تمثیلات قرآنی
تمثیلات قرآنی از مؤلفه‌های اصلی در بیان قرآن است که به باور برخی از اعجاز بیانی قرآن به حساب می‌آید. در روایات شیعه توجه ویژه‌ای به این مؤلفه شده و به تأمّل در خصوص حقایق آن سفارش شده است. از نظر مفسران، هدف مَثَل‌های قرآن، تنزّل مفاهیم بلند برای رساندن به سطح مردم عادی است، چرا که قرآن برای همه مردم نازل شده است.
در قرآن، برای واژه مثل معانی متعددی بیان شده است، اما در خصوص تحلیل مصداق مَثَل‌های قرآنی دو رویکرد وجود دارد؛ برخی آن را تشبیه صرف و مجازی دانسته و برخی آن‌را بیانگر حقایق و وجود مثالی امور می‌دانند.
از نظر مفسران، مثال‌های قرآن از نظر «صراحت در بیان ادات تشبیه»، از نظر «تعداد افراد مورد تشبیه» و نیز از نظر «وجه تمثیل»، تقسیمات مختلفی به خود می‌گیرد. برای تمثیلات قرآن ویژگی‌های بسیاری بیان شده که مواردی چون «جامعیّت و گستردگی»، «سهولت و قابل فهم بودن» بخشی از آن است.
برخی از محققان، تمثیلات قرآن را دارای اهداف تربیتی دانسته و در این خصوص به مواردی چون توجه دادن به ارزش‌ها و مکارم اخلاقی و نیز ارائه الگوها و نمونه‌های عینی اشاره کرده‌اند.
تمثیلات از وجوه پنج‌گانه بیان قرآن
بنا بر روایتی از پیامبر اسلام(ص)، تمثیل در قرآن، یکی از وجوه پنج‌گانه آن است.[۱] از نظر محققان، تمثیلات قرآنی، به‌تنهایی می‌تواند نقش‌های متعددی را از جنبه‌های علمی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی و… ایفا نماید.[۲] برخی از قرآن‌پژوهان تمثیلات قرآن را یکی از مصادیق اعجاز بیانی آن به شمار آورده‌اند.[۳]
«خدایا بر محمد و آل او درود فرست و قرآن را در تاریکی‌های شب‌های تیره مونس ما کن … تا دل‌های ما عجایب آن را نیک دریابد، و شگفتی مثال‌های آن که کوه‌های سخت از حمل آن عاجزند در دل ما نشیند.»[۴]
در روایات شیعه نیز به مسئله تمثیلات قرآن توجه شده است. برای مثال، امام علی(ع) یکی از فواید مَثَل‌های قرآن را عبرت‌بودن آن برای اهل عبرت دانسته است.[۵] در جایی دیگر، مَثَل‌های قرآن را در کنار ویژگی‌هایی چون هدایت‌بخشی قرآن و ابلاغ آشکار دین قرار داده است.[۶] امام باقر(ع) قرآن را نازل‌شده بر چهار محور بیان کرده که یکی از آنها سُنَن و مثال‌های قرآن است.[۷] در حدیثی از امام صادق(ع) روایت شده مَثَل‌های قرآن دارای فوایدی است. پس در آن با دقت نظر کرده و در معانی آن تفکّر کنید و از آن به سادگی نگذرید.[۸]
نقش تمثیل در فهم مفاهیم قرآن
جوادی آملی، مفسر قرآن نوشته است رسالت جهانی قرآن ابلاغ پیام خود برای همه انسان‌ها تا قیامت به هر وسیله ممکن است. ازاین‌رو در کنار برهان، جدال احسن و موعظه، تمثیل نیز برای فهم توده مردم ضروری است.[۹] به بیان علامه طباطبایی، خداوند برای بیان معارف عالی، چاره‌ای جز تمثیل ندارد؛ چرا که عامه مردم بیشتر از حسیات را درک نمی‌کنند.[۱۰]
جوادی آملی با استناد به آیه «وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ ۖ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ؛ و اين مَثَل‌ها را براى مردم مى‌زنيم و[لى] جز دانشوران آنها را درنمی‌يابند»،[۱۱] می گوید مَثَل مانند پلی است تا انسان را از علمِ حسّی به علم عقلی و آنگاه از علم عقلی به علم شهودی قلبی هدایت کند و کسی که این سیر را نداشته باشد عاقل نیست.[۱۲]
مفهوم‌شناسی تمثیل
علامه طباطبایی مَثَل را قصه‌ای واقعی یا فرضی می‌داند که گوینده، به‌جهت شباهت آن با کلام خود، به کار می‌برد تا درک کامل‌تری در ذهن شنونده ایجاد کند.[۱۳] جوادی آملی خاصیّت مَثَل را در آن می‌دانند که معارف معقول و سنگین را به سطح مطالب محسوس و سبک تنزل می‌دهد تا در سطح فهم همگان قرار گیرد.[۱۴] به باور وی، تمثیل روش منطقی نیست و تنها برای آسان‌سازی تفهیم کاربرد دارد.[۱۵]
دو دیدگاه درباره مَثَل‌های قرآنی
در میان صاحب‌نظران در تحلیل مصداق ، دو رویکرد وجود دارد:[۱۶]
- مَثَل‌ها در قرآن، تشبیه صرف بوده و برای تقریب به ذهن مخاطب آمده است.
