فهرست شرح‌ها و حاشیه‌های الاشارات و التنبیهات مجموعه تألیفاتی به‌صورت شرح، حاشیه، تلخیص و ترجمه است که بر کتاب الاشارات و التنبیهات اثر ابن‌سینا نوشته شده است. از نظر برخی محققان، استفاده آموزشی از این کتاب در کنار پیچیدگی و فشردگی مطالب آن موجب شده تا شرح‌ها و تعلیقه‌هایی بر آن نگاشته شود.[۱] عالمانی میان برخی شارحان اشارات و تنبیهات داوری کرده‌اند.[۲] دو شرح خواجه نصیرالدین طوسی از عالمان شیعه در قرن هفتم و فخر رازی عالم اهل‌سنت در قرن ششم مهم‌ترین شروح اشارات تلقی شده‌اند.[۳]
شرح‌ها
- الامانات فى شرح الاشارات، نوشته ابوالحسن على بن زيد بيهقى، مشهور به ابن‌فندوق (۴۹۳-۵۶۵)[۴]؛ این کتاب قدیمی‌ترین شرح اشارات برشمرده شده است.[۵]
- البشارات فی شرح الاشارات، تأليف اوحدالدين على بن اسحق ابيوردى خاورانى متخلص به انورى (درگذشته ۵۵۱ق).[۶]
- مباحث الشكوک و الشبهة على الاشارات، نوشته ظهيرالدين غزنوى (درگذشته حدود ۵۷۷ق).[۷]
- شرح منسوب به شهاب‌الدين سهروردی (شیخ اشراق) (۵۴۹–۵۸۷ق).[۸]
- شکوک مسعودی بر اشارات از شرف‌الدین محمد بن مسعود مسعودی مروزی بخاری (قرن ۶ قمری).[۹]
- شرح الاشارات، تأليف فخر رازی (۵۴۳-۶۰۶ق) که از مهم‌ترین شروح اشارات به‌شمار رفته و از نظر اهمیت در مقام دوم میان شروح اشارات دانسته شده است.[۱۰] خواجه نصیرالدین طوسى شرح فخر رازی را شرح اول و شرح دقیق و عمیق برشمرده است. با این حال، فخر رازی را متهم به افراط در نقد کرده و شرح او را جرح نامیده است.[۱۱]
- كشف التمويهات فی شرح التنبيهات، نوشته ابوالحسن علی بن محمد آمدی (درگذشته ۶۳۱ق). این شرح ردیه‌ای بر شرح فخر رازی است.[۱۲]
- شرح الاشارات، نگاشته ابوحامد عبدالعزیز بن عبدالواحد جیلی (درگذشته ۶۴۱).[۱۳]
- زبدة النقص و لباب الكشف، از نجم‌الدين احمد بن ابوبكر نخجوانى (۵۸۶-۶۴۸ق).[۱۴]
- حل مشكلات الاشارات، نوشته خواجه نصيرالدين طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق). این شرح مفصل‌ترین و مهم‌ترین شرح اشارات قلمداد شده است.[۱۵] اهمیت این شرح موجب شده که بعد از خواجه به‌عنوان متن درسی قرار گیرد و فیلسوفان بعدی این شرح را محور شروح و تعلیقات خود بر اشارات قرار دهند.[۱۶] از قرن نهم به بعد عموماً حاشيه به شرح خواجه بر اشارات نگاشته شده و به‌ندرت شرح مستقل بر متن اشارات ديده مى‌شود.[۱۷]
- شرح الاشارت و التنبیهات، نگاشته قاضی سراج‌الدین محمود بن ابی‌بکر ارموی (۵۹۴-۶۸۲ق).[۱۸]
- شرح الاصول و الجمل من مهمات العلم و العمل، شرحی مزجی از عزالدوله سعد بن منصور مشهور به ابن‌كمونه (درگذشته ۶۷۶ یا ۶۹۰ق).[۱۹]
- شرح الاشارات، نوشته برهان‌الدين محمد بن محمد نسفی (درگذشته ۶۸۸ق).[۲۰]
- شروح چهارگانه علامه حلی (۶۴۷-۷۲۶ق) که عبارت‌اند از ايضاح المعضلات من شرح الاشارات، الاشارات الى معانی الامارات، بسط الاشارات و المحاكمات بين شُرّاح الاشارات.[۲۱]
- المحاكمات بين شرحی الاشارات، تأليف قطب‌الدین رازی (۶۸۹-۷۶۷ق). این شرح داورى قطب‌الدين رازى بين فخر رازی و خواجه طوسی است.[۲۲] از نظر برخی محققان، داورى قطب‌الدين رازى میان فخر رازی و خواجه طوسی در ماندگاری كتاب اشارات نقش بسزايى داشته است.[۲۳]
- شرح الاشارات، نوشته محمدمعصوم بن محمدفصيح تبريزى قزوينى (درگذشته ۱۰۹۱ق).[۲۴]
- شرح الاشارات و التنبيهات، تأليف آقا حسين خوانساری (درگذشته ۱۰۹۹ق).[۲۵]
- شرح فارسی با عنوان منطق حجة‌الحق یا ارگانون بوعلی یا ایضاح الاشارات از جعفر (زين‌الدين) جورابچى معروف به زاهدى (۱۳۳۵-۱۴۱۹ق)، استاد دانشكده الهيات دانشگاه فردوسى مشهد.[۲۶]
- شرح فارسی مرتضی مطهری بر نمط هشتم اشارات که متن پیاده‌شده درس‌های او در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۵ش است.[۲۷]
