زندیه
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
 تصویری از کریمخان زند بنیانگذار سلسله زندیه | |
| اطلاعات حکومت | |
|---|---|
| نامهای دیگر | زندیه |
| بنیانگذار | کریمخان زند |
| سال تأسیس | ۱۱۶۳ق |
| گستره جغرافیایی | ایران |
| مذهب | شیعه |
| نوع حکومت | سلطنتی |
| پایتختها | شیراز |
| انقراض | ۱۲۰۹ق |
| علت انقراض | مرگ لطفعلیخان زند |
| پیش از | افشاریان |
| پس از | قاجاریان |
| افراد | |
| حاکمان مشهور | کریمخان زند و لطفعلیخان زند |
زَندیه یا زَندیان (۱۱۶۳ - ۱۲۰۹ق)، سلسلهای از حاکمان ایران بود که پس از سقوط حکومت شیعی صفویان و دوران سلطه غیرشیعی افغانها و افشاریان، زمینهساز مرحلهای نوین از بازسازی و تثبیت فرهنگی تشیع شد و پلی میان سیاست مذهبی صفویان و قاجاریه بهشمار میآید. کریمخان زند، بنیانگذار زندیه، خود را «وکیلالرعایا» نامید و با وجود عدم اعلام شیعه بهعنوان مذهب رسمی، احترام ویژهای برای علما و شعائر شیعی قائل شد. در دوره زندیه، علما قدرت سیاسی نداشتند اما از آزادی نسبی برخوردار بودند و در امور اجتماعی، آموزشی و قضایی نقش ایفا کردند و مناسک شیعی، مانند عزاداری عاشورا، ساخت و مرمت اماکن مذهبی و برگزاری مجالس دینی، با آزادی بیشتری برگزار شد که به انسجام جامعه شیعه کمک کرد. ضرب سکه با نمادهای شیعی و معماری مذهبی، مانند مسجد وکیل شیراز، در ترویج غیررسمی تشیع نقش داشتند.
زندیه در گذار تاریخ ایران
سلسله زندیه پس از فروپاشی حکومت افشاریان و پیش از تثبیت قدرت قاجارها، در سال ۱۱۶۳ق (۱۱۳۰ش/۱۷۵۱م) توسط کریمخان زند، از سربازان نادرشاه افشار بنیانگذاری شد[۱] و بیشتر در مناطق مرکزی و غربی ایران فرمانروایی داشت.[۲] کریمخان زند در سال ۱۱۸۰ق شیراز را پایتخت حکومت خود کرد.[۳] پس از مرگش در سال ۱۱۹۳ق، دورهای از کشمکشهای داخلی آغاز شد و زکیخان زند، برادرزن کریمخان، برای مدتی کوتاه (صد روز)[۴] قدرت را در دست گرفت، اما به دلیل خشونتهایش کشته شد.[۵] سپس ابوالفتحخان زند، پسر کریمخان، به سلطنت رسید (هفتاد روز)[۶] اما نفوذ واقعی در دست صادقخان زند بود که مدتی نیز خود را شاه خواند.[۷] در ادامه، علیمرادخان زند با کنار زدن ابوالفتحخان، قدرت را در ۱۱۹۶ق به دست گرفت و تا سال ۱۱۹۹ق حکومت کرد.[۸] پس از او، جعفرخان زند به سلطنت رسید و با وجود تلاش برای تثبیت حکومت، در سال ۱۲۰۳ق کشته شد[۹] و در غیاب فرزندش، لطفعلیخان، صیدمرادخان زند برای مدت کوتاهی حکومت کرد.[۱۰] آخرین پادشاه زندیه، لطفعلیخان زند بود که در ۱۲۰۳ق در شیراز به حکومت رسید. وی در برابر آقامحمدخان قاجار مقاومت کرد، اما در نهایت شکست خورد[۱۱] و با مرگ او در ۱۲۰۹ق حکومت زندیان به پایان رسید.[۱۲]
گذار تشیع از بحران صفوی تا بازسازی در زندیه
پس از سقوط صفویه در سال ۱۱۳۵ق، در دوران حکومت هفتساله افغانها و در دوره افشاریه، تشیع در ایران تحت فشار شدید قرار گرفت.[۱۳] سیاستهای حاکمان وقت، بهویژه نادرشاه، موجب تضعیف جایگاه تشیع شد و در پی آن، گروه زیادی از علما و بازرگانان مسلمان به هند و عتبات عالیات مهاجرت کردند. این روند تا مرز برافتادن از رسمیت پیش رفت، اما ریشهدار بودن باورهای مذهبی در میان مردم و نفوذ اجتماعی علما مانع از این اتفاق شد.[۱۴]
