مهدی الهی قمشه‌ای

محمدمهدی الهی قمشه‌ای (۱۲۸۰-۱۳۵۲ش)، ملقّب به مُحی‌الدین، حکیم، عارف، شاعر و مترجم قرآن و صحیفه سجادیه و قسمت‌های عربی مفاتیح الجنان است. او را آغازگر عصر ترجمه روان و آزادِ قرآن به فارسی خوانده‌اند. از ابتدای تأسیس دانشگاه تهران به مدت ۳۵ سال به تدریس علوم عقلی و ادبیات در این دانشگاه اشتغال داشت. تخلّص شعری وی «الهی» است. حسین و مهدیه الهی قمشه‌ای فرزندان او هستند.

مهدی الهی قمشه‌ای

اطلاعات فردی
نام کامل	محمدمهدی الهی قمشه‌ای
لقب	مُحی‌الدین
تاریخ تولد	۱۲۸۰ش.
تاریخ وفات	۲۴ اردیبهشت سال ۱۳۵۲ش
محل دفن	قم- قبرستان وادی‌السلام
شهر وفات	تهران
خویشاوندان سرشناس	حسین الهی قمشه‌ای مهدیه الهی قمشه ای(درگذشت:۱۳۹۵ش)نظام‌الدین الهی قمشه ای(درگذشت:۱۳۷۶ش)
اطلاعات علمی
استادان	محمدحکیم خراسانی، جهانگیرخان قشقایی، آقابزرگ حکیم، حاج آقا حسین قمی، اسدالله یزدی مشهور به هراتی، ملا محمدعلی فاضل و حسن بُرسی
شاگردان	حسن حسن‌زاده آملی ، عبدالله جوادی آملی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، سید رضی شیرازی‌، کاظم مدیر شانه‌چی، سید محمدباقر حجتی، محمدباقر محقق
محل تحصیل	قمشه، اصفهان، مشهد
سایر	استاد دانشگاه تهران – ترجمه قرآن

زندگی

محمدمهدی الهی در سال ۱۲۸۰ش در قمشه (شهرضا) از توابع اصفهان متولد شد. نیاکان او از سادات بحرین بودند که در زمان نادرشاه افشار به ایران مهاجرت کردند و در قمشه ساکن شدند. از ۵ سالگی آموختن را آغاز کرد و تا ۷ سالگی مقدمات ادبیات فارسی و عربی را آموخت و سپس به فراگیری علوم دینی نزد پدرش ملا ابوالحسن که از علمای شهر بود پرداخت و مقدمات فقه و اصول و حکمت را نیز نزد محمدهادی فرزانه قمشه‌ای آموخت.

سفرهای تحصیلی

• اصفهان: در ۱۴ سالگی به اصفهان رفت و از محضر محمدحکیم خراسانی و میرزا جهانگیر خان قشقایی بهره برد و در همانجا با سید حسن مدرس آشنا شد و در کلاس‌های او شرکت کرد.
• مشهد: او یک سال بیشتر در اصفهان نماند و عازم مشهد شد و در مدرسه نواب به ادامه تحصیل پرداخت و از درس آقابزرگ حکیم (در علوم نقلی و عقلی) و حاج آقا حسین قمی (فقه و اصول) و شیخ اسدالله یزدی مشهور به هراتی (منطق و حکمت) و ملا محمدعلی فاضل (حکمت و عرفان) و شیخ حسن بُرسی (فقه و اصول) استفاده کرد. پس از آن به قصد بهره‌گیری از حوزه علمیه نجف عازم سفر شد.
• تهران: وی در مسیر خود به سوی نجف، در تهران به مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری) رفت و در آنجا دوباره با سید حسن مدرس ملاقات کرد و از تصمیم خود برگشت و در این شهر ماندگار شد. با دستگیر شدن مدرس، الهی قمشه‌ای نیز روانه زندان شد ولی به سفارش ذُکاء الملک فروغی (نخست وزیر وقت که رابطه علمی با وی داشت) آزاد گردید. پس از تبعید شهید مدرس، الهی کرسی تدریس او را عهده‌دار گردید و ضمن تدریس، از محضر میرزا طاهر تنکابنی (در حکمت و فلسفه) نیز بهره می‌برد.

پس از آنکه دانشگاه تهران تاسیس شد و مدرسه سپهسالار به دانشکده معقول و منقول تبدیل گردید، الهی قمشه‌ای ضمن تدریس منطق و حکمت و ادبیات در این دانشکده، با نوشتن کتاب «توحید هوشمندان» از دانشکده مزبور دکترا گرفت. او در دانشکده ادبیات نیز به تدریس ادبیات عرب پرداخت و ۳۵ سال کار تدریس را ادامه داد.

