آل کیا
| آل کیا | |
|---|---|
 بقعه چهار پادشاهان، مقبره چهار تن از پادشاهان کیایی در گیلان | |
| اطلاعات حکومت | |
| نام‌های دیگر | کیاییان |
| بنیانگذار | سید علی کیا |
| سال تأسیس | ۷۶۹ق |
| گستره جغرافیایی | بخش وسیعی از گیلان |
| مذهب | تشیع زیدی |
| نوع حکومت | محلی |
| پایتخت‌ها | لاهیجان |
| انقراض | ۱۰۰۰ق |
| علت انقراض | دولت صفوی |
| پیش از | دولت صفوی |
| پس از | ناصروند |
| افراد | |
| حاکمان مشهور | سید علی کیا، سید رضی کیا و سید هادی کیا |
آل كیا یا کیاییان (۷۶۹-۱۰۰۰ق)، از سلسله‌های حاکم شیعی در گیلان که نسب آنان به امام سجاد(ع) می‌رسد. آنان با کمک سادات مرعشی و هم‌زمان با حکومت تیمور گورکانی در گیلان با مرکزیت لاهیجان، تشکیل حکومت داده و تا حکومت شاه عباس صفوی ادامه دادند. کیاییان در آغاز حکومت، زیدی مذهب بودند و بعدها به اثناعشری گرویدند. این سلسله با حکومت‌ها و دولت‌های دیگر مانند صفویه و مرعشیان روابط خوبی داشتند. سرانجام در زمان شاه عباس صفوی، به سبب حمایت احمد خان دوم از عثمانی‌ها و تیرگی روابط با صفویان بساط حکومت آنان برچیده شد.
واژه کیا
واژۀ كیا به معنای بزرگ، حاكم، والی، امیر و پادشاه به كار رفته است. این واژه به علما نیز گفته می‌شده است. بدین جهت، برخی از سادات حاكم گیلان، كیا و كار كیا خوانده شده‌اند.[۱]
نسب
آل کیا از سادات ساکن گیلان بودند که نسب بزرگ آنان (سید امیر کیا) با ۱۱ واسطه به امام سجاد علیه‌السلام می‌رسد. نسب این سلسله چنین است: امیر کیا پسر حسن کیا پسر سیدعلی پسر سیداحمد پسر سید علی غزنوی پسر محمد پسر ابوزید پسر ابومحمد حسین پسر عیسی کوفی پسر حسین اصغر پسر امام سجاد(ع).[۲]
عیسی کوفی در کوفه ساکن بود و در پی قیام عباسیان از کوفه به ابهر آمد.[۳] فرزندان او چندی در ابهر زیستند. ابوزید پسر ابومحمد حسین، مشهور به عقیقی از ابهر به روستای فشتام کوهدم در گیلان مهاجرت کرد، سپس سید علی(جد امیر کیا) از نوادگان او از فشتام به روستای ملاط گیلان کوچ کرد.[۴]
حکومت
سید امیر کیا (درگذشت ۷۶۳ق) در ملاط گیلان به دنیا آمد و مدتی در زادگاهش به تدریس علوم دینی پرداخت. او نخستین فرد از سادات کیایی است که برای استقلال بیه‌پیش کوشید و بر ضد امیر ناصروند، قیام کرد. امیر کیا حرکت خود را از ملاط گیلان آغاز کرد، ولی در جنگ با امیر ناصروند شکست خورد و به رستمدار گریخت و یک سال بعد (۷۶۳ق) در آن نواحی درگذشت.[۵]
پس از درگذشت سید امیر کیا، سید علی فرزند او، به همراه برادران خود و عده‌ای از مردم بیه‌پیش به آمل نزد سید قوام الدین مرعشی، مؤسس سلسلۀ مرعشیان مازندران رفتند.[۶] و مدتی در خدمت سید قوام الدین بود و در یکی از جنگ‌ها به همراه سادات مرعشی به جنگ رفت. پس از ۷۶۷ سید علی کیا، با پشتیبانی سادات مرعشی کنترل شرق گیلان را به دست گرفت و حکومت آل کیا را در لاهیجان پایه‌ریزی کرد. او کم کم فرمانروایی خود را بر دیلمان، لشت نشاء، کوچصفهان و حتی طارم و قزوین گسترش داد.[۷] جانشینانش به پایتختی لاهیجان بر شرق گیلان تا اوایل عصر صفویه حکومت کردند.
حکومت آل کیا پیش از خان احمد اول با جنگ‌های گسترده خود با بازماندگان اسماعیلیه در الموت و رودبار منطقه را از وجود اسماعیلیان خالی ساختند.[۸]
روابط با حکومت‌های دیگر
| شاهان[۹] | |
|---|---|
| عنوان | دورهٔ سلطنت |
| سید امیر کیا | ۷۶۰۷۶۳ |
| سید علی کیا | ۷۶۹–۷۹۱ |
| سید هادی کیا | ۷۹۱–۷۹۷ |
| سید محمد پسر سید مهدی | ۷۹۷ |
| سید حسین کیا پسر سید علی کیا | ۷۹۷- ۷۹۸ |
| سید رضی کیا پسر سید علی کیا | ۷۹۸- ۸۲۹ |
| سید حسین کیا، پسر سید علی کیا | |
| سید ناصر کیا پسر سید محمد | ۸۳۳ |
| سید حسین کیا نوه سید علی کیا | ۸۳۳ |
| ناصر کیا پسر سید محمد(دور دوم) | ۸۳۳- ۸۵۰ |
| سید محمد پسر ناصرکیا | ۸۵۱ – ۸۳۳ |
| میرزا علی کیا پسر سلطان محمد | ۸۸۳ – ۹۰۹ |
| سلطان حسن پسر سلطان محمد | ۹۰۹ – ۹۱۱ |
| سلطان احمد اول فرزند سلطان حسن | ۹۱۱ – ۹۴۰ |
| کارکیا علی پسر سلطان احمد | ۹۴۰ – ۹۴۱ |
| کارکیا سلطان حسن دوم پسر سلطان احمد | ۹۴۱ – ۹۴۳ |
| خان احمد خان پسر کارکیا سلطان حسن | ۹۴۳ – ۱۰۰۰ |
مرعشیان از دولت آل كیا در لاهیجان حمایت‌های بسیاری كردند. سادات کیایی نیز پس از تأسیس دولت آل كیا روابط خود را با سادات مرعشی ادامه دادند و از میر قوام الدین راهنمایی می‌طلبیدند.
سیدعلی کیا، مؤسس حکومت آل‌کیا، از دادن باج به تیمور گورکانی خودداری کرد ولی فرزندش، سیدرضا/سیدرضی این کار را کرد و آنان در دوره جانشینان تیمور، خراج‌گزار آنان بودند.
آل کیا در دوره صفویه بر نواحی وسیعی از شمال ایران فرمانروایی می‌کردند. در زمان سلطنت شاه طهماسب (۹۳۰-۹۸۴)، احمد کیا به قزوین رفته، مذهب شیعه دوازده امامی اختیار كرد و حتی به گسترش آن در منطقه تحت نفوذ خود نیز پرداخت.[۱۰]
در سال ۹۴۳ق با به قدرت رسیدن احمد خان دوم، روابط دولت صفوی و كیاییان به تیرگی گردید. او از فرمان شاه طهماسب سرپیچی نمود و در جنگی كه میان آنان روی داد، خان احمد به زندان افتاد. در سال ۹۸۴ محمد خدابنده، خان احمد را آزاد کرد و مجددا حاكم بیه پیش شد. در زمان شاه عباس صفوی (۹۹۶-۱۰۳۸ق) به دلیل حمایت خان احمد از دولت عثمانی، مورد غضب شاه قرار گرفت و به شروان گریخت و حکومت آنان در سال ۱۰۰۰ برچیده شد.[۱۱]
مذهب
سادات کیا پیش از به قدرت رسیدن زیدی مذهب بودند. قاضی نورالله شوشتری معتقد است که خاندان کیا مذهب زیدیه جارودیه داشتند.[۱۲] شواهدی زیادی بر زیدی بودن آنها وجود دارد، از جمله:
- پیام سید علی کیا به سید رکابزن حاکم زیدی تنکابن؛ وی در این پیام به موافقت خود در سیادت و مذهب با سید رکابزن اشاره می‌کند. وی همچنین اختلاف مذهبی پیروان خود با مردم مازندران را یادآور می‌شود.[۱۳]
- ادعای امامت سیدعلی کیا.[۱۴]
- فتوای علمای زیدیه بر وجوب اطاعت از وی و دارا بودن خصلت‌های پنج گانه امام از نظر زیدیه: علم، زهد، شجاعت و سخاوت و قدرت.[۱۵]
تغییر مذهب
سادات کیایی از مذهب زیدی به اثناعشری گرویدند. منابع پیرامون نخستین فرد از خاندان کیا که به امامیه گرویده، اختلاف دارند. برخی خان احمد اول (درگذشت ۹۴۰ق/۱۵۳۳م)[۱۶] و گروهی خان احمد دوم (درگذشت ۱۰۰۹ق/۱۶۰۰م)[۱۷] را نام می‌برند. وقفنامه‌ای از سال ۹۱۴ق/۱۵۰۸م به احمد خان اول منسوب است. در این وقفنامه اسامی ائمه دوازده گانه به عنوان راهنمایان اهل تحقیق و پیشوایان ارباب توفیق ذکر شده است.[۱۸] همچنین در آن به رواج مذهب اثناعشری اشاره شده است.[۱۹] تاریخ این وقفنامه ربیع الاول اربع عشر و تسعمائه من الهجرة النبویه با حروف ذکر شده است. برخی مانند رابینو، زمان تغییر مذهب خان احمداول را عصر شاه طهماسب نوشته‌اند.[۲۰] برخی از پژوهشگران متأخر تاریخ تغییر مذهب را سال ۹۶۰ق/۱۵۵۲م زمان حکومت خان احمد دوم دانسته‌اند.[۲۱]
بقعه چهار پادشاهان
یکی از بناهای تاریخی گیلان، بقعه چهار پادشاهان است که بخش اصلی آن توسط سید هادی کیا ساخته شده‌است و مقبره سه حاکم کیایی، سیدعلی کیا، سیدرضی کیا و سیدهادی و تعدادی از سادات کیایی در آن قرار دارد. قدیمی‌ترین مقبره آن مربوط به سیدخرم کیا (درگذشت ۶۷۴ق) است. البته وی از این سلسه نیست و از سادات طباطبایی به شمار می‌رود که لقب کیا داشته است.[۲۲]
پانویس
- ↑ شریعتی فوکلایی، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، ۱۳۸۸ش، ص۶۴.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۳۷.
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب، ۱۴۱۷ق، ص۲۹۰.
- ↑ غفاری قزوینی، تاریخ جهان آراء، ۱۳۴۳ش، ص۸۴.
- ↑ مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ۱۳۶۴ش، ص۱۵.
- ↑ مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ۱۳۶۴ش، ص۱۶.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۸.
- ↑ مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ۱۳۶۴ش، ص۶۹-۲۴۷،۱۷۳،۱۳۷،۱۲۹،۶۶؛ دفتری، ص۵۱۴.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۲۷۸
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۸.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۸.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۹۶؛ ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ۱۳۶۴ش، ص۱۸.
- ↑ مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ۱۳۶۴ش، ص۳۶.
- ↑ مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ۱۳۶۴ش، ص۴۱-۳۸.
- ↑ رابینو، ولایت دارالمرز گیلان، ۱۳۶۶ش، ص۴۹۸؛ رابینو، فرمانروایان، ۱۳۶۴ش، ص۱۳۴؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۵، ج۲، ص۳۷۸؛ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۸.
- ↑ شاه طهماسب صفوی، ۱۳۵۰، ص۱۰۳؛ ستوده، از آستارا تا استرآباد، ۱۳۵۱ش، ج۲، ص۷۸.
- ↑ میرابوالقاسمی، وقفنامه سوهان، ۱۳۵۴ش، ج۱۱و۱۲، ص۱۶۴-۱۶۱.
- ↑ میرابوالقاسمی، وقفنامه سوهان، ۱۳۵۴ش، ج۱۱و۱۲، ص۱۶۲.
- ↑ رابینو، ولایت دارالمرز گیلان، ۱۳۶۶ش، ص۴۹۸؛ رابینو، فرمانروایان، ۱۳۶۴ش، ص۱۳۴؛ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۸.
- ↑ رک. نوزاد، نامه‌های خان احمد گیلانی، ۱۳۷۳ش، ص۹.
- ↑ ستوده، از آستارا تا استرآباد، ۱۳۵۱ش، ج۲، ص۱۰۰-۹۸.
منابع
- ابن‌عنبه، جمال الدین احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۷ش.
- دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فروزان، ۱۳۷۵ش.
- رابینو، ﻫ.ل، فرمانروایان گیلان، ترجمه م پ جکتاجی و رضا مدنی، رشت، گیلکان، ۱۳۶۴ش.
- رابینو، ﻫ.ل، ولایت دارالمرز گیلان، ترجمه جعفر خمامی زاده، رشت، طاعتی. ۱۳۶۶ش.
- ستوده، منوچهر،از آستارا تا استرآباد، مجلد دوم شامل آثار و بناهای تاریخی گیلان بیه پیش، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۱ش.
- شاه طهماسب صفوی، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی،به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
- شریعتی فوکلایی، حسن، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، شیعه شناسی، قم، ۱۳۸۸ش.
- شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- غفاری قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهان آرا، تهران، حافظ، ۱۳۴۳ش.
- مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۴ش.
- میرابوالقاسمی، محمدتقی، «وقفنامه سوهان»، تهران، فرهنگ ایران زمین، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
- نوزاد، فریدون، نامه‌های خان احمد گیلانی، تهران، بنیاد موقوفاتی دکتر محمود افشار، مؤسسه دلارنگ، ۱۳۷۳ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: عظیم زاده، طاهره، سادات کیا و تشیع امامیه، مطالعات اسلامی” پاییز ۱۳۸۴ - شماره ۶۹ (۱۸ صفحه - از ۲۰۹ تا ۲۲۶)
- عادل، پرویز، سیاست آل کیا در قبال آق قوینلوها (درآمدی بر تشکیل حکومت صفوی)، مجله: رشد آموزش تاریخ، زمستان ۱۳۸۶ - شماره ۲۹
- نعیمی، سهیلا، آل کیا و علل سقوط آن در گیلان، مجله تاریخ اسلام و ایران، پاییز ۱۳۸۹ - شماره ۷.
- یوسف جمالی، محمدکریم؛ پناهی، عباس، اوضاع مذهبی گیلان در عصر آل کیا، پژوهشنامه تاریخ، بهار ۱۳۸۶ - شماره ۶.