الفهرست (ابن‌ندیم)

برای دیگر کاربردها الفهرست را ببینید.

الفهرست

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمد بن اسحاق (ابن ندیم)
تاریخ نگارش	سال ۳۷۷ق
سبک	تاریخی
زبان	عربی
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی، انگلیسی
ترجمه فارسی
نام کتاب	الفهرست
مترجم	رضا تجدد

الفهرست، دانشنامه‌ای مشهور از ابن ندیم که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا سده چهارم قمری به شکل بدیعی به تصویر می‌کشد. کتاب ابن ندیم، یکی از مشهورترین آثار در فهرست نویسی شیعه است.

خصوصیات کتاب‌شناختی

این کتاب نه تنها به مثابه دانشنامه‌ای است که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا عصر نویسنده (سده ۴ق) به شکل بدیعی به تصویر می‌کشد، بلکه خصوصیات کتاب شناسی نیز دارد و چنانکه از مقدمه کوتاه آن برمی‌آید ابن ندیم مصمم بوده است تا فهرستی از کلیه آثاری که به زبان عربی توسط نویسندگان عرب و غیرعرب تألیف شده بوده، با تراجم مؤلفان آنها به دست دهد، اما مطالعه الفهرست نشان می‌دهد که محتوای این کتاب گسترده‌تر از آن است که مؤلف خود در مقدمه وعده داده است.

روش

گرچه پیش از تألیف الفهرست، آثاری معدود و مختصر با عنوان فهرست تألیف شده بوده، ولی شیوه تدوین آن آثار با روش ابن ندیم بسیار متفاوت است، به طوری که می‌توان الفهرست را یگانه کتاب شناسی عمومی ۴ سده نخستین اسلامی و حتی مدتها بعد از آن به شمار آورد.

با وجود اینکه در سده ۴ق دانشنامه هایی چون احصاءالعلوم فارابی، رسائل اخوان الصفا، مفاتیح العلوم خوارزمی و جوامع العلوم ابن فریعون تألیف شد، هیچ یک نه تنها از لحاظ وسعت و دقت، بلکه از نظر روش نیز با الفهرست قابل مقایسه نیستند.

ساختار

الفهرست شامل ده مقاله است:

1. کتب مقدس مسلمانان، یهودیان و مسیحیان، البته با عنایت بیشتری به علوم قرآنی، همراه مقدمه‌ای در باب خط و زبان‌های ملل مختلف؛
2. نحو و لغت؛
3. تاریخ، انساب و موضوعات وابسته به آن؛
4. شعر و شاعران؛
5. علم کلام و متکلمان؛
6. فقه، حدیث، فقها و محدثان؛
7. فلسفه و علوم قدیم؛
8. افسانه، سحر و جادو و...؛
9. مذاهب و ادیان غیرالهی؛
10. کیمیا

تاریخ نگارش

تاریخ تألیف الفهرست چنانکه در موارد متعدد بدان تصریح شده سال ۳۷۷ق است و ظاهراً ابن ندیم پس از این تاریخ نیز برخی اطلاعات را بر آن افزوده است. به احتمال قوی سال ۳۷۷ق، تاریخ تنظیم اطلاعاتی بوده است که پیش‌تر ضبط شده بودند.

ابن ندیم همانگونه که در مقدمه کتابش متذکر می‌شود، الفهرست را به کسی که از وی تنها با عنوان السید الفاضل یاد می‌کند، تقدیم کرده است. بعید نیست که مراد ابن ندیم، عیسی بن علی بن جراح بوده باشد، زیرا تنها از وی با عنوان سیدنا یاد کرده است.

محتوا

ابن ندیم در الفهرست به بررسی و نقد اقوال پیشینیان خود، همت گماشته و گاهی نیز درباره انتساب کتابها به نویسندگان، به بحث پرداخته، یا کتابی را خوانده و درباره آن اظهار نظر کرده است.

وی‌گاه در مورد راویان و محدثان از اصطلاحات حدیثی همچون ثقه فی الحدیث استفاده کرده و در بعضی مواضع به روش محدثان به راویان کتابها نیز اشاره کرده است.

گاه به تحریرهای گوناگون یک کتاب پرداخته و در برخی موارد به مشهور یا متروک بودن کتابی اشاره کرده است.

ابن ندیم، گرچه در مقدمه کتاب وعده داده است که تنها از مؤلفان و آثار آنان یاد کند، اما در موارد بسیاری از دانشمندانی نام برده که صاحب تألیف نبوده‌اند.

