تقریب مذاهب اسلامی اندیشه‌ای که در پی نزدیک‌کردن پیروان مذاهب اسلامی (به‌ویژه شیعه و سنی) و رفع پیامدهای اختلافات آنها است. این اصطلاح مربوط به قرن چهاردهم هجری قمری است هرچند پیش از آن نیز اقداماتی درباره تقریب مذاهب اسلامی انجام گرفته است. پرهیز از تکفیر پیروان مذاهب اسلامی و پرهیز توهین به مقدسات آنان از زمینه‌های تقریب مذاهب دانسته شده است. همچنین تعصب، جهالت و توطئه دشمنان اسلام را از موانع آن ذکر کرده‌اند.
برای اثبات مشروعیت تقریب به آیاتی از قرآن استناد شده است. برای تقریب مذاهب اسلامی اقدامات مختلفی انجام شده است. از جمله تأسیس نهادهایی همچون دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة (۱۳۱۷ش) و مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (۱۳۶۹ش). همچنین برگزاری کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی، انتشار کتاب تقریبی، صدور فتواهایی در حرمت اهانت به مقدسات دیگر مذاهب و جواز عمل بر طبق آنها از دیگر اقدامات تقریبی است.
مفهوم‌شناسی و اهمیت
تقریب مذاهب اسلامی، تلاش برای تحکیم روابط میان پیروان مذاهب اسلامی از راه درک اختلاف‌های میان خود و زدودن پیامدهای منفی این اختلافات است نه اصل اختلاف‌ها.[۱] در راستای تقریب مذاهب اسلامی، با حمایت عالمان شیعه و سنی، مراکز متعددی تأسیس شده است. همچنین آثار متعددی در این باره نوشته شده است.
وحدت اسلامی
مرتضی مطهری (۱۲۹۸- ۱۳۵۸ش) متفکر شیعه، وحدت اسلامی را به معنای موضع‌گیری واحد پیروان مذاهب اسلامی در برابر دشمنان اسلام دانسته است.[۲] به گفته آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، وحدت به معنای یکی‌شدن عقاید و مذاهب اسلامی نیست، بلکه منظور از آن این است که مسلمانان با هم متحد بشوند و با یکدیگر دشمنی نکنند.[۳] تعدادی از مسلمانان وحدت را به معنای یکی‌شدن‌مذاهب می‌دانند و با آن مخالفند.[۴]
مبانی مشروعیت
برای مشروعیت تقریب مذاهب اسلامی به آیات متعددی از قرآن استناد شده است. از جمله:
- آیه اعتصام: وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ الله جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُواْ؛ و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید.[آل‌عمران–۱۰۳.] در این آیه به لزوم اعتصام به ریسمان الهی و پرهیز از تفرقه دستور داده شده است.
- آیه اخوت: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُواْ بَینْ أَخَوَیکمُ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّکمُ تُرْحَمُونَ؛ مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوا ی الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید![حجرات–۱۰.][۵]
همچنین برای مشروعیت تقریب به آیه «قُل یا أَهلَ الکِتابِ تَعالَوا إِلیٰ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَبَینَکُم...»[آل‌عمران–۶۴.] استناده شده است خداوند به پیامبر(ص) امر کرده است که اهل کتاب را با اتکا به اشتراکاتی از جمله یکتاپرستی و دوری از شرک، به وحدت دعوت کند.[۶] بر این اساس، گفته شده است که هر گاه تقریب ادیان توحیدی در راستای باورهای مشترک ممکن باشد، حتماً تقریب مذاهب اسلامی در پرتو باورهای مشترک فراوانی که با یکدیگر دارند ممکن است.[۷]
تاریخچه فعالیت‌های تقریبی
دوره خلفای عباسی
اصطلاح تقریب مذاهب اسلامی مربوط به قرن چهاردهم قمری است. هر چند به گفته برخی از محققان در دوره‌هایی از تاریخ اسلام، تلاش‌هایی برای رفع درگیری‌های مذهبی از سوی حاکمان مسلمان صورت گرفته است[۸] از جمله پیشنهاد منصور، خلیفه دوم عباسی (حکومت: ۱۳۶–۱۵۸ق)، به مالک بن انس، پیشوای مذهب مالکی، برای اعلام کردن کتاب او به عنوان تنها منبع رسمی و مشروع در جامعه اسلامی، که با مخالفت مالک روبرو شد.[۹] مأمون، هفتمین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۹۸–۲۱۸ق) برای رفع مناقشات مذهبی، مجالس متعددی تشکیل می‌داد که در آن بزرگان هر مذهب درباره مسائل مختلف به بحث و گفتگو می‌پرداختند، اما حمایت مأمون از معتزله، بحث‌های مذکور را بی‌نتیجه ساخت.[۱۰]
