سخاوت
سَخاوَت، جود و کَرَم در مقابل بُخل، به معنی بخشندگی است. سخاوت را از مشهورترین صفات پیامبران دانسته‌اند، که نزد هر انسانی ارزشمند است. در منابع حدیثی، سخاوت ستون ایمان و نتیجه عقل، زیرکی و قناعت شمرده شده و شجاعترینِ مردم را سخاوتمندترین آنها دانسته‌اند. سخاوت بر دو قسم است؛ یکی واجب مانند تأمین مخارج خانواده و دیگری مستحب که عبارت‌است از هر بخششی که انسان پس از پرداخت واجبات داشته باشد.
ایجاد محبت، حفظ آبرو، ازدیاد خِرد، افزایش ایمان، آمرزش گناهان و افزایش پیوندهای اجتماعی از آثار سخاوت شمرده شده است. سخاوت را صفتی دانسته‌اند که تفریط در آن، موجب بُخل و اِفراط در آن موجب اسراف می‌گردد. برخی در تبیین حدّ سخاوت به این آیه از قرآن اشاره کرده‌اند که در انفاق کردن، بخیل نباش و از طرفی هم طوری گشاده‌دستی نکن تا در امور زندگی درمانده شوی. برخی عُلما راه‌هایی همچون تعلیم، تمرین، تربیت و تفکر در آثار سخاوت را برای کسب فضیلت سخاوت نام برده‌اند.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
ارزش و جایگاه سخاوت
سخاوت را از مشهورترین صفات پیامبران و معروف‌ترین اخلاق اولیای الهی دانسته‌اند.[۱] این صفت نه تنها به لحاظ اسلامی بلکه ارزش انسانی دارد و زیبایی آن را در نزد عقل بدیهی شمرده‌اند.[۲] به گفتهٔ برخی پژوهش‌گران، در قرآن واژهٔ سخاوت نیامده، ولی با تعبیرهایی دربارهٔ ترک بُخل و ستایش انفاق به این معنا اشاره شده است.[۳]
در منابع حدیثی روایات متعددی از چهارده معصوم درباره فضیلت و ارزش سخاوت به چشم می‌خورد.[۴] در حدیثی از رسول خدا(ص) سخاوت درختی از درختان بهشت دانسته شده که شاخه‌های آن در دنیا آویزان است و فرد سخاوتمند با چنگ زدن به این شاخه‌ها خود را به بهشت می‌رساند.[۵] همچنین در روایات شجاعترینِ مردم سخاوتمندترین آنها[۶] و سخاوت را ستون ایمان[۷] و نتیجه عقل، زیرکی و قناعت انسان دانسته‌اند.[۸]
در کتاب کافی روایتی نقل شده که خداوند به حضرت موسی(ع) وحی کرد که سامری (از مفسدانِ بنی‌اسرائیل) را به قتل نرسان؛ زیرا او مرد سخاوت‌مندی بود.[۹] همچنین شیخ مفید در کتاب اختصاص آورده است: رسول خدا(ص) به فرزند حاتم طائی (که در دوره جاهلیت به بخشندگی معروف بود) فرمود: عذاب شدید از پدرت به خاطر سخاوتش برداشته شد.[۱۰]
مفهوم و اقسام سخاوت
سخاوت، جود و کَرَم، به معنی بخشندگی است.[۱۱] برخی جود را مرحله‌ای بالاتر از سخاوت، به معنی بخششِ بدون درخواست دانسته‌اند[۱۲] و کریم را فردی می‌دانند که با وجود نیازِ خود، هر آنچه در توان دارد را می‌بخشد.[۱۳] ملا احمد نراقی (درگذشت: ۱۲۴۵ق) از عالمان شیعه، چنین رفتاری را بالاترین مرتبه سخاوت شمرده و از آن به عنوان ایثار یاد می‌کند.[۱۴]
آیت‌الله مشکینی (درگذشت: ۱۳۸۶ش)، سخاوت را یکی از شئون تسلط بر نَفْسِ اَمَّاره می‌داند که انسان با داشتن آن، هر جا که بخواهد می‌تواند مال و یا حتی جانش را ببخشد.[۱۵] به گفته وی این صفت از صفات الهی در مقابل بُخل است که از رذائل اخلاقی و صفات حیوانی بشمار می‌رود.[۱۶]
سخاوت را بر دو قسمِ واجب و مستحب تقسیم نموده‌اند.[۱۷] سخاوتِ واجب همان پرداختِ واجبات مالی در اسلام معرفی شده است؛ از قبیل پرداخت خمس، زکات و کفاره و تأمین مخارج خانواده و حج.[۱۸] پس از سخاوت واجب، هر اندازه بخششی که انسان از اموالش در راه خدا داشته باشد را سخاوت مستحب خوانده‌اند.[۱۹]
آثار سخاوت
برای سخاوت آثار و پیامدهای متعددی بیان شده است؛ از جمله:
- ایجاد محبت؛ از روایات اسلامی[۲۰] - که به تجربه نیز رسیده است - استفاده می‌شود که سخاوت، محبّتِ دوست و دشمن را جلب می‌کند.[۲۱]
- حفظ آبرو؛ سخاوت پوششی برای عیوب انسان‌هاست و به این ترتیب، آبروی انسان را حفظ می‌کند.[۲۲]
- ازدیاد خِرد؛ سخاوت می‌تواند اندیشمندان را گِرد انسان جمع کند و آنها بر فکر و عقل و دانش او بیافزایند.[۲۳]
- افزایش پیوندهای اجتماعی؛ داشتن سخاوت ناهنجاری‌های ناشی از فاصله طبقاتی را کاهش و حسّ انتقام‌جویی محرومان را تضعیف می‌کند.[۲۴]
- افزایش ایمان؛ در روایات، سخاوت ستون ایمان و شعاع نور یقین خوانده شده و هر مؤمنی را دارای چنین فضیلتی شمرده‌اند.[۲۵]
- آمرزش گناهان؛ از امام علی(ع) نقل است که سخاوت گناهان را از بین می‌برد.[۲۶]
محدودهٔ سخاوت
انسان‌ها چهار دسته‌اند: سخیّ، کریم، بخیل و لئیم؛ سخیّ آنست که هم خودش می‌خورد و هم می‌بخشد، کریم آنست که خودش نمی‌خورد ولی می‌بخشد، بخیل آنست که خودش می‌خورد ولی بخشش ندارد و لئیم آنست که نه خودش می‌خورد و نه می‌بخشد.
شعیری، جامع الاخبار، حیدریه، ص۱۱۳.
برای سخاوت مانند تمام صفات و کارهای نیک، مقدار و اندازه‌ای قائلند که اگر در آن زیاده‌روی شود، نتیجه منفی خواهد داشت؛[۲۷] ازاینرو سخاوت را صفتی دانسته‌اند که تفریط در آن، موجب بُخل و اِفراط در آن موجب اسراف می‌گردد.[۲۸] به گفته آیت‌الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید، سخاوت نمی‌تواند در اموال بیت المال یا اموالی که از راه حرام یا ظلم حاصل شده، باشد؛ مانند سخاوتی که بسیاری از سلاطین از خود نشان می‌دادند. و نیز سخاوت نباید به گونه‌ای باشد که به آبروی افراد لطمه زند.[۲۹]
در حدیثی از امام صادق(ع) دربارهٔ حدّ سخاوت سؤال شد؟ امام حدّ آن را پرداخت واجبات مالی معرفی نمود،[۳۰] که مراد از آن را همان سخاوت واجب دانسته‌اند.[۳۱] برخی نیز در تبیین حد سخاوت به این آیه از قرآن اشاره نموده‌اند: [در انفاق] دستت را بخیلانه بسته مدار [و از طرفی دیگر] بسیار هم گشاده‌دستی نکن [که چیزی برای معاش خودت باقی نماند] تا مورد سرزنش قرار گیری و درمانده گردی.[۳۲] در روایتی آمده است: پیامبر(ص) هرچه داشت بخشید، حتّی پیراهنش را، پس در خانه‌اش بدون لباس بر روی حصیری نشست. بِلال نزد وی آمد و عرض کرد:ای رسول خدا! برای نماز بیایید، که این آیه نازل شد و از بهشت برای حضرت لباسی آوردند.[۳۳]
راه کسب سخاوت
سخاوتمندِ خوش‌اخلاق در حفاظت و حمایت خداست. خدا به او توجه دارد تا وی را به بهشت وارد کند. خداوند پیامبری را برنیانگیخت جز آن که سخاوتمند بود و همواره پدرم مرا به سخاوت و خوش‌رفتاری سفارش می‌نمود تا اینکه درگذشت.
