الوافی (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ملا محسن فیض کاشانی |
| موضوع | روایات اهل‌بیت(ع) |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲۶ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علی علیه‌السلام |
اَلْوافی، کتابی حدیثی به زبان عربی اثر فیض کاشانی (درگذشت: ۱۰۹۱ق) است. این کتاب دربرگیرنده تمام احادیث کتب اربعه شیعه و اولین جامع حدیثی در دوره متأخران است. الوافی دربردارنده حدود ۵۰ هزار حدیث در ۲۷۳ باب است. فیض کاشانی بر اساس نقدهایی که بر کتاب‌های حدیثی چهارگانه وارد می‌داند تلاش کرده است که در این کتاب علاوه بر جمع‌آوری روایات، به آنها ترتیب جدیدی بدهد، لغت‌ها، ضرب‌المثل‌ها و تشبیه‌ها را توضیح دهد و روایات مناسب هر باب را از کتاب‌های دیگر نقل کند. او همچنین اشکالات سندی روایات را برطرف کرده و به موارد تقطیع روایات نیز اشاره کرده است. کتاب الوافی که دارای چهارده باب است به جهت امتیازات و ویژگی‌هایی همواره مورد توجه عالمان متأخر بوده و عالمان مشهوری همچون وحید بهبهانی، صاحب مفتاح الکرامه، سید ابوالقاسم دهکردی و ابوالحسن شعرانی بر آن شرح و حاشیه نوشتهاند. فیض کاشانی همچنین تلخیصی از کتاب با نام الشافی نیز نگاشته است که شامل روایات بدون تکرار الوافی است.
معرفی و جایگاه
کتاب الوافی نگاشته ملا محسن فیض کاشانی، (درگذشت: ۱۰۹۱ق) محدث، فیلسوف، عارف، فقیه و ادیب شیعی، یکی از جوامع حدیثی شیعه است که در دوران متأخر نوشته شده است.[۱] این کتاب که بیش از ۵۰ هزار حدیث را دربر دارد[۲] بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر فیض کاشانی دانسته شده[۳] و برخی آن را به عنوان یک دائرة‌المعارفی شیعی معرفی کرده‌اند[۴] که بنابر شمارش آقا بزرگ تهرانی در ۲۷۳ باب گردآوری شده است.[۵]
الوافی مشتمل بر تمام احادیث موجود در کتب اربعه شیعه (الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و الاستبصار) است.[۶] و مؤلف علاوه بر جمع‌آوری این روایات، سعی کرده است تا متون روایات را شرح، و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد.[۷] و از آنجا که معتقد است در زمینه آوردن روایات و مباحث مهم و نیز تبیین جمله‌های مبهم احادیث، حقّ مطلب را به‌طور کامل وفا نموده کتاب را «الوافی» نامیده است.[۸]
به گفته آقا بزرگ تهرانی، فیض کاشانی برای نوشتن این اثر نُه سال و یک ماه وقت گذاشته و در سال ۱۰۶۸ق، آن را به اتمام رسانده است.[۹]
انگیزه نگارش
مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از تألیف، این‌گونه بیان کرده است:
- هیچ‌یک از کتب اربعه به تنهایی برای مراجعه‌کننده کافی نیست، زیرا برخی از روایات مهم، در آنها ذکر نشده است.
- مراجعه به این کتب و به دست آوردن روایات موردنظر، بسیار مشکل است، زیرا عنوان ابواب دچار اختلاف و ناهمگونی است. برخی از احادیث را در باب مناسب خود نیاورده و در جای دیگری ثبت کرده‌اند. گاهی بین روایاتی که تقطیع بین آنها بهتر بود، جمع شده است یا بالعکس.
- برخی از روایات، در کتب اربعه تکرار شده‌اند و این سبب ضخامت و حجم فراوان آنها شده است.[۱۰]
ساختار کتاب
کتاب الوافی، دارای یک مقدمه و چهارده کتاب و یک خاتمه است.[۵] مؤلف، مقدمه کتاب را سه بخش کرده که عبارتند از: طریق شناسایی علوم دینی، راه شناسایی اسناد حدیث‌ها و اصطلاحات و قواعد به کار گرفته شده در کتاب.[۱۱]
عناوین کتاب
اجزای چهارده‌گانه کتاب، به ترتیب عبارتند از:
- کتاب عقل و علم و توحید.
