اخباریان
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۲۶ مهر ۱۴۰۴ توسط کاربر:H.ahmadi برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | محمدامین استرآبادی |
| زمان پیدایش | قرن یازدهم قمری |
| گستره جغرافیایی | نجف، کربلا، ایران |
| اطلاعات علمی | |
| ویژگیها | حرمت اجتهاد • انحصار ادله به کتاب و سنت • اصالة الاشتغال در تعارض اخبار و در شبهه حکمیه تحریمیه • عدم اخذ به ظواهر کتاب مگر از طریق قول معصوم |
| اندیشمندان | محمدامین استرآبادی • یوسف بحرانی • سید نعمتالله جزایری • محمدباقر مجلسی • فیض کاشانی • حر عاملی |
| کتابهای مهم | الفوائد المدنیه نوشته محمد امین استرابادی، مُنیة الممارسین اثر عبدالله بن صالح سماهیجی |
| مکاتب معروف | |
| مکتب کلامی قم • مکتب کلامی بغداد • حکمت متعالیه • فلسفه اشراق • سایر مکاتب | |
اَخْباریان گروهی از عالمان امامیه كه اخبار و احادیث امامان شیعه را تنها منبع استنباط حکم شرعی میدانند. بهگزارش برخی محققان و عالمان، تفکر اخباریگری با محمدامین استرآبادی در قرن یازدهم هجری ظهور کرد. آنان به کارگیری روشهای اجتهادی و دانش اصول فقه را روا نمیشمارند. در مقابل آنان، فقیهان اصولی، روشهای اجتهادی و اصول فقه را در استنباط احکام فقهی لازم میدانند.
تقابل میان اخباریان و اصولیان امامی، پیش از قرن یازدهم قمری نیز به صورت غیررسمی و نه چندان آشکار وجود داشت؛ اما در این قرن تقابل شدت گرفت و دو اصطلاح اخباری و اصولی رواج یافت و این دو گروه به صورت آشکار و رسمی در مقابل یکدیگر برخاستند.
محمد امین استرابادی، عبدالله بن صالح سماهیجی و میرزا محمد اخباری، از اخباریون تندرو و شیخ یوسف بحرانی، سید نعمت الله جزایری، ملا محسن فیض کاشانی، محمد تقی مجلسی، محمد طاهر قمی و شیخ حر عاملی از میانهروان این مسلکاند. در مقابل اینان اصولیانی چون وحید بهبهانی، شیخ انصاری و جعفر کاشف الغطا قرار میگیرند.
اختلافات عمده اخباریان و اصولیان در مسائلی چون حرمت و جواز اجتهاد، انحصار ادله به کتاب و سنت، منع از تحصیل ظن، شیوه تقسیمبندی احادیث، جواز تقلید از غیر معصوم، اخذ به ظواهر کتاب، حسن و قبح عقلی، اجرای اصالة البرائة در برخی موارد، حرمت کاربرد برخی از انواع قیاس، صحیح دانستن تمامی احادیث کتب اربعه و ... است.