در فاصله کوتاه میان افشاریه و قاجاریه، با روی کار آمدن حکومت زندیه (۱۱۶۳ - ۱۲۰۹ق) و بهویژه در دوران کریمخان زند، فضای سیاسی کشور به سمت ثبات و آرامش نسبی پیش رفت.[۱۵] هرچند علما در این دوره همچنان از قدرت سیاسی مستقیم برخوردار نبودند، اما نسبت به دوران افشاریه جایگاه بهتری یافتند. در این دوره، وظایف اجتماعی محدودی به آنان واگذار شد و به شعائر و اماکن مذهبی شیعه توجه و احترام شد.[۱۶]
سیاست تسامح مذهبی زندیه در تعامل با شیعه
در دوره زندیه، تشیع به عنوان مذهب رسمی و دولتی اعلام نشد، اما حکومت با آن دشمنی نکرد. کریمخان زند با پرهیز از درگیریهای مذهبی، سیاستی مبتنی بر تسامح مذهبی و مدارا با اهل سنت و دیگر فرق در پیش گرفت. در نتیجه، علما از آزادی نسبی برخوردار شدند و توانستند در حوزههای اجتماعی و قضایی نقش مؤثری ایفا کنند. حتی برخی از علما که پیشتر به عتبات مهاجرت کرده بودند، به ایران بازگشتند.[۱۷]
کریمخان زند با بهرهگیری از ابزارهای فرهنگی و تعامل سازنده با علما، در پی کسب رضایت عمومی و حفظ ثبات اجتماعی بود. این شیوه حکمرانی را میتوان استفاده حکومت زندیه از نفوذ اجتماعی علما برای تثبیت نظم و مشروعیت[۱۸] و نمونهای از اعمال هژمونی فرهنگی دانست؛[۱۹] نوعی قدرت که بر پایه رضایت و اقناع شکل میگیرد، نه بر اساس اجبار و زور.[۲۰]
| حکومتهای ایران پس از اسلام | ||
|---|---|---|
| نام حکومت | بنیانگذار | دورهٔ حکومت |
| خلفای راشدین | ابوبکر | ۱۶ - ۴۰ |
| بنیامیه | معاویه | ۴۱ - ۱۳۰ |
| بنیعباس | سفاح | ۱۳۱ - ۲۰۵ |
| طاهریان | طاهر ذوالیمینین | ۲۰۵ - ۲۵۹ق |
| صفاریان | یعقوب لیث | ۲۴۷ - ۲۸۷ق |
| علویان طبرستان | داعی کبیر | ۲۵۰ - ۳۱۶ق |
| سامانیان | نصر اول | ۲۶۱ - ۳۸۹ق |
| زیاریان | مرداویج پسر زیار | ۳۱۵ - ۴۶۲ق |
| آل بویه | عمادالدوله علی | ۳۲۰ - ۴۴۰ق |
| غزنویان | سلطان محمود | ۳۸۸ - ۵۵۵ق |
| سلجوقیان | طغرل بیک | ۴۲۹ - ۵۹۰ |
| خوارزمشاهیان | انوشتکین غرجه | ۴۷۰ - ۶۱۷ق |
| ایلخانان | هولاکو خان | ۶۵۴ - ۷۳۶ق |
| تیموریان | تیمور گورکانی | ۷۷۱ - ۹۰۳ق |
| صفویان | شاه اسماعیل اول | ۹۰۷ - ۱۱۳۳ق |
| افغانان | محمود افغان | ۱۱۳۳ - ۱۱۴۲ |
| افشار | نادرشاه | ۱۱۴۸ - ۱۱۶۱ق |
| زند | کریم خان زند | ۱۱۶۳ - ۱۲۰۹ق |
| قاجار | آقامحمدخان | ۱۲۰۹ - ۱۳۴۵ق |
| پهلوی | رضا شاه | ۱۳۴۵ق (۱۳۰۴ش)- ۱۳۵۷ش |
| جمهوری اسلامی | امام خمینی | ۱۳۵۷ش- ... |
استقلال روحانیت شیعه و نقشهای اجتماعی و مذهبی
در دورهٔ زندیه، رابطهٔ میان نهاد سیاسی و نهاد مذهبی بسیار محدود و حداقلی بود[۲۱] و عملاً قدرت روحانیون ساکن ایران کاهش یافته بود[۲۲] اما با توجه به نزدیکی زمانی این دوره با عصر صفویه، ساختار کلی مذهبی آن دوران همچنان حفظ شد و در نتیجه، روحانیون شیعه در زندیه نیز به مناصب شرعی و قضایی دست یافتند.[۲۳] کریمخان زند ضمن احترام به علما اما به لحاظ مالی برای آنها مقرری و حمایت مالی در نظر نگرفت و از دخالت و نفوذ آنها در حکومت و سیاست جلوگیری کرد.[۲۴]
پراکندگی جغرافیایی علما و سفرهای علمی آنان
در دوره زندیه، علما ضمن حفظ استقلال نسبی خود، به فعالیتهای علمی و آموزشی ادامه دادند و در کنار مراکز علمی داخلی مانند شیراز و اصفهان، سفرهای علمی علما به شهرهای مذهبی عراق مانند کربلا و نجف، و حتی هند نیز رونق داشت.[۲۵] این سفرهای علمی و مهاجرتها بویژه به برخی از ایالات شیعهنشین هند موجب گسترش تشیع در شبهقاره هند شد.[۲۶]