- کتاب حجت.
- کتاب ایمان و کفر.
- کتاب طهارت و زینت.
- کتاب صلوة و دعا و قرآن.
- کتاب زکات و خمس و مبرات.
- کتاب صوم و اعتکاف و معاهدات.
- کتاب حج و عمره و زیارات.
- کتاب حِسبه و احکام و شهادات.
- کتاب مَعایش و مکاسب و معاملات.
- کتاب مَطاعِم و مَشارب و تجملات.
- کتاب نکاح و طلاق و ولادات.
- کتاب جنایز و فرایض و وصیات.
- کتاب روضة که شامل احادیث متفرقه است.
خاتمه الوافی، در اسناد حدیث‌های تهذیب و استبصار و من لایحضره الفقیه است که ملا محسن برای سهولت مراجعه، اسامی را به ترتیب الفبا تنظیم نموده است و برای رعایت اختصار، اسامی برخی از راویان را به صورت مختصر آورده است.[۱۲]
انتقادات فیض به کتب اربعه
مؤلف، در مقدمه، کتب اربعه را مورد نقد قرار داده و ضرورت تدوین یک کتاب حدیثی را اعلام می‌دارد.
کتاب کافی
فیض کاشانی، ضمن آنکه کتاب الکافی را به‌خاطر دربرداشتن اصول و خالی بودن از زواید، شریف‌ترین، موثق‌ترین، کامل‌ترین و جامع‌ترین کتب اربعه می‌داند، مشکلات زیر را برای آن برمی‌شمارد:
- کامل نبودن باب‌های روایی
- عدم ذکر روایات متعارض
- عدم شرح و ابهام زدایی روایات
- تربیت نامناسب و ذکر برخی روایات در باب نامربوط.[۱۳]
کتاب من لایحضره الفقیه
فیض، در ادامه، به مشکلات کتاب من لایحضره الفقیه می‌پردازد و می‌گوید: کتاب فقیه، در بیشتر موارد یادشده مانند الکافی است، جز اینکه:
- عدم ذکر روایات عقاید
- کامل نبودن باب‌های روایی
- مؤلف در انتهای روایات توضیحاتی را اضافه کرده است که در برخی موارد با حدیث اشتباه می‌شود.
- وجود احادیث مرسل و مهمل نسبتاً زیاد.[۱۴]
کتاب تهذیب الاحکام
مؤلف الوافی، دربارهٔ تهذیب الاحکام نیز چنین اظهار نظر می‌کند: تهذیب الاحکام، گر چه جامع احکام است و تقریباً تمام احادیث احکام، در آن وارد گردیده، لکن از جهت خالی بودن از احادیث مربوط به اصول عقاید، مانند فقیه است. وی، علاوه بر این، به وجود مشکلات زیر در کتاب تهذیب الاحکام اشاره می‌کند:
- جمع نادرست میان روایات متعارض و تأویلات دور از واقع.
- تقطیع نامناسب روایات و ذکر کامل احادیثی که شایسته است تقطیع شود.
- تربیت نامناسب و ذکر برخی روایات در باب نامربوط.