سخاوت فضیلتی است که با تعلیم، تربیت، تمرین و اندیشه در آن، قابل دسترسی است.[۳۴] آیت‌الله مکارم برای رسیدن به سخاوت راه‌هایی را نام می‌برد:
- تفکر؛ توجه به این حقیقت که مال انسان امانتی الهی در دست اوست و دوامی ندارد و نیز دقت در آثار، برکات و پیامدهای سخاوت، می‌تواند مُشوِّق مؤثری برای سخاوت باشد.
- تربیت؛ نقش پدر و مادر، معلّم و استاد در این زمینه، بسیار مؤثر است. اگر آنها کودک را از آغاز به سخاوت عادت دهند، این ملکه، به آسانی در وجود آنها ریشه می‌دواند.
- مطالعهٔ تاریخ زندگی سخاوت‌مندان و بخیلان و مقایسه آن دو با یکدیگر نیز در ایجاد سخاوت بسیار مؤثر است.
- تمرین؛ از نظر عملی هر قدر انسان تمرین بیشتری در بخشش داشته باشد، آسان‌تر به این فضیلت اخلاقی دست می‌یابد؛ زیرا تکرار اعمال سخاوتمندانه، به‌تدریج به صورت عادت و یک ملکهٔ اخلاقی تبدیل می‌گردد.[۳۵]
پانویس
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ق، ص۴۰۷.
- ↑ مشکینی، «اخلاق در اسلام: سخاوت»، ص۱۱.
- ↑ عبدوس، بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۵۵.
- ↑ ورام، مجموعة ورام، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۷۵.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، ۱۴۱۰ق، ص۱۸۸.
- ↑ منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعه، ۱۴۰۰ق، ص۸۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، ۱۴۱۰ق، ص۱۲۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۱.
- ↑ شیخ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۵۳.
- ↑ بستانی، فرهنگ ابجدی، ۱۳۷۵ش، ذیل واژه جود.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۹۷.
- ↑ «فرق بخشش کریمانه با بخشش سخاوتمندانه»، وبگاه مشرق.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ق، ص۴۰۹.
- ↑ مشکینی، «اخلاق در اسلام: سخاوت»، ص۱۰.
- ↑ مشکینی، «اخلاق در اسلام: سخاوت»، ص۱۰.
- ↑ مشکینی، «اخلاق در اسلام: سخاوت»، ص۱۲.
- ↑ مشکینی، «اخلاق در اسلام: سخاوت»، ص۱۲.
- ↑ مشکینی، «اخلاق در اسلام: سخاوت»، ص۱۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، ۱۴۱۰ق، ص۲۸ و ۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۷.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغة، ص۵۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۷.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۷.
- ↑ منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعه، ۱۴۰۰ق، ص۸۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، ۱۴۱۰ق، ص۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۹.
- ↑ مشکینی، «اخلاق در اسلام: سخاوت ۲»، ص۱۳.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۹.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۲۱۶.
- ↑ سورهٔ اسراء، آیه ۲۹؛ محمدی ری‌شهری، حکم النبی الأعظم(ص)، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴۰.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۵۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۹.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۹-۴۱۰.
منابع
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- بستانی، فواد افرام، فرهنگ ابجدی، ترجمه: رضا مهیار، تهران، نشر اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، محقق و مصحح: رجائی، سید مهدی، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، نجف، مطبعة حیدریه، چاپ اول، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ مفید، الاختصاص، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- عبدوس، محمدتقی، بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان(ع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی چاپ هشتم، سال ۱۳۷۷ش.
- «فرق بخشش کریمانه با بخشش سخاوتمندانه»، وبگاه مشرق، تاریخ انتشار: ۱۸ آذر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۹ اسفند ۱۴۰۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: موسوی کرمانی، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، حکم النبی الأعظم(ص)، قم، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- مشکینی، علی‌اکبر، «اخلاق در اسلام: سخاوت ۲» در نشریه پاسدار اسلام، شمارهٔ ۷، تیر ۱۳۶۱ش.
- مشکینی، علی‌اکبر، «اخلاق در اسلام: سخاوت» در نشریه پاسدار اسلام، شمارهٔ ۶، خرداد ۱۳۶۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.
- منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعه، اعلمی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
- نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، نشر هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ق.
- ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورام، قم، مکتبة الفقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.