- شرح فارسی حسن ملکشاهی (۱۳۰۷–۱۳۸۷ش)، استاد فلسفه دانشگاه تهران. جلد اول این کتاب شرح بخش طبیعیات و مابعدالطبیعه اشارات است و جلد دوم به شرح منطق اشارات اختصاص دارد.[۲۸]
- شرح محمدتقی جعفری بر نمط نهم اشارات (مقامات العارفین).[۲۹]
- شرح فارسی حسن حسن‌زاده آملی که با‌عنوان دروس شرح الاشارات و التنبیهات به چاپ رسیده است.[۳۰]این شرح بر مبنای شرح خواجه طوسی بر اشارات است که در کلاسهای درس حسن‌زاده آملی تدریس شده و توسط شاگردان او بازنویسی شده است.[۳۱]
- شرح فارسی نمط سوم (در باب نفس) اشارات و تنبیهات سید حسن مصطفوی.[۳۲]
- شرح احمد بهشتی بر چهار نمط اشارات با عناوین: هستی و علل آن: شرح نمط چهارم الاشارات و التنبیهات؛ صنع و ابداع شرح نمط پنجم الاشارات و التنبیهات؛ غایات و مبادی: شرح نمط ششم الاشارات و التنبیهات؛ تجرید: شرح نمط هفتم الاشارات و التنبیهات.[۳۳]
- شرح مبسوط منطق اشارات از احد فرامرز قراملکی، عضو هیئت علمی گروه فلسفه و کلام دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.[۳۴]
- شرح مهدی عظیمی بر هشت نهج منطق اشارات با عنوان تحلیل منطقی گزاره: شرح منطق اشارات (نهج سوم تا ششم) و تحلیل منطقی استدلال: شرح منطق اشارات ابن‌سینا (نهج هفتم تا دهم).[۳۵]
حاشیه‌ها
- حاشية الاشارات، نگاشته بدرالدين شوشتری (قرن هفتم قمری).[۳۶]
- حاشية الاشارات، تأليف قطب‌الدين شيرازی (۶۳۳-۷۱۰ق).[۳۷]
- حاشية الاشارات، نوشته سيد شريف جرجانی (۷۴۰-۸۱۶ق).[۳۸]
- حاشية الاشارات، نوشته جلال الدین دوانی(۸۳۰-۹۰۸ق).[۳۹]
- حواشی شمس‌الدین احمد بن سلیمان معروف به ابن‌کمال‌پاشا (۸۷۳-۹۴۰ق).[۴۰]
- حواشی حبیب‌الله شیرازی مشهور به ملامیرزا جان (درگذشته ۹۹۴ یا ۹۹۵ق).[۴۱]
- حواشی اشارات ملاعبدالرزاق لاهیجی (درگذشته ۱۰۷۲ق).[۴۲]
- حواشی اشارات محقق سبزواری (۱۰۱۷-۱۰۹۰ق).[۴۳]
- دو حاشیه آقاحسین خوانساری بر اشارات و حاشیه دیگرش بر شرح اشارات خواجه طوسی.[۴۴]
- حاشیة الاشارات، نوشته امیرمحمد بن محمدباقر خاتون آبادی (درگذشته ۱۱۱۶ق).[۴۵]
- حاشية الاشارات، نگارش ميرزا ابوالحسن جلوه (۱۲۳۸-۱۳۱۴ق).[۴۶]
- حاشية الاشارات، تأليف محمدتقی آملی (۱۳۰۴-۱۳۹۱ق).[۴۷]
- حاشیه جلال‌الدین همایی (۱۲۷۸-۱۳۵۹ش).[۴۸]
- حواشی حسن حسن‌زاده آملی که در چاپ مصحح او از اشارات (از نمط پنجم تا آخر اشارات) آمده است.[۴۹]
ترجمه‌ها
- ترجمه فارسی از مترجمی ناشناس.[۵۰] این ترجمه دارای نسخه‌های متفاوت از نظر کیفی و کمی است که برخی از آنها بدون نام مؤلف است.[۵۱] درباره مترجم این اثر نظرات مختلفی ابراز شده است.[۵۲] برخی محققان مترجم این نسخه‌ها را یکی دانسته‌اند و، بنا بر یادداشت آغاز یکی از نسخه‌ها، عبدالسلام بن محمود بن احمد فارسی (احتمالاً قرن هفتم قمری) قلمداد کرده‌اند.[۵۳]
- ترجمه فارسی از سيد علی بن محمد بن اسدالله امامی اصفهانی (قرن دوازدهم قمری).[۵۴]
- ترجمه فرانسوی سه نمط آخر اشارات به‌همراه تصحیح متن اشارات به کوشش ام. ای. اف. مهرن، که در سال ۱۸۹۱م در مطبعه بریل لایدن هلند به چاپ رسیده است.[۵۵]
- ترجمه فارسی ناتمام ادیب پیشاوری.[۵۶]
- ترجمه فارسی میرزا مهدی آشتیانی.[۵۷]
- ترجمه فارسی جلال‌الدین همایی.[۵۸]
- ترجمه فرانسوی آن ماری گواشون، ابن‌سیناشناس فرانسوی، که برای اولین بار در سال ۱۹۵۱م در پاریس منتشر شده است.[۵۹]
- ترجمه انگليسى منطق اشارات از شمس اناتى كه در سال ۱۹۸۴م چاپ شده است.[۶۰]
- ترجمه فارسی حسن ملکشاهی با عنوان ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا.[۶۱]
پانویس
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹-۱۴۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۲۴۲-۲۴۳.
