دُومَةُ الجَنْدَل محل وقوع غزوه دومة الجندل در سال پنجم هجری بوده است. این شهر در صدر اسلام جزئی از شام بود. سریه عبدالرحمن بن عوف در سال ششم هجری برای دعوت مردم به اسلام و سریه خالد بن ولید در سال نهم هجری که به قرارداد اکیدر بن عبدالملک، حاکم دومة الجندل با پیامبر اسلام و تعیین جزیه منتهی شد، از دیگر رخدادهایی است که در این شهر به وقوع پیوسته است. برخی منابع تاریخی، دومة الجندل را محل وقوع حکمیت در جنگ صفین دانسته‌اند.
 موقعیت جغرافیایی | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | عربستان سعودی |
| استان | جوف |
| جمعیت کل | ۴۹۶۴۶ (۲۰۱۰م) |
| اطلاعات تاریخی | |
| قدمت | پیش از اسلام |
| وقایع مهم | غزوه دومة الجندل و ماجرای حکمیت |
دومة الجندل امروزه در شمال غرب عربستان سعودی واقع شده و در صد کیلومتری مرز اردن است. دوماء فرزند اسماعیل(ع)، بنیانگذار این شهر معرفی شده که در ابتدا قلعه‌ای سنگی در مکان این شهر بنا کرده است.
موقعیت جغرافیایی
دومة الجندل در صدر اسلام، شهری در نزدیکی تبوک[۱] و در فاصله میان مدینه و دمشق واقع شده بود[۲] و از توابع شام بوده است.[۳] این شهر امروزه در شمال غرب عربستان سعودی است و صد کیلومتر با مرز کشور اردن فاصله دارد.[۴]
نامگذاری و تاریخچه
| شخصیت‌ها | |
|---|---|
| پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه | |
| جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها | |
| جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها | |
| شهرها و مکان‌ها | |
| مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع | |
| حوادث | |
| بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه | |
| مفاهیم مرتبط | |
| اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت | |
بنابر آنچه که در معجم البلدان نقل شده، دومه برگرفته از نام «دوماء» فرزند اسماعیل پیامبر است که در این شهر قلعه‌ای بنا کرد.[۵] جندل به معنای کلوخ و سنگ است و دومة الجندل به معنای قلعه‌ای است که دوماء از سنگ بنا نهاده است.[۶] یاقوت حموی از قلعه مارد در دومة الجندل یاد کرده[۷] که از آثار تاریخی این شهر به شمار می‌آید.[۸]
گفته شده این منطقه به جهت اشتباه نشدن با دومة الحیره، دومة الجندل نامیده شده است. اکیدر بن عبدالملک حاکم آنجا در دومة الحیره اقامت داشت، روزی هنگام شکار با ویرانه‌های شهری روبه‌رو شد که از سنگ بنا شده بود، آن را بازسازی کرد و دومة الجندل نامید.[۹]
دومة الجندل را جوف به معنای زمین پست، یا جوف آل‌عمرو نیز نامیده‌اند. آل عمرو منسوب به بنی عمرو از قبیله طی است که در قرن چهارم قمری در آنجا ساکن بوده‌اند.[۱۰]
وقایع تاریخی
دومة الجندل و مناطق اطراف آن در زمان ظهور اسلام، مسکن بنوکنانه از قبیله کلب بوده است.[۱۱] حاکم منطقه، اکیدر بن عبدالملک کندی مسیحی[۱۲] و تحت فرمان پادشاه روم قرار داشت.[۱۳] بت «وَدّ» از بت‌های مشهور جهان عرب در این منطقه قرار داشته است.[۱۴]
در منطقه دومة الجندل، وقایعی رخ داده که سبب شد در منابع تاریخ اسلام از آن بسیار یاد شود، برخی از این وقایع عبارتند از:
غزوه دومة الجندل
در ۲۵ ربیع الاول سال پنجم قمری پیامبر با هزار تن از مسلمانان به سوی منطقه دومة الجندل به راه افتاد؛[۱۵] زیرا به او خبر رسیده بود که اهالی دومة الجندل در گذرگاه بازرگانان کمین کرده و برای تجار مدینه ایجاد مزاحمت می‌کنند و همچنین تصمیم دارند به مدینه نزدیک شوند.[۱۶] وقتی سپاه اسلام به منطقه دومة الجندل رسید، آنان با اطلاع از حضور سپاه اسلام پراکنده شده بودند، پیامبر افرادی را به اطراف فرستاد ولی کسی را نیافتند جز محمد بن مسلمه شخصی را نزد پیامبر آورد و او اسلام را پذیرفت. مسلمانان در ۲۰ ربیع الثانی به مدینه بازگشتند، بدون اینکه جنگی در دومة الجندل رخ دهد.[۱۷]
از آنجا که دومة الجندل زیر سلطه روم بود، غزوه دومة الجندل، اولین برخورد مسلمانان با رومیان دانسته شده است.[۱۸] همچنین درباره اهداف این غزوه گفته‌اند که پیامبر قصد داشت به مرزهای شام برود، زیرا رفتن او به مرزهای شام سبب ترس قیصر روم می‌شد.[۱۹]
سریه عبدالرحمن بن عوف