خانواده

همسران:طیبه تربتی فعال ادبی و مولف کتاب خوشه‌ها و اشرف دختر ابوطالب تربتی زنجانی

فرزندان:

• حسین: ادیب، سخنران، مترجم و نویسنده که در زمینه ادبیات و هنر و عرفان فعالیت دارد. او اصلاحاتی در ترجمه قرآن پدر انجام داد که در سال ۱۳۶۱شمسی توسط انتشارات امیر کبیر به چاپ رسید.
• نظام‌الدین: استاد فلسفه و رئیس کتابخانه دانشگاه تهران. وی در سال ۱۳۶۷ش.از دنیا رفت.
• مرتضی: رئیس انجمن جئوترمال کانادا
• مهدیه: شاعر و محقق
• و سه دختر دیگر

درگذشت

سنگ قبر الهی قمشه‌ای پیش از نوسازی قبرستان وادی السلام

وی در شامگاه ۲۴ اردیبهشت سال ۱۳۵۲ش در ۷۲ سالگی و در حالی که مشغول آخرین اصلاحات ترجمه قرآن بود، از دنیا رفت و در قبرستان وادی السلام در اتاق شماره ۱۹ (که پس از نوسازی قبرستان، تخریب گردید) به خاک سپرده شد.

شاگردان

• حسن حسن‌زاده آملی به مدت ۱۱ سال حکمت منظومه سبزواری، مبحث نفس اسفار و شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر اشارات ابن سینا را نزد او فراگرفت.
• عبدالله جوادی آملی بخشی از شرح منظومه و نیز الهیات و بخش عرفان شرح اشارات خواجه نصیرالدین طوسی را نزد وی خواند.
• سید رضی شیرازی
• ربانی تربتی
• دکتر محمود انور
• کاظم مدیر شانه‌چی
• سید محمدباقر حجتی
• محمدباقر محقق
• عباس مصباح‌زاده
• عبدالرحیم ملکیان

آثار

تالیف

• حکمت الهی در دو جلد: جلد اول شامل مهمترین مباحث حکمت اسلامی؛ جلد دوم شامل متن و شرح فصوص الحکم فارابی همراه با ترجمه و شرح خطبه توحید نهج البلاغه
• توحید هوشمندان(مقدمات فلسفه اسلامی به انضمام ترجمه فصوص الحکم فارابی)
• حاشیه بر تفسیر ابوالفتوح رازی
• حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی (در زمان خود وی در خاتمه کتاب «حکمت الهی» منتشر شد و اخیرا با مقدمه، تصحیح و تعلیقات آیت الله حسن زاده مستقلا به چاپ رسیده است.)
• فلسفه معلم ثانی ابونصر فارابی (که در سال ۱۳۲۲ش. به همراه کتاب توحید هوشمندان به چاپ رسید.)
• مشاهدات العارفین فی احوال السالکین الی الله
• رساله‌ای در فلسفه کلی
• رساله‌ای درمراتب ادراک
• رساله‌ای در سیر و سلوک
• حاشیه بر مبدأ و معاد ملا صدرا
• رساله‌ای در مراتب عشق
• دروس عرفانی از مکتب علوی

یادداشتی در روزنامه قدس درباره مهدی الهی قمشه‌ای

ترجمه

• قرآن کریم
• صحیفه سجادیه

• ترجمه بخش‌های عربی مفاتیح الجنان همچون دعاها و زیارات به فارسی

شعر

• دیوان اشعار شامل: نغمه الهی(شرحی منظوم بر خطبه همّام امام علی(ع))، نغمه حسینی، نغمه عشاق، رباعیات، مُسمَّطات، اسرار حج، نغمه لاهوت

جان من از خاک برافلاک بر

در بر آن خسرو لولاک بر

باز نما دیده امید من

بر رُخت ای جنتِ جاوید من

ای کَرَمت راست گواهی مرا

غیر درت نیست پناهی مرا

در دو جهانم زغم آزاد کن

در صف عشّاق مرا یاد کن

شاه تویی در همه مُلک وجود

حکم تو را بر سر غیب و شهود

حق حسین ای شه کلُّ الکمال

خاتمه‌ام بخش بهشت وصال

ترجمه قرآن کریم

مقالهٔ اصلی: ترجمه قرآن (الهی قمشه‌ای)

ترجمه قرآن اثر مهدی الهی قمشه‌ای آغازگر دوره‌ای جدید از ترجمه قرآن است که به نام ترجمه آزاد شناخته می‌شود. ترجمه قمشه‌ای مشهورترین و پرتیراژترین ترجمه فارسی قرآن شمرده می‌شود. این ترجمه نخستین بار در سال ۱۳۲۳ از سوی کتاب فروشی اسلامیه به چاپ رسید. شهرت علمی و عرفانی و دانشگاهی مترجم از یک سو و روان و ساده بودن عبارات از سوی دیگر و همچنین آسان‌گیری در مساله حق مولف، سبب شده است که این ترجمه طی هفتاد سال گذشته بیش از دیگر ترجمه‌ها و پی در پی تجدید چاپ شود.

بر ترجمه الهی قمشه‌ای نقدهای زیادی نگاشته شده است. ابوالقاسم پاینده و حسین استادولی، مترجم قرآن، از مشهورترین افرادی هستند که ترجمه قمشه‌ای را مورد نقد قرار دادند. بهاء‌الدین خرمشاهی نیز ۱۲۰ ایراد بر این ترجمه گرفته است.

جستارهای وابسته

• حوزه علمیه تهران