- هیچ گونه تشبیه و مجازگویی در مَثل‌های قرآن نبوده و مثلها بیانگر وجود مثالی آن حقایق هستند.[یادداشت ۱]
برخی از مفسران شیعه، نظیر علامه طباطبایی[۱۷] و عبدالله جوادی‌آملی[۱۸] و نیز برخی از مفسران اهل سنت، نظیر محمد عبده[۱۹] بر این باورند که آیات مربوط به معاد و مبدأ، نظیر آیات خلقت انسان، سجده ملائکه، نافرمانی ابلیس و… هر چند ریشه در امری تکوینی و حقیقتی غیبی داشته و به ظاهر دارای بیانی غیر استعاری است اما همه آنها تمثیلی از یک حقیقت پوشیده و تکوینی است که می‌توان این نظریه را «تمثیل تکوینی» نامید.[۲۰]
ویژگی‌های تمثیلات قرآنی
مواردی چون «جامعیّت و گستردگی»، «سهولت و قابل فهم بودن»، «تصویرگری مفاهیم و حیات بخشیدن به الفاظ» و «استفاده از مظاهر و پدیده‌های طبیعی» از ویژگی‌های تمثیلات قرآن دانسته شده است.[۲۱]
به عنوان نمونه، در ویژگی «سهولت و قابل فهم بودن مثال های قرآن» به مواردی چون تشبیه «محال بودن ورود کافران به بهشت به عبور شتر (یا طناب ضخیم) از سوراخ سوزن»[۲۲] و تشبیه «غیبت کردن به خوردن گوشت برادر مرده»[۲۳] و تشبیه «کسی که به علم خویش عمل نمی‌کند به الاغی که کتابهائی حمل می‌کند و به محتوای آنها در عمل بی‌توجه است»[۲۴] اشاره شده است.[۲۵]
اهداف و آثار تربیتی تمثیلات قرآن
برخی تمثیلات قرآن را دارای اهداف و آثار تربیتی دانسته و مواردی چون تربیت از راه «توجه دادن به ارزش‌ها و مکارم اخلاقی»، «ترسیم و تصویر حقایق غیبی در قالب امور محسوس و ملموس»، «ارائه الگوها و نمونه‌های عینی» و «برانگیختن نیروی فکر و اندیشه بشر» را از این قِسم می‌دانند.[۲۶] به عنوان نمونه، در خصوص هدف تربیت بر اساس توجه دادن به ارزش‌ها، خداوند در آیه ۲۶۱ سوره بقره، انفاق‌کننده را به دانه‌ای تشبیه کرده است؛ ولی در مقابل، در سوره بقره، آیه ۱۶۴، انفاقی را که توأم با منّت و آزار باشد، به سنگی تشبیه می‌کند که قشر نازکی از خاک بر روی آن بوده که با اولین رگبار باران شسته شده و از بین برود.[۲۷]علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان در بیان اهداف تمثیلات قرآنی در تفسیر آیه ۳۹ سوره فرقان «وَكُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ» «و ما برای هر یک از این طوایف مثلها (و پندها برای هدایت و اتمام حجت) زدیم» را به معنای یادآوری و موعظه و انذار دانسته است. [۲۸]
کتابشناسی
در زمینه تمثیلات قرآن، تألیفات متعدّدی صورت گرفته است. برخی از این تألیفات عبارتند از:
- روضة الامثال (فی الامثال القرآن الکریم)، تألیف احمد بن عبدالله الکوزکنانی النجفی، چاپ ۱۳۲۵ق. [۲۹](این کتاب در مقاله نقد و بررسی کتاب تفسیری «روضة الأمثال»، توسط محمدعلی رضایی کرمانی، مورد بررسی قرار گرفته است.[۳۰]
- امثال قرآن، تألیف علی اصغر حکمت. (این کتاب در تهران و توسط بنیاد قرآن به چاپ رسیده است.)