شعائر و نمادهای فرهنگی تشیع در فضای زندیه
در دورهٔ زندیه، آیینهای مذهبی شیعه مانند عزاداریهای محرم، ساخت و مرمت اماکن مذهبی مانند حرم شاهچراغ، و برگزاری مجالس دینی با آزادی بیشتری برگزار میشدند که در انسجام اجتماعی شیعیان آن دوره نقش ایفا کردند[۲۷] و در همین مقطع، نخستین نمونههای مجالس شبیهخوانی و تعزیه شکل گرفتند.[۲۸]
توجه به نام امامان شیعه و عباراتی چون «علی ولیالله» و «صاحبالزمان» و دیگر القاب اهلبیت(ع) در سکههای دورهٔ زندیه، یکی از اصلیترین شعائر مذهبی این دوره بهشمار میرود.[۲۹] معماری مذهبی زندیه نیز به ابزاری برای بیان هویت شیعی تبدیل شد و مسجد وکیل شیراز، با نشانههایی از شعائر شیعی، بازتابی از سیاست فرهنگی حکومت زندیه بود.[۳۰]
روابط زندیه با دولت عثمانی و تأثیر آن بر تشیع
روابط زندیه با دولت عثمانی، که حجاز را در اختیار داشت و از علاقهٔ شیعیان به حج بهرههای مالی و سیاسی میبرد، تأثیر مستقیمی بر وضعیت شیعیان ایرانی و حج آنان داشت[۳۱] و در برخی موارد، خطیبان رسمی در حرمین شریفین موظف به لعن شیعیان بودند که موجب آزار و اذیت زائران ایرانی بود.[۳۲] حملهٔ کریمخان زند به بصره برای مقابله با عثمانی و در واکنش به آزار زائران شیعه، نشاندهندهٔ حمایت غیررسمی از شیعیان بود.[۳۳]
نقش شخصیت و مذهب کریمخان زند
کریمخان زند، بنیانگذار سلسله زندیه، از منظر رفتاری شخصیتی آرام، مدبر و اهل مدارا داشت. او با پرهیز از بهکارگیری القاب سلطنتی، خود را «وکیلالرعایا» نامید؛ عنوانی که نشاندهنده فروتنی سیاسی او و بیانگر تلاش برای مشروعیتبخشی مردمی به حکومتش بود.[۳۴] ایل زندیه پیرو آیین تشیع بودند[۳۵] و برخی منابع، مذهب کریمخان زند را شیعه دوازدهامامی دانستهاند[۳۶] و همین امر موجب شد که اگرچه تشیع را بهعنوان مذهب رسمی اعلام نکرد، اما با آن نیز دشمنی نورزد.[۳۷]
پانویس
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۴۰۰ و ۴۰۴.
- ↑ تنهاتن ناصری، «زندیان»، ص۶۹۳.
- ↑ حسینی فسائی، فارسنامه ناصری، ج، ص۶۰۹.
- ↑ حسینی فسائی، فارسنامه ناصری، ج، ص۶۲۰.
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ حسینی فسائی، فارسنامه ناصری، ج، ص۶۲۱.
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۴۰۹.
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۴۱۰.
- ↑ صدر حاج سید جوادی، «زندیه»، ص۵۲۹.
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۴۱۵.
- ↑ تنهاتن ناصری، «زندیان»، ص۶۹۳.
- ↑ ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریمخان زند»، ص۸.
- ↑ ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریمخان زند»، ص۸.
- ↑ ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریمخان زند»، ص۸.
- ↑ ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریمخان زند»، ص۸.
- ↑ مرتضوی، «سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۴۰.
- ↑ فتاحی، «بازنمایی هژمونی در سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۹۱.
- ↑ فتاحی، «بازنمایی هژمونی در سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۸۶ و ۱۸۷.