دوره نادرشاه
نادرشاه افشار (حکومت: ۱۱۴۸–۱۱۶۰ق) شرط پذیرش سلطنت ایران را در مجلسی که در سال ۱۱۴۸ق با حضور نمایندگان تمام طبقات ایران در دشت مغان برگزار شد، ترک سبّ خلفای سه‌گانه و احتساب مذهب مذهب شیعه، به‌عنوان مذهب پنجم در کنار مذاهب چهارگانه اهل‌سنت اعلام کرد و نمایندگانی به عثمانی فرستاد و همکاری آنان را در این امر خواستار شد.[۱۱] وی به رغم جنگ‌های ایران و عثمانی و تجاوز نیروهای عثمانی به مرزهای ایران، برای وحدت شیعه و سنی تلاش نمود و در سال ۱۱۵۶ق پیشنهاد کرد که علمای برجسته شیعه با عبدالله سُوَیدی (۱۱۷۴ق)، شیخ‌الاسلام عثمانی، مجلس بحث و گفتگویی در بغداد تشکیل دهند، اما این پیشنهاد با مخالفت علمای شیعه و کارشکنی و بدگمانی شیخ‌الاسلام عثمانی بی‌نتیجه ماند.[۱۲]
قرن سیزدهم و چهاردهم قمری
سید جمال‌الدین اسدآبادی در اوایل سده چهاردهم، موضوع اتحاد اسلام را در مقالاتش در مجله عربی‌زبان عروة الوثقی، مطرح کرد.[۱۳] با تعطیلی مجله عروةالوثقی، این موضوع مدتی مسکوت ماند و با دعوت سلطان عبدالحمید دوم، پادشاه عثمانی (حکومت: ۱۲۹۳–۱۳۲۷ق/ ۱۸۷۶–۱۹۰۹م)، از سید جمال‌الدین، برای فعالیت در راه تحقق اتحاد اسلامی، دوباره مطرح شد؛ هر چند که به سبب بروز مخالفت‌ها و مبهم بودن اغراض سلطان عبدالحمید، این امر تحقق نیافت.[۱۴]
با تشکیل دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة در مصر و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران، تقریب مذاهب به صورت جدی‌تر مطرح شد. در بهمن ۱۳۷۱ش/ فوریه ۱۹۹۳، بنیاد تحقیقات علمی اسلامی در استانبول محفلی علمی (سمپوزیوم) برگزار کرد که در آن محققان شیعه و سنی شرکت داشتند. گفته شده این اقدام تأثیر زیادی در شناساندن چهره علمی و صحیح تشیع داشت.[۱۵]
نهادها و مراکز تقریبی
جمعیت تقریب بین ادیان
نخستین جمعیت تقریب بین ادیان در سال ۱۳۰۳ق تشکیل شد.[۱۶] پس از تعطیل شدن مجله عروةالوثقی، محمد عبده، از عالمان اهل‌سنت مصر، به بیروت رفت و با همکاری افرادی چون ابوتراب ساوجی (خادم سیدجمال‌الدین اسدآبادی) و میرزا محمدباقر بواناتی (مترجم انگلیسی عروة الوثقی)، «جمعیة التقریب بین اهل الاسلام و اهل الکتاب» را تأسیس کرد که بعدها افرادی از ایران، عثمانی، انگلیس و هندوستان به آن پیوستند.[۱۷] با این حال مدت فعالیت این جمعیت کوتاه بود.[۱۸]
دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة
نهادی است که در سال ۱۹۴۷م با تلاش محمدتقی قمی (۱۲۸۹–۱۳۶۹ش) و همکاری تعدادی از علمای الازهر در قاهره راه‌اندازی شد.[۱۹] و به محل گردهمایی عالمان و روحانیان شیعه و سنی تبدیل شد؛ کسانی همچون محمدعلی علوبه پاشا که بعداً به ریاست دارالتقریب برگزیده شد، شیخ عبدالمجید سلیم، رئیس هیئت فتوای دانشگاه الازهر، حاج امین حسینی، مفتی اعظم فلسطین، شیخ محمد عبداللطیف، مفتی وزارت اوقاف، شیخ محمد عبدالفتاح عنانی، رئیس مذهب مالکی، شیخ محمود شَلْتوت، عضو هیئت کبار العلمای حنفی، حسن البَنّا، رهبر جمعیت اخوان المسلمین و قاضی محمد بن عبدالله امری، نماینده زیدیه یمن از اعضای این مرکز بودند.[۲۰] بعدها شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء و سید هبةالدین شهرستانی و سید عبدالحسین شرف‌الدین، از علمای شیعه نیز به دارالتقریب پیوستند.[۲۱]
نشر مقالات و کتب، برای نشان دادن چهره‌ای صحیح از مذهب شیعه،[۲۲] چاپ و انتشار برخی از منابع مهم اسلامی و شیعی،[۲۳] تدریس فقه شیعه در دانشگاه الازهر در کنار سایر مذاهب فقهی و تغییر برخی قوانین مصر طبق مذهب شیعه[۲۴] از اقدامات دارالتقریب بود.
مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی
مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در ۱۳۶۹ ش، به دستور آیت الله سیدعلی خامنه‌ای «مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی» به وجود آمد. این مجمع عهده‌دار تلاش‌های تقریبی در جهان اسلام است و همه ساله با شرکت اندیشمندان اسلامی، در ایران یا دیگر کشورهای اسلامی همایش‌های وحدت برگزار می‌کند. مجله رسالة التقریب (به زبان عربی، چاپ تهران)، ترجمان (ارگان) مجمع تقریب، از ۱۳۷۱ش فعالیت خود را به منظور ایجاد روح وحدت اسلامی در میان ملل مسلمان آغاز و آثار اندیشمندان اسلامی را منتشر کرده‌است.[۲۵] خبرگزاری تقریب هم یکی از پایگاه‌های خبری وابسته به این مجمع است.[۲۶]
زمینه‌ها و موانع
برای تقریب زمینه‌هایی ذکر شده است از جمله:
- پرهیز از توهین به مقدسات مذاهب دیگر
- پرهیز از تکفیر پیروان مذاهب دیگر
- تلاش حول مشترکات مذاهب همچون اعتقاد به توحید، نبوت، معاد، نماز، روزه، قبله و قرآن.
نقش بروجردی در تقر یب مذاهب اسلامی:
یکی از مزایای معظم له توجه و علاقه فراوانی بود که به مسأله وحدت اسلام و حسن تفاهم و تقریب مذاهب اسلامیه داشت، این مرد چون به تاریخ اسلام و مذاهب اسلامی آشنا بود، می‌دانست که سیاست حکّامِ گذشته در تفرقه و دامن زدن آتش اختلاف چه اندازه تأثیر داشته است و هم توجه داشت که در عصر حاضر نیز سیاست‌های استعماری از این تفرقه حداکثر استفاده را می‌کنند و بلکه آن را دامن می‌زنند و هم توجه داشت که دوری شیعه از سایر فِرَق سبب شده است که آنها شیعه را نشناسند و درباره آنها تصوراتی دور از حقیقت بنمایند.به این جهات بسیار علاقه‌مند بود که حسن تفاهمی بین شیعه و سنی برقرار شود که از طرفی وحدت اسلامی که منظور بزرگ این دین مقدس است، تأمین گردد و از طرف دیگر شیعه و فقه شیعه و معارف شیعه آن طور که هست به جامعه تسنن که اکثریت مسلمانان را تشکیل می‌دهند معرفی شود.