وی به نقل آنچه پیشینیان ذکر کرده بودند، چندان رغبتی نداشته، چنانکه در بخش مربوط به طبقات شعرا خود به این مطلب اشاره کرده است.

ابن ندیم از ذکر احوال و آثار معاصران خود غافل نبوده، گرچه گاهی دیده می‌شود که به افراد مشهوری چون یعقوبی، اشاره نکرده است.

منابع و مآخذ

ابن ندیم در تألیف الفهرست از طیف وسیعی از مآخذ گوناگون استفاده کرده است. وی در کنار تألیفاتی چون تفسیر تئودُرُس بر تورات و پیناکس جالینوس، اطلاعات شفاهی افراد آگاه، از مسلمان و غیرمسلمان، چون اماد موبد و یونس القس، اطلاعات بومیان مناطق مورد بحث، یا کسانی که در آن مناطق زندگی کرده بودند، بهره برده است و ضمن معاشرت با روحانیان ادیان و فرق و شرکت در جلسات آنان، مصاحبت با منجمان و کیمیاگران و بهره گرفتن از کتابخانه‌های خصوصی بغداد و موصل، به معلومات خود افزوده است.

ابن ندیم خود در موارد متعدد تصریح می‌کند که اطلاعاتش را از نسخه دست خط مؤلف یا از فردی ثقه اخذ کرده است.

اهمیت

منحصربه‌فرد بودن

با آنکه اطلاعات ارائه شده در بخش‌هایی از الفهرست را در آثار متقدم‌تر نیز می‌توان یافت، ولی بسیاری از مطالب آن منحصر به فرد است.

همچنین نظر به اینکه بسیاری از منابع ابن ندیم اکنون در دسترس نیست، کتاب الفهرست مشتمل بر اطلاعاتی است که در جای دیگر نمی‌توان یافت، مثلاً در بخش مربوط به شعرا، اطلاعاتی در خصوص میزان اشعار بسیاری از شعرا ارائه شده است که در مآخذ دیگر به آن صورت یافت نمی‌شود. همچنین است اطلاعاتی که ابن ندیم درباره خوارج و فقهای آنان به دست داده است.

جامعیت در ذکر آراء و شخصیت‌های علمی

در بخش مربوط به معتزله، ابن ندیم براساس منابع خود اطلاعاتی عرضه داشته که در مقایسه با مطالب کتابهای مربوط به طبقات معتزله قابل توجه است.

همین گونه است بخشهای مربوط به فلاسفه، اطبا و تاریخ نهضت ترجمه که از جهت کمیت و کیفیت بر آنچه به صورت پراکنده در آثار قدیم تر، و حتی متأخرتر آمده است، برتری دارد.

ابن ندیم در تألیف بخش مربوط به اطبا و حکما از آثار کسانی چون اسحاق بن حنین، در کنار اطلاعات معاصران خود چون ابوسلیمان سجستانی، عیسی بن علی ابن جراح، یحیی بن عدی و ابوالخیر ابن خمار بهره برده است.

ذکر مذاهب و ادیان غیرتوحیدی

در بخش مربوط به مانویه، از میان مذاهب و ادیان غیرتوحیدی، اطلاعات ابن ندیم حائز اهمیت بسیار است و به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع برای شناخت این آیین به شمار می‌رود.

اطلاعات ابن ندیم در باب دیگر مذاهب، گرچه در مقایسه با آثار برخی از معاصرانش اهمیت بسیار دارد، با این وصف در بعضی از موارد همتای کتب ویژه ملل و نحل نیست.

نسخه ها

نسخه‌های موجود الفهرست دارای اختلافات بسیار و اساسی است خاصه آنکه در بعضی نسخه‌ها بخش‌هایی وجود دارد که در نسخه‌های دیگر اصلاً از آنها نشانی نیست.

در مورد این اختلافات، به طور قطع نمی‌توان چیزی گفت، اما باید احتمال افتادگی بخش‌هایی از الفهرست در نسخه‌های ناقص و نیز اضافات ناسخان را همواره در نظر داشت.

از متن کتاب نیز این مطلب مسلم می‌شود که ابن ندیم پس از تحریر الفهرست در ۳۷۷ق، مطالبی به نسخه دست نویس خود اضافه کرده است . از این رو، بعید نیست نسخه هایی که از دست نوشته هایی غیر از نسخه نهایی استنساخ شده‌اند، فاقد برخی بخش‌های آن باشند.

همچنین باتوجه به آشفتگی‌های بخش مربوط به معتزله در نسخ مختلف، احتمال آن می‌رود که این آشفتگی‌ها حاصل روحیه اعتزال ستیزی ناسخان باشد.

چاپ‌ها

• الفهرست ابن ندیم نخستین بار به وسیله فلوگل تصحیح و پس از مرگ وی به کمک رودیگر و مولر در لایپزیک (۱۸۷۱-۱۸۷۲م) به چاپ رسید. در چاپ فلوگل بخش مربوط به معتزله ناقص است و افتادگی‌های این بخش چندین بار توسط دیگران به چاپ رسیده است.
• الفهرست بار دیگر در ۱۳۴۸ق در قاهره به چاپ رسید و پس از آن رضا تجدد در ۱۳۵۰ش در تهران چاپ کاملی از آن ارائه کرد که به سبب استفاده از نسخه‌های چستربیتی و شهید علی پاشا حائز اهمیت است.
• الفهرست در ۱۳۴۳ش در تهران به وسیله رضا تجدد به فارسی ترجمه و منتشر شد و در ۱۹۷۰م در نیویورک توسط بایارد داج به انگلیسی ترجمه گردید و در ۲ مجلد به چاپ رسید.

تحقیقات و آثار مربوط

برخی از تحقیقاتی که در مورد بخش‌های ویژه‌ای از الفهرست صورت گرفته، از این قرار است:

• در فلسفه: مولر، «فلاسفه یونانی در روایات عربی»، هاله، ۱۸۷۲م؛
• در ریاضیات؛ زوتر، مقاله "فهرست ریاضی دانان در الفهرست" در "رساله هایی در تاریخ ریاضیات"، زوریخ، ۱۸۹۲م، ج ۴۵؛
• در کیمیا: برتلو، "شیمی در قرون وسطی"، پاریس، ۱۸۹۳م و فوک، "ادبیات عربی درباره کیمیا براساس گفتار الندیم"، آمبیکس، ۱۹۵۱م، ج ۴؛
• در ایران شناسی: گری، «مواد ایرانی در الفهرست»، موزئون، ۱۹۱۵م، ج ۳؛
• درباره مانویت: کسلر، مانی ، برلین، ۱۸۸۹م و فلوگل، «تعالیم و آثار مانی براساس الفهرست»، لایپزیک، ۱۸۶۲م.

برخی از تحقیقات دیگری که درباره ابن ندیم و الفهرست به عمل آمده و می‌تواند مکمل این مقاله باشد، عبارتند از:

• ابراهیم ابیاری، «الفهرست لابن الندیم»، تراث الانسانیه، ج ۳؛
• محمدجواد مشکور، «کتاب الفهرست للندیم المعروف خطأ بابن الندیم»، مجله مجمع اللغة العربیه بدمشق، ج ۵۲، جزء ۲؛
• بایارد داج، «حیاة ابن الندیم»، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، ج ۴۵، جزء ۳؛
• همو، «کتاب الفهرست لابن الندیم»، همان مجله، ج ۴۵، جزء ۴.
• همچنین عبداللطیف محمدالعبد خلاصه‌ای از الفهرست را با عنوان نوادر المعارف (قاهره، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م) تهیه کرده است.

تاریخچه بهره‌گیری از الفهرست

در مورد تاریخچه بهره گیری از الفهرست می‌دانیم که شیخ طوسی در الفهرست خود در موارد متعدد و پس از وی نجاشی در رجال از الفهرست ابن ندیم بهره گرفته‌اند.

پس از آن در سده‌های ۶ و ۷ق نیز کسانی چون ابن شهر آشوب، یاقوت، ادریسی و ابن ابی اصیبعه از این کتاب در تألیفات خود نام برده یا استفاده کرده‌اند. برخی در همین ۲ سده ادعا کرده‌اند که الفهرست را به خط مؤلف در اختیار داشته‌اند.

منابع

• ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، بولاق، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
• ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م؛
• ابن نجار، محمد بن محمود، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
• ابن ندیم، الفهرست.
• ادریسی، محمدبن عبدالعزیز، انوار علو الاجرام، به کوشش سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۰م.
• بغدادی، عبدالقادر بن عمر، خزانه الادب، بولاق، ۱۲۹۹ق.
• تجدد، رضا، مقدمه بر ترجمه الفهرست، تهران، ۱۳۶۶ش.
• دانش پژوه، محمدتقی، مقدمه بر نزهة الارواح شهرزوری، تهران، ۱۳۶۵ش.
• طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، کتابفروشی مرتضویه.
• نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
• یاقوت حموی، معجم الادبا.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی