان شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم احمدبن حسن جرجانی توسط هانری کوربن و محمد معین همراه با مقدمه‌هایی به فارسی و فرانسه در تهران ۱۳۳۴ش تصحیح و چاپ شده است.
مقایسه با شرح ناصرخسرو: گرچه این دو شرح، در اصول اسماعیلی با هم موافق‌اند، در فروع اختلافات آشکاری دارند.
- ناصرخسرو مطلب را مشروح‌تر و مفصّل‌تر بیان کرده است.
- محمدبن سرخ شاگرد ابوالهیثم بوده و به همین جهت شرح و توضیح او به مذاق ابوالهیثم نزدیک‌تر است؛
- شرح محمد بن سرخ، مشتمل بر ۷۶ بیت است و شرح ناصرخسرو مشتمل بر ۸۲ بیت؛
- چون محمد بن سرخ، شاگرد مستقیم ابوالهیثم جرجانی بوده، اطمینان بیشتری بر اصالت روایت محمد بن سرخ از قصیده استادش می‌توان داشت.[۷]
پانویس
- ↑ https://rch.ac.ir/article/Details?id=10212
- ↑ طباطبایی، جامع الحکمتین، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، ص۳۳.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۲۶۰.
- ↑ رجوع کنید به محمدبن سرخ نیشابوری، مقدمه معین، ص۶ـ۷
- ↑ محمدبن سرخ نیشابوری، شرح قصیده...، ص۲، ۱۰۹
- ↑ رجوع کنید به محمدبن سرخ نیشابوری، شرح قصیده...، ص۲۳، ۳۰، ۳۲، ۵۰ ـ۵۲
- ↑ رجوع کنید به محمدبن سرخ نیشابوری، مقدمه معین، ص۸، ۱۰ـ۱۱؛ ناصرخسرو، کتاب جامع الحکمتین، ص۳۴۱ـ۳۴۴
یادداشت
- ↑ شاعر و حکیم ایرانی. از او قصیده‌ای در ۸۲ بیت، که از کهن‌ترین قصاید حکمی فارسی به شمار می‌آید، به جا مانده است. نام این قصیده چون وچراست. در این قصیده، ابوالهیثم ۹۱ پرسش حِکمی و نیز پرسش‌هایی دربارۀ اصول عقاید اسماعیلیه پیش کشیده و قصد داشته خود به آنها پاسخ گوید، اما پیش از آن‌که فرصتی یابد درگذشته است. پس از آن دو تن، یکی محمد بن سرخ نیشابوری، که نُه سال پیش او شاگردی کرده بود، و دیگری ناصرخسرو قبادیانی این قصیده را شرح کردند. تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۲۶۰.
منابع
- ناصر خسرو، جامع الحکمتین، چاپ هانری کربن و محمد معین، تهران، ۱۳۶۳ ش؛
- نیشابوری، محمدبن سرخ، شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم احمدبن حسن جرجانی، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۴ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام
- دایره المعارف بزرگ اسلامی