*منبع:مرتضی مطهری، شش مقاله، ص۵۰
همچنین جهالت، تعصب و دسیسه دشمنان از موانع تقریب ذکر شده است.[۲۷] به گفته آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، دشمنان اسلام در صدد ایجاد اختلاف میان شیعه و سنی هستند او از شیعیانی که به اختلافات دامن می‌زنند و با وحدت اسلامی مخالفت می‌کنند به شیعه انگلیسی و از این گروه از اهل‌سنت به اسلام آمریکایی تعبیر کرده است.[۲۸]
اقدامات تقریبی
- صدور فتوای شلتوت مبنی بر جواز عمل بر مذهب شیعه[۲۹]
- اعلان ۱۲ تا۱۷ ربیع‌الاول هر سال (ایام ولادت پیامبر اکرم) به عنوان هفته وحدت از سوی نظام جمهوری اسلامی ایران.[۳۰]
- جلوگیری از نشر کتاب‌های تفرقه‌آمیز توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران[۳۱]
- صدور فتوای امام خمینی مبنی بر لزوم نماز جماعت گزاردن شیعیان همراه با سایر مسلمانان در مراسم حج
- فتوای حرمت اهانت به مقدسات اهل سنت از سوی آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران
- برگزاری کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی: رویدادی بین‌المللی است که هر ساله در هفته وحدت توسط مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در تهران برگزار می‌شود. در این کنفرانس، اندیشمندان مذاهب اسلامی و فعالان فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مسلمان از کشورهای مختلف جهان حضور دارند و به ارائه مقاله، سخنرانی و بیان دیدگاه‌های خود می‌پردازند. گسترش اندیشه تقریب از اهداف کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی است.[۳۲]
- تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی در تهران، که در آن فقه جعفری، زیدی، حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی و اِباضی تدریس می‌شود.[۳۳]
- تألیف و انتشار آثار تقریبی: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با همکاری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در ۱۳۷۰ش مقالات مندرج در شصت شماره رسالة الاسلام را چاپ کرد.
مدافعان تقریب
شماری از عالمان و روحانیان شیعه و سنی که در زمینه تقریب مذاهب اسلامی، اقداماتی انجام داده‌اند به عنوان مدافع تقریب شناخته می‌شوند. مجموعه طلایه‌داران تقریب که توسط مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تدوین شده است[۳۴] به شرح حال این افراد اختصاص دارد. برخی از این افراد عبارتند از:
- سید جمال‌الدین اسدآبادی (۱۲۱۷-۱۲۷۵ش): عالم روشنفکری که برای تقریب مذاهب اسلامی، سفرهایی به مناطق مختلف جهان اسلام انجام داد.
- آیت‌الله بروجردی: (۱۲۵۴-۱۳۴۰ش) مرجع تقلید شیعه بود. حمایت از دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة،[۳۵] توجه به فقه مقارن[۳۶] و معرفی فقه شیعه به اهل‌سنت از اقدامات تقریبی او به شمار می‌رود.
- محمود شلتوت (۱۳۱۰-۱۳۸۳ق): عالم اهل‌سنت و از اساتید دانشگاه الازهر در مصر بود. او از مؤسسان دار التقریب المذاهب الاسلامیه بود، صدور فتوای جواز عمل طبق فقه شیعه، کرسی تدریس فقه مقارن و ارتباط با علمای شیعه از اقدامات تقریبی او بود.
همچنین در این مجموعه، امام موسی صدر، محمد عبده، محمد غزالی، محمدحسین کاشف‌الغطاء، سید قطب، محمدجواد مغنیه و... از پیشگامان تقریب معرفی شده‌اند.
کتابشناسی
درباره تقریب آثار زیادی نوشته شده است. در مقاله «کتابشناسی تقریب مذاهب اسلامی» تعدادی از این آثار معرفی شده‌اند.[۳۷] برخی از آنها عبارتند از:
- ابحاث فی الوحدة الاسلامیة نوشته محمدحسین فضل‌الله (۱۳۱۴-۱۳۸۹ش)، و دیگران: این کتاب مقالاتی درباره وحدت اسلامی را در بردارد. انتشارات، مرکز العلم و الاسلام دمشق این کتاب را چاپ کرده است.
- استراتژی تقریب مذاهب اسلامی (مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی)
- استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام در دو جلد اثر سید احمد موثقی
- شیخ محمود شلتوت طلایه‌دار تقریب در عقاید، ﺗﻔﺴﯿﺮ، ﺣﺪﯾﺚ، فقه ﻣﻘﺎرن و هم بستگی مذاهب اسلامی. نوشته عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران، نشر مجمع تقریب مذاهب اسلامی
پانویس
- ↑ خسروشاهی، سرگذشت تقریب، ۱۳۸۹ش، ص۲۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ج۲۵، ص۲۶.
- ↑ سخنرانی، ۱۹ مهر ۱۳۶۸.
- ↑ هاشمی فشارکی، «واکاوی دیدگاه موافقان و مخالفان تقریب مذاهب اسلامی»، ص۱۲۸.
- ↑ صفری فروشانی و متقی‌زاده، «رابطه تقریب مذاهب با حقایق دینی با استناد به قرآن»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ فخلعی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۲۲.
- ↑ فخلعی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۲۳.