معرفی
اخباریان، گروهی از عالمان امامیه هستند که اخبار و روایات امامان معصوم(ع) را مهمترین منبع در اعتقادات، اخلاقیات و احکام شرعی به شمار میآورند. آنان به روش اجتهادی و رجالی عالمان؛ بهویژه در آنچه مبنایی جز عقل نداشته باشد، به دیده انتقاد و تردید مینگرند.[۱]
برخی درباره نامگذاری این گروه از عالمان امامیه به «اخباری»، گفتهاند که این گروه به سبب آن که از میان ادله چهارگانه، حجیت ظواهر قرآن، اجماع و عقل را برای استنباط حکم شرعی انکار کرده و تنها اخبار (احادیث) را برای استنباط حکم شرعی کافی میدانستهاند، «اخباری»، نام گرفتهاند.[۲]
تاریخچه شکلگیری و افول
اخباریان روش و سلوک فکری خود را به فقیهان و محدثان امامیه در عصر حضور تا اوایل غیبت صغرا نسبت میدهند.[۳] برای نمونه محمدامین استرآبادی، از اخباریان مشهور امامیه، کار خود را احیای شیوه گذشتگان دانسته و محدثان و فقیهانی همچون علی بن ابراهیم قمی، کلینی، شیخ صدوق و پدرش علی بن حسین بابویه قمی، ابنقولویه، صاحب کامل الزیارات، و شیخ طوسی را از عالمانی معرفی نموده است که به شیوه اخباریگری سلوک نمودهاند.[۴]
گفته میشود اصطلاح اخباری به عنوان یک نحله فکری که در تقابل با اصولیان است، نخستین بار در کتاب نقض، اثر عبدالجلیل قزوینی رازی، عالم شیعه قرن ششم هجری، به کار رفته است.[۵] علامه حلی نیز در کتاب نهایة الوصول الی علم الاصول، که در دانش اصول فقه به تحریر درآمده، گفته است که اخباریون امامیه در گذشته در اصول دین و فروع آن به اخبار واحد اعتماد میکردند؛ ولی اصولیان مانند شیخ طوسی در همان زمان به خبر واحد اعتماد نمیکردند.[۶]
با این وجود برخی محققان، محمدامین استرآبادی در اوایل قرن یازدهم هجری را مبدع و مؤسس تفکر اخباریگری در فرهنگ شیعه به شمار آوردهاند.[۷] صاحبحدائق معتقد است محمدامین استرآبادی نخستین عالمی بود که عالمان امامیه را به دو دسته اخباری و مجتهد تقسیم نمود و به طعن و بدگویی مجتهدان و اصولیان پرداخت.[۸]
بهگزارش برخی محققان این حرکت در دورههای بعدی با بهره گرفتن از فضای مناسبی که در دوران صفویه ایجاد شده بود و همچنین تفکر تهاجمی برخی اخباریان تندرو، توانست در حوزههای علمیه شیعه پیشرفت کند و تفکر اجتهادی را تحت تأثیر قرار داده و به چالش بکشد.[۹] نسلهای بعدی اخباریان، میانهرو بودند و در نهایت در اواخر قرن دوازدهم، تفکر اجتهادی توانست بر اخباریگری غلبه یافته و آن را از صحنه علمی به حاشیه براند.[۱۰]
تقسیمبندی اخباریان به میانهرو و تندرو
برخی محققان، اخباریان را به دو گروه میانهرو و تندرو تقسیم کردهاند.[۱۱] گفته میشود اخباریان تندرو با طعن و بدگویی از اصولیان از هیچ تلاشی برای بیاعتبار کردن اندیشه و مبانی فکری آنان فروگذار نمیکردند.[۱۲] عالمانی همچون محمدامین استرآبادی، ملاخلیل قزوینی، عبدالله بن صالح سماهیجی و میرزامحمد اخباری را از همین دسته به شمار آوردهاند.[۱۳]
گروه دیگری مانند محمدتقی مجلسی، فیض کاشانی، حر عاملی و شیخ یوسف بحرانی را از اخباریانی به شمار آوردهاند که در عین آن که از رویکرد اخباریگری پیروی میکردند، روش اعتدال و میانهروی را برگزیده و در مواردی به نقد برخی مواضع استرآبادی میپرداختند.[۱۴]
مسائل مورد اختلاف اصولیان و اخباریان
برخی از مهمترین مسائل مورد اختلاف اصولیان و اخباریان به شرح زیر است:
- گفته میشود اخباریان برای استنباط احکام شرعی تنها بر اخبار و احادیث تکیه میکنند.[۱۵] آنان همچنین آن دسته از آیات قرآن که احادیثی در تبیین و تفسیر آنها وارد شده باشد را نیز برای استنباط حکم حجت دانسته[۱۶] و دلیل عقلی و اجماع را از منابع استنباط حکم شرعی به حساب نمیآورند.[۱۷] در مقابل، اصولیان به حجیت منابع چهارگانه قرآن، حدیث، اجماع و عقل برای دستیابی به حکم شرعی باور دارند.[۱۸]
- از نظر اخباریان هر واقعهای یا حلال است یا حرام و یا آن که حکم آنها مشکوک بوده و حلیت و حرمت آنها معلوم نیست و حدیثی هم از ائمه(ع) درباره آنها نرسیده است و لذا در مقام فتوا باید توقف نمود و در عمل نیز احتیاط کرد؛[۱۹] در حالی که اصولیان در این موارد مشکوک، اصل برائت جاری کرده و احتیاط را واجب ندانستهاند.[۲۰]
- اجتهاد از نظر اخباریان عملی حرام و از نظر اصولیان واجب کفایی است.[۲۱]
- احادیث از نظر اخباریان به دو دسته صحیح و ضعیف تقسیم میشوند؛ در حالی که اصولیان آنها را چهار دسته صحیح، حَسَن، مُوَثّق و ضعيف، تقسیم نمودهاند.[۲۲]
- اخباریان دستیابی به احکام شرعی را از راه گمان و ظن حرام دانسته و تنها راه دستیابی به احکام را علم و اطمینان میدانند؛ در حالی که اصولیان ظن خاص (ظنی که به پشتوانه ادله شرعی معتبر دانسته شده است) را نیز همچون علم، معتبر میدانند.[۲۳]
- از نظر اخباریان همه احادیثی که در کتب اربعه شیعه آمده، صحیح هستند؛ در حالی که اصولیان بر این باورند تنها بخشی از آن احادیث صحیح و برخی دیگر حسن، موثق یا ضعیف هستند.[۲۴]
کتابشناسی
درباره اخباریان، دیدگاهها و اختلاف مبانیشان با اصولیان و مجتهدان در برخی کتابهای اصولی و همچنین در برخی منابعی که درباره تاریخ دانش فقه و یا تاریخ دانش اصول فقه تدوین شده، سخن به میان آمده است. آثاری نیز به صورت مستقل درباره اخباریان و اندیشه آنان به رشته تحریر درآمده که برخی از آنها به شرح زیر است:
- کتاب «حق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة الاخباریین»: نوشته شیخ جعفر کاشفالغطاء. نویسنده در این کتاب به نقد و بررسی دیدگاه اخباریان و دفاع از روش اصولیان و مجتهدان پرداخته است.[۲۵]
- کتاب «اخباریگری (تاریخ و عقاید)»: نوشته ابراهیم بهشتی. این کتاب در سه بخش مشتمل بر مباحثی درباره پیشینه و زمینه شکلگیری تفکر اخباریگری تا افول آن و همچنین مطالبی درباره مبانی فکری اخباریان و اختلافشان با اصولیان و مجتهدان است.[۲۶]
پراکندگی جغرافیایی اخباریان
رواج اخباریگری در سدههای ۱۱ تا ۱۳ق بیشتر در شهرهای مذهبی ایران و عراق و نیز در بحرین و هندوستان بوده است [۲۷]. در عصر رواج اخباری گری بیشتر بخش غربی قزوین، جایگاه اخباریانی بود که از شاگردان و مریدان ملاخلیل قزوینی (د ۱۰۸۹ق ) بودند[۲۸]، از این رو این شهر پایگاه مهمی برای پیروان این مکتب به شمار میرفت. اما پس از مبارزات اصولیان با اخباریان و ضعف روزافزون اخباریگری، دامنه نفوذ این مکتب نیز بسیار محدود گردید.
امروزه تنها جایی که آثار اخباریگری به شکل آشکار در آنجا دیده میشود، برخی از مناطق خوزستان (به ویژه خرمشهر و آبادان) است.
پانویس
- ↑ بهشتی، اخباریگری، ۱۳۹۱ش، ص۳۱.
- ↑ آخوند قمی، قلائد الفرائد، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ بهشتی، اخباریگری، ۱۳۹۱ش، ص۳۱.
- ↑ استرآبادی، الفوائد المدنیة، ۱۴۲۹ق، ص۹۱.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۵۷ق، ص۲۵۶ و ص۳۰۰-۳۰۱.
- ↑ علامه حلی، نهایة الوصول الی علم الاصول، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۳، ص۴۰۳.
- ↑ بهشتی، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، ۱۳۹۱ش، ص۱۱۷؛ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه (۲)، ص۲۱۷.
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، مؤسسه آل البیت(ع)، ص۱۱۷.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه (۲)، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه (۲)، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه (۲)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۲؛ بهشتی، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، ص۱۱۷.
- ↑ بهشتی، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، ص۱۱۷.
- ↑ بهشتی، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، ص۱۱۷.
- ↑ بهشتی، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، ص۲۰ و ۱۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، دایرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۱۹؛ انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۵۵.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ صدر، المعالم الجدیدة، ص۵۹.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی: اصول فقه و فقه، ۱۳۹۴ش، ص۱۶-۱۷.
- ↑ سیفی مازندرانی، بدایع البحوث، ۱۴۲۹ق، ج صفر، ص۱۸.
- ↑ سیفی مازندرانی، بدایع البحوث، ۱۴۲۹ق، ج صفر، ص۱۸.
- ↑ کاشف الغطاء، حق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة الاخباریین، ۱۳۱۹ق، ص۶۳-۶۴.
- ↑ استرآبادی، الفوائد المدنیة، ۱۴۲۹ق، ص۳۰.
- ↑ استرآبادی، الفوائد المدنیة، ۱۴۲۹ق، ص۳۱؛ سیفی مازندرانی، بدایع البحوث، ۱۴۲۹ق، ج ۸، ص۱۴۷؛ بهشتی، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، ۱۳۹۱ش، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ استرآبادی، الفوائد المدنیة، ۱۴۲۹ق، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ کاشفالغطاء، حق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة الاخباریین، ۱۳۱۹ق، ص۲-۴.
- ↑ بهشتی، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، ۱۳۹۱ش، ص۲۱-۲۲.
- ↑ حائری، تشیع و مشروطیت ایران، ص۸۶
- ↑ صالحی، مقدمه بر غنیمة المعاد فی شرح الارشاد (موسوعه) برغانی، تهران، مطبعه احمدی، ج۱، ص۲۶
یادداشت
منابع
- استرابادی، محمدامین، الفوائد المدنیه، چاپ سنگی.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش محسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الاثار، چاپ سنگی، کتابخانه سنائی.
- بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، قم، مؤسسه آل البیت.
- تنکابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، ۱۳۶۹ق.
- حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۶۰ش.
- حر عاملی، محمد، امل الامل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق.
- حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، بیروت، ۱۳۸۹ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، ۱۳۹۱ق.
- دزفولی، فرج الله، «فاروق الحق »، در حاشیه حق المبین.
- شریف رازی، محمد، آثار الحجه، قم، ۱۳۳۲ش.
- سید مرتضی، علی، «رسالة فی الرد علی اصحاب العدد »، رسائل الشریف المرتضی، قم، ۱۴۰۵ق، ج۲.
- شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بن فتح الله بدرانی، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۶م.
- صالحی، عبدالحسین، مقدمه بر غنیمة المعاد فی شرح الارشاد (موسوعه) برغانی، تهران، مطبعه احمدی.
- صدر، محمدباقر، دروس فى علم الأصول، قم، مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۱۸ق.
- صدر، محمدباقر، المعالم الجديدة للُاصول، تهران، مكتبة النجاح، ۱۳۹۵ق.
- فیض کاشانی، محسن، ده رساله، به کوشش رسول جعفریان، اصفهان، ۱۳۷۱ش.
- فیض کاشانی، محسن، الکلمات المکنونه، تصحیح و مقدمه ابراهیم احمدیان، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ق.
- کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، چاپخانه جعفری، ۱۳۰۳ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق.
- مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ق.
- مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمهای بر فقه شیعه، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد، ۱۳۶۸ش.
- مفید، محمد، اوائل المقالات، قم، ۱۴۱۳ق.
- نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۳۳۵ش.
- هادوی تهرانی، مهدی، تاريخ علم اصول از نگاه شهيد سيّد محمّدباقر صدر، قم، كتاب خرد، ۱۳۷۹ش.
- EI2,S,Iranica.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی