مسجد فرط

مسجد فُرط

اطلاعات اوليه
بنيانگذار	احمد بن محمد زَمجی
تأسیس	قرن دوم هجری قمری
کاربری	مسجد
مکان	یزد
مشخصات
مساحت	۲۲۰۷ مترمربع
وضعیت	فعال
معماری
سبک	معماری اسلامی
بازسازی	در قرن‌های مختلف

مسجد فُرط از قدیمی‌ترین مساجد شهر یزد مربوط به نیمه نخست قرن دوم هجری قمری، که هم‌زمان با امامت امام صادق(ع) و اوایل حکومت عباسیان بنا شد. به گفته تاریح‌نگاران امام رضا(ع) در سال ۲۰۱ق در سفر امام رضا(ع) به مرو، سفرش از مدینه به خراسان در شهر یزد توقفی داشته و عبادات خود را در این مسجد بجای آورده است. یکی از حجره‌های مسجد فرط به صومعه امام(رضا) مشهور است که آن را قدمگاه نیز می‌نامند.

معماری مسجد به سبک معماری اسلامی است که در دوره‌های تاریخی مختلف چندین بار تجدید بنا شد. تنها اثر قدیمی موجود در این مسجد سنگ محرابی است که از نظر حجاری و نقش به آثار قرن ششم هجری شبیه است.

در منابع تاریخی از این مسجد با نام‌های بذک، بزک، پذک، پزک و پتک یاد شده است که به مرور زمان مسجد فرط تغییر نام یافت.

اهمیت و جایگاه

مسجد «‌فُرط» از مساجد قدیمی یزد است که از زمان تاسیس، هویت آن محفوظ ماند. عرفان‌منش به نقل از کتاب یادگارهای یزد می‌نویسد: هنگامی که امام رضا(ع) در سال ۲۰۱ق بنا به تقاضای مأمون، خلیفه عباسی، عازم خراسان بود، چند روزی در شهر یزد توقف کرد و عبادات خود را در مسجد فرط بجای آورد.

قدمگاه مسجد فرط

یکی از حجره‌های مسجد فرط به «صومعه امام رضا(ع)» مشهور شده و آن را قدمگاه هم می‌نامند. حجره قدمگاه در سمت شرق مسجد قرار دارد و درب آن دو لنگه دارد که بر کتیبه آن سال ۹۳۷ق به عنوان تاریخ وقف در نوشته شده است. بر طَبق کتیبه سنگ مسجد فرط که در سال ۵۱۶ق نوشته شد، محل مسجد به مقام امام رضا(ع) معروف بود.

به گزارش خبرگزاری رضوی، سنگ موجود در موزه آستان قدس رضوی احتمالاً به صومعه امام رضای این مسجد تعلق دارد که در حاشیه سوم و دور پیشانی آن نوشته شده: «به دستور احمد بن علی بن احمد علوی حسینی در تاریخ ۵۱۶ق تعمیر و مرمت گردید. سنگ سفید قدمگاه مسجد فرط از یزد به مشهد منتقل و به عنوان سنگ قبر امام(ع) در موزه مرکزی آستان قدس مورد بازدید عموم قرار می‌گیرد.

امروزه مسجد فرط افزون بر نماز جماعت، محلی برای جلسات آموزشی فرهنگی و نیز برگزاری جشن‌‌ها در اعیاد و عزاداری‌ها در شهادت‌های ائمه(ع) است.

تاریخچه

به گفته برخی پژوهشگران قدمت مسجد فرط، به نیمه نخست قرن دوم قمری، یعنی در زمان امامت امام صادق(ع) و اوایل حکومت عباسیان می‌رسد که به زمان قیام ابومسلم خراسانی بر می‌گردد. طبق نقل منابع تاریخی، احمد بن محمد زَمجی به دستور ابومسلم مَروَزی با لشکری ظفرمند برای مقابله با بنی‌امیه به سوی یزد حرکت کرد و با ابوالعلا که از سوی مروان حِمار والی یزد بود، جنگید. سرانجام احمد پیروز شد و در یزد بر مسند حکومت نشست و دستور داد تا عمارت‌ها و مساجد بسازند. در نزدیکی مهریجرد (مهریز) یزد در قرن دوم هجری مسجدی به نام مسجد «پتک» ساخت. این مسجد در منابع تاریخی با نام‌های بذک، بزک، «پذک، پزک، بدک، پتک و مسجد رضوی آمده است، که تدریجاً به فرط تغییر نام داده شد.

معماری و مساحت

به گزارش میراث فرهنگی استان یزد، معماری مسجد فرط همگون با شرایط اقلیمی منطقه می‌باشد. مصالح بخش قدیمی این مسجد از خشت و گِل و دارای تزئینات ساده است. در بخش‌های بازسازی شده، آجر، ملات ریگ، آهک و تزئینات گچ همراه با قاب بندی‌های متناسب قابل مشاهده است.

قسمت مربع شکل که در جنوب شبستان مسجد قراردارد، دارای سه دهنه است که عرض هر دهنه سه متر و ستون‌های وسط آن به عرض ۷۰ سانتیمتر و به طول ۲ متر می‌رسد. بالای محراب مسجد از سنگ است که بر روی آن آیاتی از قرآن مجید به خطّ کوفی نگاشته شده است.

مساحت آن در حدود ۲۲۰۷ مترمربع است. در داخل صفه ورودی، کتیبه‌ای قرار دارد که در آن تمام وقفیات ذکر شده است و تاریخ ۱۰۸۲ق را نشان می‌دهد.

مرمت بنا

مسجد فرط دارای سبک معماری ویژه سده‌های صدر اسلام است. طبق گزارشات رسیده این مسجد بر اثر ویرانی‌های پی در پی در ادوار تاریخی مختلف چندین بار مرمّت و تجدید بنا شد. به گفته برخی تاریخ‌نگاران در سال ۱۰۷۸ق مولانا محمدامین بَزّاز به مرمّت آن همت گماشت، و در سال ۱۲۵۴ق دوباره این بنا تعمیر شد و میرزا محمد صدر، شبستانی نو در آنجا ایجاد کرد. همچنین در سال ۱۳۱۱ق توسط فردی به نام سیدابوالقاسم مشهور به کلاهدوز از تُجار نیکوکار با صرف هزینه بسیار مرمت گردید. به گفته عرفان‌منش، ساختمان فعلی مسجد حکایت از بازسازی آن در دوره صفویه دارد. البته در سده اخیر نیز تعمیرات پراکنده‌ای در آن انجام پذیرفته که مهمترین آنها تهیه امکانات رفاهی برای مسجد است.

نمایی از سنگ محراب مسجد فرط

مسجد فرط در ضلع شمالی خیابان قیام محله دارالشفاء در مجاورت بازار قدیم یزد در مقابل دروازه مهریجرد ساخته شده است، و در سال ۱۳۷۵ش به شماره ۱۸۲۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کتیبه‌های تاریخی

به گفته عرفان‌منش تاریخ‌پژوه، تنها اثر قدیمی حاضر در مسجد فرط سنگ محرابی است که در مقایسه با سنگ‌های مشابه آن از نظر حجاری و نقش به آثار سدۀ ششم هجری شبیه است. کتبیه‌های لوح سنگی در مسجد به خط کوفی بوده و در بردارنده سوره حمد، اخلاص و آیه‌ ۱۸ و آیه ۱۹ سوره آل‌عمران و آیه ۵ سوره‌ بینه به اضافه اسماء جلاله است. به گفته سیدمحمد کاظم مدرسی استاد حوزه، مسجد فرط در قرن یازدهم هجری قمری صدها جلد کتاب تاریخی و نسخه خطی داسته که اکنون کمتر از ده جلد آن موجود است.