- دارای تکرارهای ملال آور و طولانی کردن بابها با عنوان‌های کوتاه.[۱۵]
کتاب الاستبصار
فیض در ادامه مقدمه وافی می‌گوید: الاستبصار نیز پاره‌ای از تهذیب الاحکام است که از آن استخراج گردیده و به ذکر اخبار مخالف و معارض اقتصار ورزیده و در جمع بین آنها با استمداد از احادیث قریب و غریب، کوشیده است.[۱۶]
صاحب الوافی، در ادامه، از تلاش مشایخ سه‌گانه، در نقل احادیث و گردآوری اخبار پراکنده، قدردانی می‌کند و می‌گوید: انصاف این است که جمع میان آنچه انجام داده‌اند و آنچه واگذاشته‌اند، کاری ناممکن، بلکه از توان بشر خارج است. به‌هر حال، آنها وظیفه خود را انجام داده‌اند و آنچه باقی مانده، بر عهده آنان نبوده است.[۱۷]
امتیازات و ویژگی‌ها
برخی از پژوهشگران دربارهٔ این کتاب، نکاتی را مطرح کرده‌اند:
- ترتیب بسیار عالی درآوردن روایات در باب مناسب
- شرح لغت‌های موجود در روایات و برخی از آیات
- نقل روایت‌های مناسب با هر باب از غیر کتب اربعه
- بی‌نیاز کردن محقق از مراجعه به اسناد در بسیاری از روایات
- اشاره به موارد تقطیع روایات
- تفسیر بسیاری از آیات قرآنی در الوافی
- توجه به سبب صدور احادیث در هنگام تبیین معانی آنها
- تصحیح متون روایات کتب اربعه با استفاده از منابع مختلف روایی
- تصحیح اسناد روایات کتب اربعه
- رعایت تقوای علمی در نسبت دادن نظریه‌های عالمانه به صاحبان آنها
- تبیین فلسفه برخی از مطالب مطرح شده در آیات قرآنی یا روایات
- تبعیت محض از دلیل در فتاوای فقهی
- شرح ضرب‌المثل‌های موجود در روایات
- توضیح و تبیین تشبیه‌های موجود در روایات
- واضح کردن معنای روایات با مثال زدن
- آوردن اشعار مناسب با مضمون روایات
- تتبّع موارد ورود یک روایت در کتب اربعه و غیره
- رعایت امانت در نقل سند و متن.[۱۸]
پژوهش‌های پیرامون کتاب
کتاب الوافی از گذشته مورد توجه عالمان شیعه بوده و پژوهش‌های متعددی پیرامون آن صورت گرفته است. محمدهادی بن مرتضی، نوه برادر فیض کاشانی، مستدرک الوافی را گردآوری کرده و محمد فرزند فیض کاشانی نیز فهرستی برای الوافی تنظیم کرده است.[۱۹] در قرن چهارده شمسی نیز علیرضا برازش کتاب المعجم المفهرس لألفاظ احادیث کتاب الوافی را نگاشته است. آقابزرگ تهرانی نام ۱۳ نفر از عالمانی که حاشیه و تعلیقه بر الوافی نوشتهاند را ذکر کرده است که عبارتند از:
- خود فیض کاشانی مؤلف الوافی،
- عبدالله بن عیسی افندی (م ۱۱۳۰ ق)،
- سید ابراهیم بن محمدباقر رضوی،
- سید عبدالله بن نور الدین جزایری (م ۱۱۷۳ ق)،
- وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق)،
- فضل الله بن محمد شریف کاشانی که بر کتاب عقل و علم الوافی حاشیه زده است.
- احمد بن محمد، علم الهدی کاشانی.
- محمدرضا بن محمد مؤمن قمی.
- سید ابوالقاسم دهکردی.
- میرزا حسن بن عبدالرزاق لاهیجی(م ۱۱۲۱ ق).
- صاحب مفتاح الکرامة (م ۱۲۲۶ ق)، که فقط کتاب طهارت الوافی را شرح کرده است.
- سید محسن بن حسن اعرجی (م ۱۲۲۷ ق)، که به اوایل الوافی پرداخته است.
- محمدتقی بن محمدرحیم تهرانی (م ۱۲۴۸ ق) که شرح طهارة الوافی است.
- ابوالحسن شعرانی.[۲۰]
الشافی، خلاصه الوافی
فیض کاشانی پس از نگارش الوافی کتاب الشافی المنتخب من الوافی را تألیف کرد.این کتاب در واقع با حذف احادیث معارض، مکرر و اسانید راویان، از کتاب الوافی استخراج شده و مؤلف به ذکر محکمات بسنده نموده است.[۲۱] فیض الشافی را در دو جزء و هر یک شامل دوازده کتاب با ابواب متعدد تدوین کرده است.