- امثال القرآن، تألیف اسماعیل اسماعیلی. (این کتاب که چاپ اول آن در سال ۱۳۶۹ توسط انتشارات اسوه منتشر شده، بر مبنای همان" امثال قرآن" حکمت و توضیحات سیوطی در" اتقان" تنظیم یافته است.)
- تمثیلات قرآن، ویژگیها، اهداف و آثار تربیتی آن، تألیف حمید محمدقاسمی. (ویژگی این کتاب که در سال ۱۳۸۲ش به چاپ رسیده است، نگاه از زاویه مسائل تربیتی به تمثیلات قرآنی است.)
پانویس
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۵۷.
- ↑ محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۰.
- ↑ البیانونی، ضرب الامثال فی القرآن، بی تا، ص۳۹؛ سیوطی، معترک الأقران فی إعجاز القرآن، بی تا، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۸.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۵۷۲.
- ↑ عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ص ۷.
- ↑ عیاشی، تفسیر العیّاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، شناخت نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۹۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۲.
- ↑ سوره عنکبوت، آیه۴۳.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۸، ص۵۸۲.
- ↑ نگاه کنید به: جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۳۲–۱۳۳.
- ↑ جوادی‌آملی، قرآن حکیم از منظر امام رضا، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۳۹۷
- ↑ رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱۳۶۶ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ نگاه کنید به: محمدی پارسا، «تأمّلی بر رویکرد تمثیلِ تکوینی در تبیین آیات خلقت انسان».
- ↑ نگاه کنید به: محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۷–۹۷.
- ↑ نگاه کنید به: سوره اعراف، آیه ۴۰.
- ↑ سوره حجرات، آیه ۱۲.
- ↑ سوره جمعه، آیه ۵.
- ↑ محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.
- ↑ محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۴–۲۴۴.
- ↑ نگاه کنید به: محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۷–۱۲۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان،منشورات اسماعيليان ج۱۵، ص۲۱۸.
- ↑ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج ۱۱، ص۲۸۸؛سایت کتاب بدیا؛https://ketabpedia.com/تحميل/روضه-الامثالاحمد-بن‌عبدالله-كوزه/
- ↑ نگاه کنید به: رضایی کرمانی، نقد و بررسی کتاب تفسیری «روضة الأمثال».
یادداشت
- ↑ تفاوت این دو دیدگاه در آن‌جا دانسته شده که به عنوان مثال در قرآن، برخی انسان‌ها به «الاغ» یا «سگ» تشبیه شده‌اند، حال بر اساس بینش اول، اینان از صفتی شبیه صفات آن حیوانات برخوردارند، اما بر اساس دیدگاه دوم، این تمثیل بیانگر همان حقیقت وجودی ایشان است که در قیامت بعینه ظهور می‌کند. (جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۳۲.)
منابع
- طهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران، ۱۴۰۸ق.
- البیانونی، عبدالمجید، ضرب الأمثال فی القرآن. دمشق، دار القلم، بیروت، دارالشامیه، ۱۴۱۱ق.
- المیدانی، عبدالرحمن حسن حنبکه، امثال القرآن و صور من ادبه الرفیع، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، بتصحیح مهدی رجائی، قم، دارالکتاب الاسلامی، چ۲، ۱۴۱۰ق.
- جهان‌بخش، ثواقب، تشبیهات و تمثیلات قرآن، تهران، نشر قو، ۱۳۷۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۷۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، دین‌شناسی، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، قرآن از منظر امام رضا(ع)، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۲ش.
- جوادی آملی، عبدالله، هدایت در قرآن، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۸ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (مشهور به تفسیر المنار)، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۶۶ق.
- رضایی کرمانی، محمدعلی، نقد و بررسی کتاب تفسیری «روضة الأمثال»، نشریه مطالعات تفسیری، دوره۹، ش۳۴، ۱۳۹۷ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن. ترجمه سیّد مهدی حائری قزوینی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، معترک الاقران فی اعجاز القرآن. بیروت، دار الفکر العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، چاپ پنجم، قم، مکتبه الانشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ناشر منشورات اسماعیلیان، بی‌تا، بی‌جا.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، ۱۳۸۰ق.
- محمدقاسمی، حمید، تمثیلات قرآن، قم، نشر اسوه، ۱۳۸۲ش.
- محمدی پارسا، عبدالله، «تأمّلی بر رویکرد تمثیلِ تکوینی در تبیین آیات خلقت انسان»، دوره ۱۵، ش۳، مهر ۱۳۹۴ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
- معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۸۷ش.