امامزاده صالح تجریش

الگو:جعبه اطلاعات جای‌های تاریخی ایران امامزاده صالح آرامگاه صالح بن موسی کاظم، در جنوب شرقی میدان تجریش واقع در شمال شهر تهران است. در مناسبت‌های مذهبی و غیرمذهبی خصوصاً عزاداری محرم و عاشورا، افراد بسیاری در این امامزاده جمع می‌گردند.

گفته شده بنای اولیه بقعه، متعلق به قرن ۵ق است که در جریان حمله مغول در سال ۶۱۷ق تخریب شد. بنا به شکل ظاهری اولیه حرم، بازسازی آن در قرن ۷ق یا ۸ق توسط ایلخانان انجام گرفته است. حرم در دوره‌های بعدی خصوصاً قاجار توسعه پیدا کرد و پس از انقلاب اسلامی ایران، ایوان‌ و شبستان‌های جدیدی بر آن ساخته شد. طاهره صفارزاده از افراد معروفی است که در صحن حرم مدفون است.

مستند صالح شمیران درباره زندگی و تاریخچه حرم امامزاده صالح ساخته شده است.

جایگاه و اهمیت

امامزاده صالح یکی از کانون‌های فرهنگی، زیارتی و گردشگری شمال تهران است که بنا به ادعای پایگاه جامع امامزادگان، روزانه حدود ۳۰ هزار نفر از ایران و جهان به زیارت این مکان می‌آیند. به سبب قرار داشتن مرقد در محدوده مرکزی تجریش و آمدوشد فراوان مردم و زائران، به تدریج بازار تجریش نیز شکل گرفت.

در اعیاد فطر، قربان، غدیر و لحظه تحویل سال نوی شمسی، زائران بسیاری در حرم این امامزاده گردهم می‌آیند. همچنان که در شب‌های قدر و روزهای سوگواری و شهادت خصوصاً ماه محرم و روز عاشورا، مراسم سینه‌زنی و تعزیه در بازار تجریش و در حرم امامزاده صالح برگزار می‌شود و دسته‌های سینه‌زنی در روز عاشورا از نقاط دور و نزدیک راهی امامزاده صالح می‌شوند.

در گذشته، صحن و حیاط بقعه امامزاده صالح محل دفن اموات بود و قبرهایی در صحن آن وجود داشت؛ اما در بیست سال اخیر اثر گورها را ازبین برده‌اند و فقط تعداد کمی از سنگ قبرها را باقی گذاشته‌اند. طاهره صفارزاده و شهدای هسته‌ای ایران از جمله افراد معروف مدفون در حرم هستند.

فیلم مستند صالح شمیران روایت‌گر زندگی‌نامه‌ای از برادر امام رضا(ع) و تاریخچه حرم امامزاده صالح است. این فیلم به کارگردانی و تهیه‌کنندگی بابک مینایی و گویندگی پرویز بهرام در سال ۱۳۹۵ش تولید و سپس در سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش گردید.

روز پنجم ذیقعده، که مابین ولادت حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) است، به نام روز بزرگداشت صالح بن موسی الکاظم(ع) نام‌گذاری شده است.

موقعیت

مرقد امامزاده صالح در کنار میدان تجریش، واقع در ضلع جنوب شرقی، از امامزاده‌های منطقه شمیران و شمال تهران است. درب شمال، شمال غربی و شرقی امامزاده به بازار تجریش باز می‌شود و درب غربی رو به پایانه حمل و نقل شهری است. در شمال صحن نیز مسجدی به مساحت یکصد مترمربع وقف است.

نسب

کتاب مراقدالمعارف و بحر الانساب، امامزاده صالح(ع) را فرزند امام موسی کاظم(ع) و برادر امام رضا(ع) دانسته است که پس از اعلام ولایتعهدی امام رضا(ع)، به همراه دیگر برادرانش از بغداد به سمت خراسان حرکت کردند و تا به شمیران آمد و در تجریش به دست شخصی به شهادت رسید. پایگاه جامع امامزادگان نیز به استناد کتاب‌های: ریاض الانساب، کنز الانساب، حیاة الامام موسی بن جعفر(ع)، ناسخ التواریخ، انوار المشعشعین، منتخب التواریخ، آثار تاریخی تهران و جغرافیای تاریخی شمیران، امامزاده صالح(ع) را فرزند بلافصل موسی بن جعفر(ع) به شمار می‌آورد.

عظیمی‌پور در مقاله امامزاده صالح در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، این نظریه را نیز مطرح می‌کند که احتمال دارد امامزاده صالح(ع) نه فرزند امام موسی کاظم(ع)؛ بلکه یکی از نوادگان ایشان باشد که نام پدران وی در نسب‌نامه افتاده باشد. محمد شریف‌رازی نویسنده کتاب اختران فروزان ری و طهران، ذکر می‌کند که برای این امامزاده، شجره‌نامه‌ای نیافته؛ ولی او را اجمالاً از اولاد پاکان دانسته است.