مقایسه با سایر جوامع حدیثی
| جوامع مهم حدیثی شیعه | مؤلف | متوفای | تعداد احادیث | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| المحاسن | احمد بن محمد برقی | ۲۷۴ق | حدود ۲۶۰۴ | مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق |
| کافی | محمد بن یعقوب کلینی | ۳۲۹ق | حدود ۱۶۰۰۰ | اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی |
| کتاب من لایحضره الفقیه | شیخ صدوق | ۳۸۱ق | حدود ۶۰۰۰ | احادیث فقهی |
| تهذیب الاحکام | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۱۳۶۰۰ | احادیث فقهی |
| الاستبصار فیما اختلف من الاخبار | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۵۵۰۰ | احادیث فقهی |
| الوافی | فیض کاشانی | ۱۰۹۱ق | حدود ۵۰۰۰۰ | دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها |
| وسائل الشیعه | شیخ حر عاملی | ۱۱۰۴ق | ۳۵۸۵۰ | احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر |
| بحارالانوار | علامه مجلسی | ۱۱۱۰ق | حدود ۸۵۰۰۰ | جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف |
| مستدرک الوسائل | میرزا حسین نوری | ۱۳۲۰ق | ۲۳۵۱۴ | تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه |
| سفینة البحار | شیخ عباس قمی | ۱۳۵۹ق | ۱۰ جلد | ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار |
| مستدرک سفینة البحار | شیخ علی نمازی | ۱۴۰۵ق | ۱۰ جلد | تکمیل سفینة البحار |
| جامع احادیث شیعه | آیت الله بروجردی | ۱۳۸۰ق | ۴۸۳۴۲ | گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه |
| میزان الحکمه | محمدی ری شهری | معاصر | ۲۳۰۳۰ | ۵۶۴ عنوان غیر فقهی |
| الحیات | محمدرضا حکیمی خراسانی | معاصر | ۱۲ جلد | ۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی |
پیوند به بیرون
- سیری در کتاب الوافی
- روش فیض کاشانی در شرح احادیث غیر فقهی بر اساس کتاب الوافی
- روش حدیث‌نگاری فیض در وافی
پانویس
- ↑ شاملی و بناییان اصفهانی، «روش فیض کاشانی در شرح احادیث غیرفقهی»، ص۱۲۵.
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ص۲۰۵.
- ↑ میرجلیلی، «روش حدیث‌نگاری فیض در الوافی»، ص۱۱۶.
- ↑ میرجلیلی، «روش حدیث‌نگاری فیض در الوافی»، ص۱۱۶.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ تهرانی، الذريعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۵، ص۱۳، ش۷۳.
- ↑ شاملی و بناییان اصفهانی، «روش فیض کاشانی در شرح احادیث غیرفقهی»، ص۱۲۵.
- ↑ دمیرل، علوم الحديث بين أهل السنة والجماعة، ۱۹۷۱م، ص۹۱.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۷.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۱۶۵.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۴ – ۷.
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۸.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۵، ص۱۴
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۷.
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۷.
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ۱۳۸۷ش. ص۱۹۸.
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۸.
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۸.
- ↑ میرجلیلی، سیری در کتاب الوافی، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۸.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۳۹۹. ج۲۱، ص۶.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۲۲۹ – ۲۳۱. ج۱۴، ص۱۶۵.
- ↑ انصاری قمی، مقدمه الشافی، ص۲۷.
منابع
- دمیرل، سردار، علوم الحديث بين أهل السنة والجماعة والشيعة الإمامية الاثني عشرية، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۷۱م.
- فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، الوافی، اصفهان، مکتبة أمیرالمؤمنین، ۱۳۶۵ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذّريعة إلى تصانيف الشّيعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- میرجلیلی، علی محمد، سیری در کتاب الوافی، علوم حدیث، بهار ۱۳۸۷ - شماره ۴۷.