پیامبر اسلام، در شعبان سال ششم هجری، عبدالرحمن بن عوف را به دومة الجندل اعزام کرد و از او خواست که مردمان منطقه را به اسلام دعوت کند.[۲۰] ماجرا با اسلام آوردن اصبغ بن عمرو کلبی که از بزرگان منطقه بود و ازدواج عبدالرحمن با دختر او خاتمه یافت.[۲۱]
سریه خالد بن ولید
در سال نهم هجری حضرت محمد(ص) خالد بن ولید را از تبوک به دومة الجندل فرستاد[۲۲] و خالد، اکیدر بن عبدالملک، حاکم دومة الجندل را محاصره کرد و به مدینه برد.[۲۳] بنابر گزارش منابع تاریخی، پیامبر با او قراردادی نوشت و برایش جزیه تعیین نمود.[۲۴] هرچند برخی از منابع از اسلام آوردن او خبر داده‌اند،[۲۵] ولی منابع دیگر این نقل را صحیح ندانسته‌اند.[۲۶] هر دو گروه منابع برآنند که اکیدر پس از وفات پیامبر(ص) از پرداخت زکات یا جزیه سر پیچید و در سال دوازدهم هجری، ابوبکر بن ابی‌قحافه، خالد را برای سرکوب وی فرستاد و او را کشت.[۲۷]
حکمیت در جنگ صفین
بنابر برخی منابع تاریخی، ماجرای حکمیت در جنگ صفین که ابوموسی اشعری و عمرو بن عاص از سوی سپاه امام علی(ع) و معاویة بن ابی‌سفیان مأمور به مذاکره و حکم کردن به نفع یکی از طرفین شدند، در منطقه دومة الجندل رخ داده است.[۲۸]
پانویس
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، دار الحدیث، ج۱۰، ص۱۰۵.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۸۷.
- ↑ عسکری، یکصد و پنجاه صحابی ساختگی، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۱.
- ↑ لاهوتی، «جوف»، ج۱۱، ص۳۷۳.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۸۷.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۸۸.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۸۸.
- ↑ «قلعة مارد».
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۸۷.
- ↑ لاهوتی، «جوف»، ج۱۱، ص۳۷۳.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۸۷.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۱۵.
- ↑ آلوسی، بلوغ الارب، دار الکتب العلمیه، ج۲، ص۲۱۳-۲۱۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۳؛ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۳۶۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۳؛ مقدسی، البَدْء و التاریخ، قاهره، ج۴، ص۹۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ مقدسی، البَدْء و التاریخ، قاهره، ج۴، ص۲۱۴؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۱۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۶۰-۵۶۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۷۸.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۶۰-۵۶۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۷۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۲۸؛ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ نگاه کنید به:ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۸۱؛ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ۱۳۵.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ۱۳۵؛ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۷۱ش، ص۲۴۲؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۸۹؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، قاهره، ص۲۵۶.
منابع
- آلوسی، محمود، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجه اثری، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
- ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمیدالله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- دینوری، احمد بن داود، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، چاپ چهارم، ۱۳۷۱ش.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحيح من سيرة النبي الأعظم، قم، موسسه فرهنگی دار الحدیث، بی‌تا.
- عسکری، سید مرتضی، یکصد و پنجاه صحابی ساختگی، ترجمه عطا محمد سردارنیا، قم، دانشکده اصول دین، ۱۳۷۸ش.
- «قلعة مارد»، سایت السعودیة، تاریخ بازدید: ۶ دی ۱۳۹۷ش.
- لاهوتی، بهزاد، «جوف»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۱.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البَدْء و التاریخ، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
- مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.