در میدان عالی‌قاپوی اردبیل نیز، امامزاده صالحی دفن است که با نام صالح بن موسی‌الکاظم(ع) از او یاد می‌گردد. گفته می‌شود که او همان امامزاده صالح تجریش است که بدن مبارکش در اردبیل و سر حضرت در تجریش مدفون است.

تاریخچه بنا و معماری

گاهشمار حرم امامزاده صالح
قرن پنجم هجری قمری	بنای اولیه بقعه و بارگاه
۶۱۷ق	تخریب حرم با حمله مغول
قرن ۷ق یا ۸ق	بازسازی حرم توسط ایلخانان
دوره صفویه	افزودن به بخش‌های اصلی بقعه
دوره افشاریه	اهدای صندوقچه چوبین داخل امامزاده توسط نادرشاه افشار
دوره قاجاریه	وقف زمین اطراف امامزاده توسط شجاع‌السلطنه از فرزندان فتحعلی‌شاه برای ساخت حسینیه، مسجد و..
۱۲۱۰ق، دوره قاجار	نقاشی‌های دیواری حرم، گنبد، کاشی و بنای ایوان شمالی توسط هولاگوخان فرزند دیگر فتحعلیشاه
دوره قاجار	نصب ضریح نقره توسط میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه دوره ناصری
۱۳۲۳ق	کاشی‌کاری گنبد، مرمت در و احداث تالار مراسم‌ها توسط حسن فداکار
دوره پهلوی	ساخت سالن اجتماعات، افزودن ایوان شمالی به صحن داخلی حرم و تجدید کاشی‌کاری
۱۳۶۸ش، دوره جمهوری اسلامی ایران	بازسازی گنبد با کاشی‌های جدید، ساخت ایوان‌های غربی و جنوبی، تسطیح و هم‌طراز کردن صحن‌های مختلف و گسترش شبستان جنوبی در دو طبقه.

بنا به ادعای پایگاه جامع امامزادگان، بنای اولیه بقعه و بارگاه در قرن پنجم هجری قمری ساخته و در سال ۶۱۷ق در جریان حمله مغول تخریب شد. از بنای اصلی چهارگوش و شکل پوشش آن و همین‌طور طبق کتیبه‌ مشاهده شده‌ای که دیگر موجود نیست، بازسازی حرم و بنای بعدی متعلق به دوره ایلخانان در قرن ۷ق و یا ۸ق است. در دوره صفویه و افشاریه نیز بخش‌هایی به اصل بقعه اضافه شد.

قبل از دوره قاجار، بنایی در مجاورت حرم وجود نداشت ولی پس از وقف زمین توسط شاهزادگان قاجاری، حرم توسعه پیدا کرد و گنبد، کاشی و نقاشی‌های دیواری حرم نیز در دوره قاجار به آن افزوده شد. ساخت سالن اجتماعات، افزودن ایوان شمالی به فضای داخل حرم و تجدید کاشی‌کاری گنبد ازجمله تغییرات دوره پهلوی بود. پس از انقلاب اسلامی ایران، گنبد با کاشی جدید بازسازی شد. ساخت ایوان‌های غربی و جنوبی، تسطیح و هم‌طراز کردن صحن‌های مختلف و گسترش شبستان جنوبی در دو طبقه از دیگر اقدامات پس از انقلاب است.

در صحن امامزاده نیز درخت چنار قطور کهنسالی بود که در کتاب سفرنامه‌نویسانی چون مارکوپولو در هفتصد سال پیش، دیالافوا در سال ۱۸۸۱م، اولیویه در سال ۱۸۰۷م ذکر گردید ولی پس از مدتی خشکید و قطع شد. بنای امامزاده در تاریخ ۱۳۵۱/۱/۲۸ به شماره ۹۰۹ در لیست آثار ملی ایران‎ ‎قرار گرفته و به ثبت رسید.

آئین و نذورات مرتبط

پخش بسته‌های نمک از نذرهای خاص مردم در این امامزاده به‌شمار می‌رود. دلیل این امر هم این‌طور نقل شده که در گذشته‌ به دلیل عدم دسترسی به وسیله نقلیه و صعب‌العبور بودن تجریش در زمستان، زائران با خود نمک می‌آوردند و در مسیر می‌پاشیدند تا راه را برای خود و دیگر زائران باز کنند. ازجمله نذرهای رایج دیگر در این امامزاده، آش، نان و پنیر و سبزی است؛ روزهای چهارشنبه نیز به دلیل اعتقاد به تعلق این روز به موسی بن جعفر(ع)، زائران بسیاری در حرم فرزندش امامزاده صالح جمع می‌شوند.

تک‌نگاری

• آشنایی باسلاله پاکان امامزاده صالح تجریش و امامزاده قاسم شمیران؛ نوشته سید احمد موسوی؛ انتشارات تورنگ؛ سال چاپ ۱۳۷۸ش.
• شرح حال و زیارت نامه صالح ابن موسی الکاظم. شکور لطفی و عبدالخالق الیاسی، انتشارات زرین و سیمین؛ سال چاپ ۱۳۹۷ش.

پیوند به بیرون

• دانشنامه فرهنگ مردم ایران