ام‌المصائب به معنای مادر مصیبت‌ها، از القاب حضرت زینب(س) فرزند امام علی(ع) است. او را به سبب مصیبت‌های فراوانی که در فقدان پیامبر اکرم(ص)، مادرش فاطمه زهرا(س)، پدرش امام علی(ع) و برادرانش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به ویژه در واقعه کربلا دیده، ام‌المصائب لقب داده‌اند. این لقب اگرچه در روایات ذکر نشده؛ ولی در زیارت وداع حضرت زینت(س) و در اشعار شاعران کتب مقاتل به آن اشاره شده است.
علت نام‌گذاری
حضرت زینب(س) را به سبب مصیبت‌های فراوانی که دیده، ام‌المصائب لقب داده‌اند.[۱] درگذشت جدش پیامبر(ص)، بیماری و شهادت مادرش فاطمه(س)، شهادت پدرش امام علی(ع)، شهادت برادرش امام مجتبی(ع)، واقعه کربلا و به اسارت رفتن در کوفه و شام، از جمله مصیبت‌های زیاد و تلخ زندگی وی به شمار می‌آید.[۲]
طبق آنچه در کتاب الخصائص الزینبیه آمده، لقب ام‌المصائب، یکی از ۶۰ لقبی است که برای حضرت زینب(س) ذکر شده است.[۳] برخی از محققان براین باورند که کلمه ام‌المصائب، از کنیه‌های حضرت زینب(س) است نه لقب او.[۴]
ربانی خلخالی، محقق و نویسنده شیعی، فهرستی از مصیبت‌هایی که به حضرت زینب(س) وارد شده را آورده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: فقدان جد بزرگوارش رسول خدا(ص) در ۵ سالگی، هجوم دشمنان به خانه مادرش و آتش گرفتن درب خانه، انداختن ریسمان به گردن پدرش امام علی(ع) و به زور بردن او برای بیعت با خلفاء، سقط جنین برادرش حضرت محسن(ع)، شهادت مادرش حضرت زهرا(س)، شهادت پدر بزرگوارش حضرت علی(ع)، مسموم شدن برادرش امام حسن(ع) توسط همسر، شهادت یاران، برادران، برادرزاده‌ها و فرزندانش در واقعه کربلا، عطش زنان و اطفال و شهادت برادرش امام حسین(ع) در روز عاشورا، حمله کردن دشمن به خیمه‌های حرم و ضرب و شتم اهل‌بیت(ع) و آتش زدن خیمه‌ها و به اسارت بردن اهل‌بیت امام حسین(ع)، بی‌حرمتی به هنگام ورود به شهر کوفه و شام و شادمانی کوفیان و شامی‌ها، ورود به مجلس ابن‌زیاد و یزید و مشاهده بی‌احترامی آن‌ها به برادرش.[۵]
استفاده از لقب ام‌المصائب در روایات، اشعار و مقاتل
واژه ام‌المصائب در روایات وجود ندارد؛ اما به مصیبت‌های حضرت زینب(س)، اشاره شده است؛ به طور مثال در برخی از روایات، ثواب گریه بر مصیبت‌های حضرت زینب(س) برابر با ثواب گریه بر مصائب دو برادرش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دانسته شده است.[۶] البته این لقب در زیارت‌نامه وداع حضرت زینب(س) وجود دارد: أللهم لا تجعله آخر العهد منی لزیارة أم المصائب زینب بنت علی (خدایا زیارت ام‌المصائب زینب دختر علی را آخرین عهد و پیمان من قرار نده.[۷])
لقب ام‌المصائب همچنین در اشعار شاعران فارسی و عربی آمده است:
لقب ام‌المصائب در کتاب‌های مقتل نیز آمده است. شیخ عباس قمی محدث شیعی، در تبیین قضایای شب یازدهم محرم در قالب شعر مرثیه، به آن اشاره کرده است:
پانویس
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بر پایه قرآن و حدیث و تاریخ، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۶۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷.
- ↑ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳؛ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، بی‌تا، ج۳، ص۴۶
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۵-۱۹۸
- ↑ موسوی، تاریخ امام حسین علیه‌السلام، ۱۳۷۸ش، تهران، ج۱۰، ص ۲۶۷.
- ↑ عدة من علماء البحرین و القطیف، مجموعة وفیات الائمة (علیهم السلام) ویلیه وفاة السیدة زینب (ع)، بی‌تا، ج۱، ص ۴۸۴
- ↑ عیوضی، ذکر خیر، بی‌تا، ص۱۰۲.
- ↑ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ص۲۵-۲۶.
- ↑ قمی، دمع السجوم، ۱۳۸۱ش، ص۳۴۱.
منابع
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- جزائری، سید نورالدین، الخصائص الزینبیه، قم، انتشارات المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۵ق.
- ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری سلام الله علیها، قم، مکتب الحسین(ع)، ۱۳۸۷ش.
- عدة من علماء البحرین و القطیف، مجموعة وفیات الائمة (علیهم السلام) ویلیه وفاة السیدة زینب (ع)، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- عیوضی، روح‌الله، ذکر خیر، تهران، آرام دل، بی‌تا.
- قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری من المهد الی اللحد، قم، دارالغدیر، ۲۰۰۳م.
- قمی، عباس، دمع السجوم، ترجمه ابوالحسن شعرانی، قم، هجرت، ۱۳۸۱ش.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بر پایه قرآن و حدیث و تاریخ، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
- موسوی، اکرم، تاریخ امام حسین علیه‌السلام، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، ۱۳۷۸ش.