- ↑ فتاحی، «بازنمایی هژمونی در سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۸۴.
- ↑ رنجبر، «رابطهٔ نهاد سیاسی و مذهبی در حکومت زندیه»، ص۵۸.
- ↑ صدر حاج سید جوادی، «زندیه»، ص۵۳۰.
- ↑ ایزدی، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریمخان زند»، ص۲۴.
- ↑ مرتضوی، «سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۴۳.
- ↑ دهقانی، «تداوم سنت آموزشی نهاد دینی ایران در عصر زندیه»، ص۱۲.
- ↑ دهقانی، «تداوم سنت آموزشی نهاد دینی ایران در عصر زندیه»، ص۱۴.
- ↑ مرتضوی، «سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۳۸.
- ↑ منتظرالقائم، «بررسی تغییرات اجتماعی مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در ایران»، ص۵۶.
- ↑ امرایی، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکههای دورهٔ زندیه»، ص۶۰.
- ↑ یارمحمودی، «بررسی و تبیین نظام کارکرد نشانهها در خوانش معماری مذهبی دورهٔ زندیه»، ص۱۹۸.
- ↑ رحمتی، «حجگزاری ایرانیان در دورهٔ افشاریه و زندیه»، ص۱۶۹.
- ↑ رحمتی، «حجگزاری ایرانیان در دورهٔ افشاریه و زندیه»، ص۱۶۹.
- ↑ رحمتی، «حجگزاری ایرانیان در دورهٔ افشاریه و زندیه»، ص۱۶۹.
- ↑ مرتضوی، «سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۳۸.
- ↑ مرتضوی، «سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۳۸.
- ↑ فتاحی، «بازنمایی هژمونی در سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۸۸.
- ↑ مرتضوی، «سیاست مذهبی کریمخان زند»، ص۱۳۸.
منابع
- امرایی، سیاوش، جهانبخش ثواقب و سهمالدین خزائی، «ترویج شعائر شیعی بر روی سکههای دوره زندیه»، شیعهشناسی، ش۷۶، زمستان ۱۴۰۰ش.
- ایزدی، حسین و فاطمه پهلوانپور، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریمخان زند»، تاریخ اسلام، ش۴۵–۴۶، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- تنهاتن ناصری، ایرج، «زندیان»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- حسینی فسائی، میرزا حسن، فارسنامه ناصری، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- دهقانی، مهدی، «تداوم سنت آموزشی نهاد دینی ایران در عصر زندیه»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش۳۱، تابستان ۱۳۹۷ش.
- رنجبر، محمدعلی، «رابطه نهاد سیاسی و مذهبی در حکومت زندیه؛ دوره تعامل محدود»، تاریخ اسلام و ایران، ش۵، بهار ۱۳۸۹ش.
- رحمتی، محمدجواد، «حجگزاری ایرانیان در دوره افشاریه و زندیه»، میقات حج، ش۱۰۰، شهریور ۱۳۹۶ش.
- سایکس، سر پرسی مولزورت، تاریخ ایران، مترجم: سید فخرالدین محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، افسون، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.
- صدر حاج سید جوادی، احمد، «زندیه»، دائرة المعارف تشیع، تهران، دائرة المعارف تشیع، ۱۳۷۹ش.
- فتاحی، قاسم، مهدی جمالیفر و دیگران، «بازنمایی هژمونی در سیاست مذهبی کریمخان زند»، پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، ش۳۴، بهار و تابستان ۱۴۰۳ش.
- مرادی خلج، محمدمهدی، حمید حاجیانپور و زهرا عبدی، «پراکنش علما در سده دوازدهم»، شیعهشناسی، ش۴۹، بهار ۱۳۹۴ش.
- مرتضوی، سیده صفیه و دیگران، «سیاست مذهبی کریمخان زند»، پژوهشنامه تاریخ، ش۵۶، پاییز ۱۳۹۸ش.
- مرتضوی، سیده صفیه و دیگران، «وضعیت سیاسی ـ اجتماعی تشیع در ایالت فارس از افشاریه تا پایان زندیه»، مطالعات سیاسی ـ اجتماعی تاریخ معاصر ایران، ش۳، پاییز ۱۴۰۲ش.
- منتظرالقائم، اصغر، و زهرا سادات کشاورز، «بررسی تغییرات اجتماعی مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در ایران»، شیعهشناسی، ش۵۸، تابستان ۱۳۹۶ش.
- یارمحمودی، زهرا، فاطمه نکنهاد، «بررسی و تبیین نظام کارکرد نشانهها در خوانش معماری مذهبی دوره زندیه»، شهرسازی ایران، ش۸، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.