تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | میرزا محمد قمی مشهدی |
| تاریخ نگارش | قرن دوازدهم |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | تفسیر روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱۴جلد |
کَنزُ الدَّقائِق و بَحرُ الغَرائِب کتاب تفسیر روایی به زبان عربی، به قلم میرزا محمد قمی مشهدی(م۱۱۲۵ق) است. نویسنده در این کتاب، افزون بر تجزیه و تحلیل و ارتباط آیات و بیان نظر مفسران، به ذکر روایات مرتبط با آیات قرآن می‌پردازد. نویسنده اهتمام ویژه‌ای به نقد اسرائیلیات و عقاید باطل صوفیان دارد و به شیوایی، نکات ادبی، کلامی و عرفانی را ذکر می‌کند. نویسنده از منابع تفسیری و روایی متنوعی بهره برده و نکات مهم در منابع مختلف را گردآوری و تکمیل نموده است.
علامه مجلسی، فاضل خوانساری، محدث نوری، آقابزرگ تهرانی، مدرس تبریزی و محمدهادی معرفت این اثر را از بهترین و جامع‌ترین تفاسیر شیعه دانسته‌اند.
درباره نویسنده
میرزا محمد قمی مشهدی فرزند محمدرضا،[یادداشت ۱] از مفسران و محدثان نامدار عصر صفویه و معاصر علامه محمدباقر مجلسی، ملامحسن فیض کاشانی، علامه محمدباقر سبزواری و شیخ حر عاملی است.[۱] از مکان و تاریخ ولادت او گزارش دقیقی در دست نیست، اما گفته شده وی متولد مشهد است[۲] و در سال ۱۱۲۵ق در مشهد وفات یافت.[۳] حسینی جلالی در مجله تراثنا احتمال داده که وی تا ۱۱۳۵ق زنده بوده و بعد از حمله محمود افغان به ایران، همچون بسیاری از بزرگان شیعه، به شهادت رسید.[۴]
وی دارای آثار متنوعی در زمیه تفسیر قرآن، حدیث، دعا، زیارت، ادبیات، کلام و فقه است؛ از جمله «کنز الدقائق و بحر الغرائب»، «تبیان سلیمانی»،[یادداشت ۲] «الحاشیة علی تفسیر الکشاف»، «الحاشیة علی تفسیر البیضاوی»، «شرح الصحیفة السجادیة»، «التحفة الحسینیة فی الادعیة»، «شرح الترصیف فی علم التصریف»، «نجاح المطالب»، «شرح الزیارة الرجبیة»، «الستة الضروریة» و «الصید و الذبایح».[۵]
دیدگاه‌ها درباره کتاب
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) در سال ۱۱۰۲ق مقدمه‌ای بر کتاب «کنز الدقائق و بحر الغرائب» نگاشت که در آن نویسنده را با اوصاف «فاضل، کامل و محقق» ستود که توانسته با فکر دقیق و انتقادی خویش و با استفاده از روایات نقل شده از امامان(ع)، به تفسیر صحیح از آیات قرآن دست یابد.[۶] به دنبال نگارش این کتاب، میرزا محمد مشهدی در سال ۱۱۰۷ق از علامه مجلسی اجازه روایت گرفت.[۷]
فاضل خوانساری (درگذشت ۱۱۲۵ق) نیز در سال ۱۱۰۷ق در مقدمه‌اش بر این کتاب، نویسنده را «عالم، فاضل و عارف» نامید و این کتاب را همچون نامش، گنجینه نکات دقیق و دریای گوهرهای نایاب و ارزشمند دانست.[۸] محدث نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) این کتاب را از بهترین و جامع‌ترین و کامل‌ترین کتاب‌های تفسیری دانسته که از کتاب‌های تفسیر صافی و تفسیر نور الثقلین نیز مفیدتر است.[۹]
آقا بزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق) نیز این کتاب را از تفسیر نور الثقلین بهتر می‌داند، چرا که بر خلاف تفسیر نور الثقلین، ناظر به تمام آیات است و افزون بر نقل احادیث مرتبط، به ارتباط آیات و تجزیه و ترکیب آنها و نظرات مختلف مفسران می‌پردازد.[۱۰] مدرس تبریزی (۱۲۹۶-۱۳۷۳ق) در کتاب ریحانة الادب، این اثر را تفسیری بی‌نظیر می‌نامد که قرآن را با استفاده از احادیث نقل شده از اهل بیت(ع) تفسیر کرده و وجوه اعراب و قرائات و معانی لغات مشکل و ربط الفاظ قرآنی را شرح داده است.[۱۱] محمدهادی معرفت (۱۳۰۹-۱۳۸۵ش) این تفسیر را چکیده مهمترین تفاسیر شیعه امامیه دانسته که نویسنده آنها را به خوبی جمع‌آوری و با بیان شیوای خویش تکمیل نموده است.[۱۲]
روش تفسیری
این کتاب را تفسیر روایی دانسته‌اند[۱۳] که به دنبال جمع عقل و نقل (آیات و روایات) است[۱۴] و افزون بر توضیح مباحث ادبی و تجزیه و ترکیب آیات به روش مزجی،[یادداشت ۳] به ذکر روایات مرتبط با آنها نیز می‌پردازد.[۱۵]
بنابر آنچه در کتاب تفسیر و مفسران آمده، نویسنده کتاب اهتمام ویژه‌ای در رد اسرائیلیات و نقد عقاید باطل صوفیان داشت و همچون استاد خویش، ملامحسن فیض کاشانی، در زمینه موضوعات عرفانی، ادبی و کلامی مطالب ارزنده‌ای نگاشته است[۱۶] و در شیوانویسی از سبک ابوسعید شیرازی بیضاوی پیروی کرده است.[۱۷]
نگاهی به محتوا
نویسنده در مقدمه براین باور است که تفسیر رییس علوم دینی و پایه واساس قواعد شرع است وکسی می تواند دراین علم ورود داشته باشد که به تمام علوم دینی و انواع صناعات ادبی آشنایی کامل داشته باشد . [۱۸]وی هم چنین در مقدمه روایاتی را درباره قرآن و موضوعاتی که قرآن درباره آنها نازل شده و نیز درباره ظهر(ظاهر) و بطن(باطن) داشتن قرآن نقل کرده است. [۱۹] نخستین روایت در آغاز تفسیر فاتحه درباره نزول سوره حمد وآیةالکرسی و آیات ۱۸و ۲۶و ۲۷ سوره آل عمران است که هنگام نزولشان به عرش اعلی آویختند و اظهار داشتند که مارا که در عالم پاکی و قدس هستیم به دارالذنوب( خانه گناهان = زمین) وبه سوی گناهکارانت نازل می‌کنی؟ خداوند به آنها فرمود: خدا فرمود: به عزت وجلالم سوگند كه هركس( هر گونه بنده ای که باشد) بعد از نمازش شما را تلاوت کند در محدوده و عالم قدسی‌ام (حظیرة القدس) جای دهم و هرروز هفتادمرتبه به او نظر کنم و هر روز هفتاد حاجتش را برآورم كه کمترينش آمرزش باشد. و از دشمنش پناه دهم و بر دشمنش پیروزش کنم وهیچ مانعی بری ورود به بهشت ندارد مگرمرگ (یعنی به محض مردن به بهشت خواهد رفت).[۲۰]
منابع کتاب
نویسنده در نگارش این کتاب، از آثار متنوع تفسیری و روایی استفاده نمود تا جایی که این کتاب را مجموعه‌ای از آرای برگزیده تفسیری دانسته‌اند.[۲۱] وی نکات فراوانی را از تفسیر کشاف زمخشری و حاشیه شیخ بهایی بر انوار التنزیل بیضاوی[یادداشت ۴] در تفسیر خود آورده است.[۲۲] نویسنده از محضر ملامحسن فیض کاشانی بهره برده و در تفسیر قرآن از راه و روش او در تفسیر صافی پیروی کرده است.[۲۳] محمدهادی معرفت در مقدمه‌ای که بر این تفسیر نگاشته، به تأثیرات زیاد و آشکار تفسیر صافی در نگارش این کتاب اشاره کرده است.[۲۴]
چاپ و ترجمه
نسخه قدیمی این تفسیر در ۴ جلد نشر یافت،[۲۵] اما در سال‌های اخیر، این مجموعه در ۱۱ جلد به همت نشر اسلامی و با تحقیقات مجتبی عراقی و با مقدمه محمدهادی معرفت منتشر شد. همچنین وزارت ارشاد اسلامی نیز در اسفند ۱۳۶۶ش آن را در ۱۴ جلد و با تحقیقات حسین درگاهی منتشر کرد. انتشارات دارالغدیر نیز در سال ۱۳۸۱ش مجموعه ۱۴ جلدی این اثر را منتشر ساخت.[۲۶]
ترجمه این تفسیر در زمان حیات نویسنده انجام شد و بخش‌هایی از آن در کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی و قسمتی دیگر در کتابخانه آستان قدس موجود است.[۲۷]
| جلد | سوره‌ها | جلد | سوره ها |
|---|---|---|---|
| اول | حمد تا آیه ۵۸ بقره | هشتم | کهف تا انبیاء |
| دوم | بقره از آیه ۵۹ تا پایان | نهم | حج تا نمل |
| سوم | آل عمران و نساء | دهم | قصص تا فاطر |
| چهارم | مائده و انعام | یازدهم | یس تا شوری |
| پنجم | اعراف تا برائت | دوازدهم | زخرف تا الرحمن |
| ششم | یونس تا رعد | سیزدهم | واقعه تا مزمل |
| هفتم | ابراهیم تا اسراء | چهاردهم | مدثر تا ناس |
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۲۷؛ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۶؛ حسینی، تلامذة العلامة المجلسی والمجازون منه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۰۷.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۶.
- ↑ حسینی جلالی، «من ذخائر التراث: انجاح المطالب»، ۱۴۱۱ق، ج۲۵، ص۱۳۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، انتشارات اسماعلیلیان، ج۶، ص۶۷۴؛ حسینی، تلامذة العلامة المجلسی والمجازون منه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۰۸؛ حسینی، تلامذة العلامة المجلسی والمجازون منه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ حسینی، تلامذة العلامة المجلسی والمجازون منه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۰۸؛ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، انتشارات اسماعلیلیان، ج۶، ص۶۷۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۸، ص۱۵۲.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۳۲۰.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۷.
- ↑ آهنگ و جلالی، «مفسری نامدار از خطه طوس»، ۱۳۹۶ش، ص۹.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۸، ص۱۵۲؛ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۷، ص۱۱۰.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۷.
- ↑ مشهدی، کنز الدقائق، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۰؛ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۶.
- ↑ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲.
- ↑ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳-۴.
- ↑ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۶.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۶-۲۱۷.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۶.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۱۷.
- ↑ مشهدی، کنز الدقائق، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۸، ص۱۵۲.
- ↑ «شخصیت‌ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «شخصیت‌ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
یادداشت
- ↑ نویسنده در مقدمه کتاب کنز الدقائق و بحر الغرائب، خودش را چنین معرفی می‌کند: میرزا محمد مشهدی پسر محمدرضا پسر اسماعیل پسر جمال‌الدین قمی.(مشهدی، کنز الدقائق، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲.) سید محسن امین در اعیان الشیعه توضیح می‌دهد که میرزا محمد بن محمدرضا، چون در مشهد تولد یافته و زیسته است، مشهدی نامیده شد، و قمی خواندنش برای اشاره به وطن اجداد او است.(امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۰۷.) محمدهادی معرفت نیز همین نظر را تایید کرده است.(مشهدی، کنز الدقائق، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۳.)
- ↑ کتاب «تبیان سلیمانی»، تفسیر روایی به زبان فارسی است که ظاهراً میرزا محمد مشهدی، تمام یا بخشی از این کتاب را پیش از کتاب «کنز الدقائق و بحر الغرائب» نگاشته است.(آهنگ و جلالی، «مفسری نامدار از خطه طوس»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰.) البته برخی این کتاب را به پدر او نسبت داده‌اند.(آهنگ و جلالی، «مفسری نامدار از خطه طوس»، ۱۳۹۶ش، ص۹-۱۰.) چند نسخه از این تفسیر به صورت ناقص و پراکنده در کتابخانه‌های ایران موجود است.(آهنگ و جلالی، «مفسری نامدار از خطه طوس»، ۱۳۹۶ش، ص۲۶-۲۷.)
- ↑ تفسیر مزجی، بیان مطالب تفسیری به صورت کوتاه در لابه‌لای الفاظ قرآن است.(آهنگ و جلالی، «مفسری نامدار از خطه طوس»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰.)
- ↑ میرزا محمد مشهدی پیش از نگارش تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، بر این دو اثر حاشیه نوشته بود.(مشهدی، کنز الدقائق، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲.)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، قم، انتشارات اسماعلیلیان، ۱۴۰۸ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، قم، انتشارات اسماعلیلیان، [بی‌تا].
- آهنگ، علی و مهدی جلالی، «مفسری نامدار از خطه طوس»، فصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، سال۱۲، شماره۱، پاییز ۱۳۹۶ش.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- حسینی جلالی، محمدرضا، «من ذخائرالتراث: انجاح المطالب»، مجله تراثنا، ج۲۵، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- حسینی، احمد، تلامذة العلامة المجلسی والمجازون منه، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، ۱۴۱۰ق.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.
- مشهدی، میرزا محمد، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق مجتبی عراقی و مقدمه محمدهادی معرفت، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، موسسه فرهنگی التمهید، ۱۳۷۹ش.
- موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات: فی احوال العلماء و السادات، قم، مکتبة اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
پیوند به بیرون
- متن تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب
- شیوۀ تفسیری کنز الدقائق، اثر قمی مشهدی
- مفسری نامدار از خطه طوس (گذری بر احوالات میرزا محمد مشهدی و نگاهی به تفسیر تبیان)