فهرست شرح‌ها و حاشیه‌های الاشارات و التنبیهات

از ویکی شیعه

فهرست شرح‌ها و حاشیه‌های الاشارات و التنبیهات مجموعه تألیفاتی به‌صورت شرح، حاشیه، تلخیص و ترجمه است که بر کتاب الاشارات و التنبیهات اثر ابن‌سینا نوشته شده است. از نظر برخی محققان، استفاده آموزشی از این کتاب در کنار پیچیدگی و فشردگی مطالب آن موجب شده تا شرح‌ها و تعلیقه‌هایی بر آن نگاشته شود.[۱] عالمانی میان برخی شارحان اشارات و تنبیهات داوری کرده‌اند.[۲] دو شرح خواجه نصیرالدین طوسی از عالمان شیعه در قرن هفتم و فخر رازی عالم اهل‌سنت در قرن ششم مهم‌ترین شروح اشارات تلقی شده‌اند.[۳]

شرح‌ها

نسخه‌ای خطی از شرح الاشارات فخر رازی مورخ ۱۰۹۴ق، یکی از دو شرح مهم اشارات
  • الامانات فى شرح الاشارات، نوشته ابوالحسن على بن زيد بيهقى، مشهور به ابن‌فندوق (۴۹۳-۵۶۵)[۴]؛ این کتاب قدیمی‌ترین شرح اشارات برشمرده شده است.[۵]
  • البشارات فی شرح الاشارات، تأليف اوحدالدين على بن اسحق ابيوردى خاورانى متخلص به انورى (درگذشته ۵۵۱ق).[۶]
  • مباحث الشكوک و الشبهة على الاشارات، نوشته ظهيرالدين غزنوى (درگذشته حدود ۵۷۷ق).[۷]
  • شرح منسوب به شهاب‌الدين سهروردی (شیخ اشراق) (۵۴۹–۵۸۷ق).[۸]
  • شکوک مسعودی بر اشارات از شرف‌الدین محمد بن مسعود مسعودی مروزی بخاری (قرن ۶ قمری).[۹]
  • شرح الاشارات، تأليف فخر رازی (۵۴۳-۶۰۶ق) که از مهم‌ترین شروح اشارات به‌شمار رفته و از نظر اهمیت در مقام دوم میان شروح اشارات دانسته شده است.[۱۰] خواجه نصیرالدین طوسى شرح فخر رازی را شرح اول و شرح دقیق و عمیق برشمرده است. با این حال، فخر رازی را متهم به افراط در نقد کرده و شرح او را جرح نامیده است.[۱۱]
  • كشف التمويهات فی شرح التنبيهات، نوشته ابوالحسن علی بن محمد آمدی (درگذشته ۶۳۱ق). این شرح ردیه‌ای بر شرح فخر رازی است.[۱۲]
  • شرح الاشارات، نگاشته ابوحامد عبدالعزیز بن عبدالواحد جیلی (درگذشته ۶۴۱).[۱۳]
  • زبدة النقص و لباب الكشف، از نجم‌الدين احمد بن ابوبكر نخجوانى (۵۸۶-۶۴۸ق).[۱۴]
  • حل مشكلات الاشارات، نوشته خواجه نصيرالدين طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق). این شرح مفصل‌ترین و مهم‌ترین شرح اشارات قلمداد شده است.[۱۵] اهمیت این شرح موجب شده که بعد از خواجه به‌عنوان متن درسی قرار گیرد و فیلسوفان بعدی این شرح را محور شروح و تعلیقات خود بر اشارات قرار دهند.[۱۶] از قرن نهم به بعد عموماً حاشيه به شرح خواجه بر اشارات نگاشته شده و به‌ندرت شرح مستقل بر متن اشارات ديده مى‌شود.[۱۷]
  • شرح الاشارت و التنبیهات، نگاشته قاضی سراج‌الدین محمود بن ابی‌بکر ارموی (۵۹۴-۶۸۲ق).[۱۸]
  • شرح الاصول و الجمل من مهمات العلم و العمل، شرحی مزجی از عزالدوله سعد بن منصور مشهور به ابن‌كمونه (درگذشته ۶۷۶ یا ۶۹۰ق).[۱۹]
  • شرح الاشارات، نوشته برهان‌الدين محمد بن محمد نسفی (درگذشته ۶۸۸ق).[۲۰]
  • شروح چهارگانه علامه حلی (۶۴۷-۷۲۶ق) که عبارت‌اند از ايضاح المعضلات من شرح الاشارات، الاشارات الى معانی الامارات، بسط الاشارات و المحاكمات بين شُرّاح الاشارات.[۲۱]
  • المحاكمات بين شرحی الاشارات، تأليف قطب‌الدین رازی (۶۸۹-۷۶۷ق). این شرح داورى قطب‌الدين رازى بين فخر رازی و خواجه طوسی است.[۲۲] از نظر برخی محققان، داورى قطب‌الدين رازى میان فخر رازی و خواجه طوسی در ماندگاری كتاب اشارات نقش بسزايى داشته است.[۲۳]
  • شرح الاشارات، نوشته محمدمعصوم بن محمدفصيح تبريزى قزوينى (درگذشته ۱۰۹۱ق).[۲۴]
  • شرح الاشارات و التنبيهات، تأليف آقا حسين خوانساری (درگذشته ۱۰۹۹ق).[۲۵]
شرح اشارات و تنبیهات حسن ملکشاهی که با ترجمه او از متن اشارات همراه است.
  • شرح فارسی با عنوان منطق حجة‌الحق یا ارگانون بوعلی یا ایضاح الاشارات از جعفر (زين‌الدين) جورابچى معروف به زاهدى (۱۳۳۵-۱۴۱۹ق)، استاد دانشكده الهيات دانشگاه فردوسى مشهد.[۲۶]
  • شرح فارسی مرتضی مطهری بر نمط هشتم اشارات که متن پیاده‌شده درس‌های او در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۵ش است.[۲۷]
  • شرح فارسی حسن ملکشاهی (۱۳۰۷–۱۳۸۷ش)، استاد فلسفه دانشگاه تهران. جلد اول این کتاب شرح بخش طبیعیات و مابعدالطبیعه اشارات است و جلد دوم به شرح منطق اشارات اختصاص دارد.[۲۸]
  • شرح محمدتقی جعفری بر نمط نهم اشارات (مقامات العارفین).[۲۹]
  • شرح فارسی حسن حسن‌زاده آملی که با‌عنوان دروس شرح الاشارات و التنبیهات به‌ چاپ رسیده است.[۳۰]این شرح بر مبنای شرح خواجه طوسی بر اشارات است که در کلاس‏‌های درس حسن‏‌زاده آملی تدریس شده و توسط شاگردان او بازنویسی شده است.[۳۱]
  • شرح فارسی نمط سوم (در باب نفس) اشارات و تنبیهات سید حسن مصطفوی.[۳۲]
  • شرح احمد بهشتی بر چهار نمط اشارات با عناوین: هستی و علل آن: شرح نمط چهارم الاشارات و التنبیهات؛ صنع و ابداع شرح نمط پنجم الاشارات و التنبیهات؛ غایات و مبادی: شرح نمط ششم الاشارات و التنبیهات؛ تجرید: شرح نمط هفتم الاشارات و التنبیهات.[۳۳]
  • شرح مبسوط منطق اشارات از احد فرامرز قراملکی، عضو هیئت علمی گروه فلسفه و کلام دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.[۳۴]
  • شرح مهدی عظیمی بر هشت نهج منطق اشارات با عنوان تحلیل منطقی گزاره: شرح منطق اشارات (نهج سوم تا ششم) و تحلیل منطقی استدلال: شرح منطق اشارات ابن‌سینا (نهج هفتم تا دهم).[۳۵]

حاشیه‌ها

نسخه‌ای خطی از حاشیه آقاحسین خوانساری بر شرح اشارات خواجه طوسی مورخ ۱۰۹۶ق.
ترجمه‌‌ای کهن از اشارات و تنبیهات به زبان فارسی، حدود قرن هفتم قمری
  • حاشیه جلال‌الدین همایی (۱۲۷۸-۱۳۵۹ش).[۴۸]
  • حواشی حسن حسن‌زاده آملی که در چاپ مصحح او از اشارات (از نمط پنجم تا آخر اشارات) آمده است.[۴۹]

ترجمه‌ها

  • ترجمه فارسی از مترجمی ناشناس.[۵۰] این ترجمه دارای نسخه‌های متفاوت از نظر کیفی و کمی است که برخی از آنها بدون نام مؤلف است.[۵۱] درباره مترجم این اثر نظرات مختلفی ابراز شده است.[۵۲] برخی محققان مترجم این نسخه‌ها را یکی دانسته‌اند و، بنا بر یادداشت آغاز یکی از نسخه‌ها، عبدالسلام بن محمود بن احمد فارسی (احتمالاً قرن هفتم قمری) قلمداد کرده‌اند.[۵۳]
  • ترجمه فارسی از سيد علی بن محمد بن اسدالله امامی اصفهانی (قرن دوازدهم قمری).[۵۴]
  • ترجمه فرانسوی سه نمط آخر اشارات به‌همراه تصحیح متن اشارات به کوشش ام. ای. اف. مهرن، که در سال ۱۸۹۱م در مطبعه بریل لایدن هلند به چاپ رسیده است.[۵۵]
  • ترجمه فارسی ناتمام ادیب پیشاوری.[۵۶]
  • ترجمه فارسی میرزا مهدی آشتیانی.[۵۷]
  • ترجمه فارسی جلال‌الدین همایی.[۵۸]
  • ترجمه فرانسوی آن ماری گواشون، ابن‌سیناشناس فرانسوی، که برای اولین بار در سال ۱۹۵۱م در پاریس منتشر شده است.[۵۹]
  • ترجمه انگليسى منطق اشارات از شمس اناتى كه در سال ۱۹۸۴م چاپ شده است.[۶۰]
  • ترجمه فارسی حسن ملکشاهی با عنوان ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا.[۶۱]

پانویس

  1. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۵.
  2. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۳۲-۱۳۳.
  3. شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹-۱۴۰.
  4. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۲۴۲-۲۴۳.
  5. شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹.
  6. افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱-۱۴۰۵ق، ج۷، ص۲۲.
  7. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۵.
  8. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۶.
  9. مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
  10. شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹-۱۴۰.
  11. خواجه نصیرالدین طوسی، شرح الإشارات، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲.
  12. مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۵.
  13. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۱، ص۹۵.
  14. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۷.
  15. شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹.
  16. ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۵.
  17. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۷-۴۸.
  18. ارموی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۹۷ش.
  19. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۹۴.
  20. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۱، ص۹۵.
  21. مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۸.
  22. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۳۲-۱۳۳.
  23. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
  24. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۹۱.
  25. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۹۱.
  26. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
  27. مطهری، درس‌های اشارات و نجات (فلسفه ابن‌سینا ۱)، ۱۳۹۸ش، سخن ناشر، ص۹.
  28. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۵۰.
  29. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۸.
  30. رمضانی، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، بی‌تا، ص۶۶.
  31. حسن‌زاده آملی، دروس شرح اشارات و تنبیهات، نمط نهم، ۱۳۸۸ش، مقدمه ناشر، ص۲.
  32. مصطفوی، شرح اشارات و تنبیهات (نمط سوم در باب نفس)، ۱۳۸۷ش، سخن ویراستار، ص۹.
  33. «آیت الله احمد بهشتی» تارنمای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  34. «شرح ۱۰ جلدی فرامرز قراملکی بر منطق اشارات ابن‌سینا» خبرگزاری تسنیم.
  35. «انتشارات حکمت اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع عالی حکمت اسلامی.
  36. مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
  37. قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
  38. قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
  39. قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
  40. مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
  41. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۱، ص۹۵.
  42. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۱۱.
  43. مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۶.
  44. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
  45. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۱۰.
  46. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۱.
  47. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۱.
  48. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۱.
  49. رمضانی، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، بی‌تا، ص۶۵-۶۶.
  50. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۸.
  51. ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۲۷-۲۸.
  52. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳-۱۵.
  53. ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۲۹-۳۵.
  54. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۸-۷۹.
  55. قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۲.
  56. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۸.
  57. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳.
  58. ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳.
  59. خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۶.
  60. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۵.
  61. فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۵۰.

منابع

  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالضواء، ۱۴۰۳ق.
  • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۳ق.
  • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، با مقدمه و حواشی و تصحیح احسان یارشاطر، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۳۲ش.
  • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، تصحیح سیدحسن مشکان طبسی، با مقدمه منوچهر صدوقی سها، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۰ش.
  • ارموی، سراج‌الدین محمود بن ابی‌بکر، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق عمار تمیمی، قم، دار زین‌العابدین، ۱۳۹۷ش.
  • افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به‌اهتمام سید محمود مرعشی نجفی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۱-۱۴۰۵ق.
  • امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تصحیح و تنظیم سید حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
  • ایناتی، شمس، «ابن‌سینا»، در تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، زیرنظر سیدحسین نصر و الیور لیمن، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۹ش.
  • حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، استانبول، انتشارات وزارت معارف ترکیه، ۱۹۴۱م.
  • حسن‌زاده آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات (نمط نهم: مقامات العارفین)، قم، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۸ش.
  • خراسانی (شرف)، شرف‌الدین، «ابن‌سینا»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۰ش.
  • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی (مع المحاکمات)، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.
  • رمضانی، حسن، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، بی‌تا.
  • «شرح ۱۰ جلدی فرامرز قراملکی بر منطق اشارات ابن‌سینا»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • شهابی، محمود، زنده عشق، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
  • غنی، قاسم، ابن‌سینا، تهران، فرهنگستان ایران، بی‌تا.
  • فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، در آینه پژوهش، ش۲۴، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۳ش.
  • قنواتی، جورج شحاته، مؤلفات ابن‌سینا، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۰م.
  • مصطفوی، سید حسن، شرح اشارات و تنبیهات (نمط سوم در باب نفس)، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۷۸ش.
  • مطهری، مرتضی، درس‌های اشارات و نجات (فلسفه ابن‌سینا ۱)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۸ش.
  • مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۲ش.
  • «آیت الله احمد بهشتی»، تارنمای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تاریخ درج مطلب: بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.