- ↑ شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱-۱۴۰۵ق، ج۷، ص۲۲.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۵.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۶.
- ↑ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
- ↑ شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹-۱۴۰.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، شرح الإشارات، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲.
- ↑ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۵.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۱، ص۹۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۷.
- ↑ شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹.
- ↑ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۵.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۷-۴۸.
- ↑ ارموی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۹۷ش.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۹۴.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۱، ص۹۵.
- ↑ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۹۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۹۱.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
- ↑ مطهری، درس‌های اشارات و نجات (فلسفه ابن‌سینا ۱)، ۱۳۹۸ش، سخن ناشر، ص۹.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۵۰.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۸.
- ↑ رمضانی، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، بی‌تا، ص۶۶.
- ↑ حسن‌زاده آملی، دروس شرح اشارات و تنبیهات، نمط نهم، ۱۳۸۸ش، مقدمه ناشر، ص۲.
- ↑ مصطفوی، شرح اشارات و تنبیهات (نمط سوم در باب نفس)، ۱۳۸۷ش، سخن ویراستار، ص۹.
- ↑ «آیت الله احمد بهشتی» تارنمای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- ↑ «شرح ۱۰ جلدی فرامرز قراملکی بر منطق اشارات ابن‌سینا» خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «انتشارات حکمت اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع عالی حکمت اسلامی.
- ↑ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
- ↑ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۱، ص۹۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۱۱.
- ↑ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۱۰.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۱.
- ↑ رمضانی، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، بی‌تا، ص۶۵-۶۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۸.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۲۷-۲۸.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳-۱۵.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۲۹-۳۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۸-۷۹.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۸.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۶.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۵.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۵۰.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، با مقدمه و حواشی و تصحیح احسان یارشاطر، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۳۲ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، تصحیح سیدحسن مشکان طبسی، با مقدمه منوچهر صدوقی سها، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۰ش.
- ارموی، سراج‌الدین محمود بن ابی‌بکر، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق عمار تمیمی، قم، دار زین‌العابدین، ۱۳۹۷ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به‌اهتمام سید محمود مرعشی نجفی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۱-۱۴۰۵ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تصحیح و تنظیم سید حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- ایناتی، شمس، «ابن‌سینا»، در تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، زیرنظر سیدحسین نصر و الیور لیمن، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۹ش.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، استانبول، انتشارات وزارت معارف ترکیه، ۱۹۴۱م.
- حسن‌زاده آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات (نمط نهم: مقامات العارفین)، قم، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۸ش.
- خراسانی (شرف)، شرف‌الدین، «ابن‌سینا»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی (مع المحاکمات)، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.
- رمضانی، حسن، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، بی‌تا.
- «شرح ۱۰ جلدی فرامرز قراملکی بر منطق اشارات ابن‌سینا»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- شهابی، محمود، زنده عشق، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- غنی، قاسم، ابن‌سینا، تهران، فرهنگستان ایران، بی‌تا.
- فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، در آینه پژوهش، ش۲۴، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۳ش.
- قنواتی، جورج شحاته، مؤلفات ابن‌سینا، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۰م.
- مصطفوی، سید حسن، شرح اشارات و تنبیهات (نمط سوم در باب نفس)، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۷۸ش.
- مطهری، مرتضی، درس‌های اشارات و نجات (فلسفه ابن‌سینا ۱)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۸ش.
- مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۲ش.
- «آیت الله احمد بهشتی»، تارنمای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تاریخ درج مطلب: بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.