- ↑ جودکی، «تقریب»، ص۷۷۳.
- ↑ طبری، «المنتخب من کتاب المذیل...»، ص۶۵۹–۶۶۰.
- ↑ صعیدی، «سعی قدیم فی توحید المذاهب»، ص۳۷–۳۸.
- ↑ آتابای، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی»، ص۷۱.
- ↑ محیط طباطبائی، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، ۱۳۷۰ش، ص۱۷۴؛ آتابای، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی»، ص۷۱.
- ↑ محیط طباطبائی، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، ۱۳۷۰ش، ص۱۸۲، ۱۸۵، ۱۸۷.
- ↑ محیط طباطبائی، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، ۱۳۷۰ش، ص۱۸۲، ۱۸۵، ۱۸۷.
- ↑ جودکی، «تقریب»، ص۷۷۵.
- ↑ محیط طباطبایی، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، ص۱۷–۱۸.
- ↑ محیط طباطبایی، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، ص۱۷–۱۸.
- ↑ محیط طباطبایی، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، ص۱۷–۱۸.
- ↑ جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، ص۱۲۴، ۱۲۷.
- ↑ جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، ص۱۲۷–۱۲۹.
- ↑ جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، ص۱۲۷–۱۲۹.
- ↑ مغنیه، «الغلاة فی نظر الشیعة الإمامیة»، ۱۳۷۴، ص۳۷۹–۳۸۱؛ علوی مدغری، التقریب بین الفرق الإسلامیة، ۱۹۹۲م، ص۳۶–۴۵.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ۱۳۷۷ش، ص۳۲۷–۳۳۲.
- ↑ شلتوت، «شیعه و دانشگاه الازهر»، ص۴۱۱–۴۱۴.
- ↑ «درباره مجمع»، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
- ↑ اهداف، ساختار و فعالیت‌های مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۹۰.
- ↑ فخلعی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۶۸-۷۳.
- ↑ بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت عید غدیر، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ سلهب، الشیخ محمود شلتوت، ۲۰۰۸م، ص۱۵۴.
- ↑ «از پیشنهاد آیت‌الله منتظری تا حرمت سب صحابه»، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، «فتاوی تفرقه‌انگیز وهابیان همسو با خشم امریکا و اسرائیل...» ۱۳۷۰ش، ص۵۷؛ نیز برای نمونه اقدامات رجوع کنید به مشکینی، المصباح المنیر، ۱۳۷۶ش، ص۱۳.
- ↑ «درباره ما»، سی و ششمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی.
- ↑ دانشگاه در یک نگاه، دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی.
- ↑ «آیه‌الله بروجردی، آیت اخلاص| طلایه‌داران تقریب (۱)»، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
- ↑ آذرشب، پیشینه تقریب، ۱۳۸۴ ش، ص۱۸۲.
- ↑ واعظ‌زاده خراسانی، «وحدت و انسجام اسلامی از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۲۱
- ↑ حبیبی، «کتابشناسی تقریب مذاهب اسلامی»، ص۱۸۵-۲۱۰.
منابع
- آتابای، بدری، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی»، در مجله میراث ایران، ش۲۲، تابستان ۱۳۸۰ش.
- آذرشب، محمدعلی، پیشینه تقریب، ترجمه رضا حمیدی، تهران، انتشارات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین، «الإجتهاد فی الشریعة بین السنة والشیعة»، در مجله رسالة الإسلام، سال اول، ش۳، رمضان ۱۳۶۸.
- «از پیشنهاد آیت‌الله منتظری تا حرمت سب صحابه»، خبرگزاری ایلنا، درج مطلب ۱۴ دی ۱۳۹۳ش، مشاهده ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ق.
- امیردهی، ع. ر، «علامه شیخ محمدتقی قمی؛ همزیست دارالتقریب»، در مجله اندیشه تقریب، سال چهارم، ش۱۶، ۱۳۸۷ش.
- مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، اهداف، ساختار و فعالیت‌های مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، انتشارات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، ۱۳۸۸ش.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «فتاوی تفرقه‌انگیز وهابیان همسو با خشم آمریکا و اسرائیل از تقریب بین مسلمانان»، در مجله مشکوة، ش۳۳، زمستان ۱۳۷۰ش.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «معرفی شیعه و انتشارات دارالتقریب»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، شیخ محمود شلتوت: طلایه‌دار تقریب، تهران، ۱۳۷۹ش.
- جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- جودکی، حجت‌الله، و صفاءالدین تبرائیان، «گزارشی از یک گفت‌وگوی منتشرنشده در ایران: جماعت تقریب و دکتر مصدق»، در مجله تاریخ معاصر ایران، سال اول، ش۴، زمستان ۱۳۷۶ش.
- جودکی، محبوبه، تقریب، در دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- حبیبی، سلمان، «کتابشناسی تقریب مذاهب اسلامی»، در مطالعات فقه تربیتی، شماره۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۷ش.
- حکیم، محمدباقر، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنت، ترجمه عبدالهادی فقهی‌زاده، تهران، ۱۳۷۷ش.
- زمانی، محمدحسن، «علامه امینی پرچمدار نهضت تقریب علمی»، در مجله بصائر، سال چهارم، ش۲۶، مرداد و شهریور ۱۳۷۶ش.
- «درباره ما»، سی و ششمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، مشاهده مطلب، ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ق.
- س. هدی، «دو سند تاریخی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی»، درسهائی از مکتب اسلام، سال سوم، ش۴، خرداد ۱۳۴۰ش.
- شلتوت، محمود، «شیعه و دانشگاه الازهر»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- صدیقی، کلیم، نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش.
- صعیدی، عبدالمتعال، «سعی قدیم فی توحید المذاهب»، در مجله رسالة الإسلام، سال هفتم، ش۱، جمادی الثانیه ۱۳۷۴ق.
- طبری، محمد بن جریر، «المنتخب من کتاب المذیل من تاریخ الصحابة والتابعین»، در دیول تاریخ الطبری، ج۱۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۷۷م.
- علوی مدغری، عبدالکبیر، التقریب بین الفرق الاسلامیة، ۴: «قضایا ینبغی الحسم فیها»، ۵: «خطا فی المنهج»، مغرب، ۱۹۹۲م.
- «فتوای تاریخی شیخ شلتوت»، درسهائی از مکتب اسلام، سال دوم، ش۳، اسفند ۱۳۳۸ش.
- فخلعی، محمدتقی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- قمی، محمدتقی، «رجال صدقوا»، در مجله رسالة الإسلام، سال چهاردهم، ش۵۵–۵۶، محرم ۱۳۸۴ق.
- محیط طباطبایی، محمد، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، در مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، سال پنجم، ش۳–۴، پاییز و زمستان ۱۳۷۵ش.
- محیط طباطبائی، محمد، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، به کوشش هادی خسروشاهی، تهران، ۱۳۷۰ش.
- مخلوف، حسنین محمد، «من المغنی الاکبر»، در مجله رسالة الإسلام، سال چهارم، ش۲، رجب ۱۳۷۱.
- مدنی، محمد محمد، «فقه مقارن: یا تحولی بزرگ در دانشگاه الازهر»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مراغی، محمد مصطفی، «الإجتهاد فی الشریعة»، در مجله رسالة الإسلام، سال اول، ش۴، ذی‌الحجة ۱۳۶۸.
- مشکینی، علی، المصباح المنیر، قم، ۱۳۷۶ش.
- مغنیه، محمدجواد، «الأصول الثّلاثة و الأخوة فی الدّین»، در مجله رسالة الإسلام، سال هشتم، ش۲، رمضان ۱۳۷۵.
- مغنیه، محمدجواد، «الغلاة فی نظر الشیعة الامامیة»، در مجله رسالة الإسلام، سال ششم، ش۴، صفر ۱۳۷۴.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، همبستگی مذاهب اسلامی: مقالات دارالتقریب، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- واعظ، حسام‌الدین، «نقش وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در روابط بین‌الملل»، پایان‌نامه کارشناسی علوم سیاسی، دانشکده روابط بین‌المللی، وزارت امورخارجه، ۱۳۷۲ش.
- واعظ‌زاده خراسانی، محمد، «السید البروجردی و التقریب»، در مجله رسالة التقریب، سال سوم، ش۱۲، ربیع‌الثانی-جمادی الآخره ۱۴۱۷ق.
- واعظ‌زاده خراسانی، محمد، الوحدة الإسلامیة: عناصرها و موانعها، گردآورنده سید جلال میرآقایی، تهران، ۱۳۷۹ش.
- صفری‌فروشانی و متقی‌زاده، نعمت‌الله و احمد، «رابطه تقریب مذاهب با حقایق دینی با استناد به قرآن»، پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی، سال ششم، شماره دوازدهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.