معانی الاخبار (کتاب)

معانی الاخبار

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ صدوق
موضوع	روایات
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	گوناگون

مَعانی الأخبار کتابی حدیثی است که توسط شیخ صدوق، محدث مشهور شیعه در قرن چهارم هجری، با موضوع فقه الحدیث تألیف شده است. این کتاب شامل مجموعه روایاتی از رسول خدا(ص) و ائمه معصومین است که در توضیح حدود پانصد اصطلاح قرآنی، روایی، کلامی و فقهی بیان شده است. صدوق در این کتاب برخی مطالب اعتقادی را با استدلال همراه کرده و گاه برخی روایات را با چند سند نقل کرده است و در مواردی نیز حدیث را به صورت تقطیع‌شده نقل کرده است.

صدوق در این کتاب روایاتی را نقل کرده است که خود، آن‌ها را از راویان پیشین شنیده و در مواردی نیز زمان و مکان شنیدن حدیث را ذکر کرده است. بیشترین نقل او از پدرش ابن‌بابویه و سپس از ابن ولید قمی است. تعداد احادیث کتاب را براساس شمارش احادیث تکراری یا احادیثی که در بین سایر احادیث آمده است ۷۸۴، ۸۰۹ و ۸۳۷ حدیث گفته‌اند که در ۴۲۹ باب گرد آمده است. معانی الاخبار بارها به فارسی ترجمه و ازسوی ناشران مختلف منتشر شده است.

اعتبار و ارزش کتاب

معانی الأخبار کتابی حدیثی نگاشته شیخ صدوق از محدثان مکتب حدیثی قم در قرن چهارم هجری قمری است. موضوع این کتاب فقه الحدیث یا همان توضیح معانی احادیث و مفاهیم به‌کاررفته در دیگر احادیث معصومان است. به گفته غفاری حدیث‌شناس قرن چهاردهم و مصحح کتاب‌های متعدد حدیثی، اهمیت این کتاب ناشی از همین موضوع خاص آن است که در مقام بیان مفاهیم احادیث و مشکلات اخبار از زبان اهل بیت است. به گفته غفاری کتابی مانند معانی الاخبار و بر سبک آن نوشته نشده و فواید آن در کتاب‌های دیگر یافت نمی‌شود.

معانی الاخبار مانند دیگر کتاب‌های شیخ صدوق، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‌آید و روایات آن در بسیاری از مجموعه‌های بزرگ روایی شیعه مانند کتب اربعه، بحار الانوار و وسائل الشیعة آمده و به آن استناد شده است.

شیخ صدوق، کتاب معانی الاخبار را بعد از کتاب‌های «توحید» و «علل الشرایع‌» نوشته و نگارش آن به سال ۳۳۱ق پایان یافته است.

هدف از تدوین کتاب

شیخ صدوق اولین باب کتابش را با بابی شروع کرده که نشانگر وجه نامگذاری کتابش به معانی الاخبار است و در این باب سه روایت نقل کرده است که محور آن توصیه امامان(ع) به فهم معانی سخنانشان است و آن را معیار فقه و فهم درست دین دانسته‌اند و بلکه آن را معیاری برای دستیابی به بالاترین درجات و مراتب فقه برشمرده‌اند. در روایتی امام باقر(ع) در همین باب منزلت شیعیان را در پرتو فهم درست روایات دانسته و فهم روایات را راه نائل شدن به بالاترین مراتب ایمان معرفی کرده است.

ساختار و محتوای کتاب

کتاب حدیثی معانی الاخبار در پنج موضوع احادیث تفسیری، فقهی، کلامی، اخلاقی، تاریخی آمده که حجم قابل توجهی به احادیث تفسیری اختصاص دارد.

محتوا

از جمله ابواب کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• معنای بسم الله الرحمن الرحیم،
• معنای سبحان الله،
• معنای حروف مقطعه،
• معنای من کنت مولاه فعلی مولاه،
• معنای بیع الحَصاة،
• معنای لوح و قلم،
• معنای ازدواج نور با نور،
• معنای جوانمردی و مردانگی،
• معنای وحدت و تفرقه و معنای سنت و بدعت،
• معنای سخن حضرت رسول خدا(ص) که می‌فرماید: «اختلاف امت من رحمت است»،
• معنای همسایه و حدّ همسایگی،
• معنای غیبت و بهتان و....

باب آخر کتاب با عنوان «نوادر المعانی» حاوی ۱۰۵ روایت است و مضمون روایت آخر این است: مؤمنانی که اهل عمل صالح هستند با خواست و اراده خدواند به بهشت می‌روند و می‌توانند بگویند: ان شاءالله ما اهل بهشتیم و گفتن ان شاءالله به معنای شک داشتن برای ورود به بهشت نیست چنان‌چه خداوند در آیه ۲۷ سوره فتح پیش از فتح مکه تعبیر(إِنْ شَاءَ اللهُ) را بکاربرده با این که می‌داند مسلمانان مکه را فتح کرده و داخل مسجدالحرام خواهند شد (لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُءُوسَکمْ وَمُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَ شما بدون شک، به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن‌] کوتاه کرده‌اید، با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد.)

ویژگی‌ها

صدوق تصریح کرده است که معانی برخی اخبار و احادیث را از اساتید خویش پرسیده است. هم‌چنین صدوق در اکثر موارد حدیث را خود شنیده است نه آنکه از کتاب‌های دیگر نقل کند. صدوق این احادیث را از ۷۸ نفر از مشایخ خود نقل کرده که بیش از یک سوم آن (۳۱۶ روایت) از پدرش ابن‌بابویه و ۱۱۵ روایت از استادش محمد بن حسن ولید است.

بنابر یک شمارش تعداد احادیث این کتاب ۷۸۴ روایت در ۴۳۰ باب است، ولی با توجه به ۵۳ روایت دیگر که در بین سایر احادیث آمده است تعداد آن به ۸۳۷ روایت می‌رسد. و به گفته محقق دیگری معانی الاخبار ۴۲۹ باب و ۷۸۹ حدیث غیر تکراری دارد. و بر اساس شمارش علی‌اکبر غفاری این کتاب ۸۰۹ حدیث دارد. بیشترین حدیث در باب آخر کتاب است که ۱۰۵ حدیث دارد.

روش شیخ صدوق در نگارش کتاب معانی الاخبار دارای ویژگی‌ها و موارد قابل توجهی است:

• بیان مکان و زمان استماع حدیث،
• استناد به اقوال لغت‌شناسان،
• استدلالات کلامی برای عقاید شیعه، مثل استدلال برای ولایت و خلافت امام علی(ع) در ذیل حدیث غدیر، و استدلال برای عصمت امامان.
• نقل خطبه شقشقیه چند دهه قبل از تدوین نهج البلاغه.
• ذکر روایاتی در قرائت «آل یاسین» به جای «الیاسین»، در سوره صافات.
• ارجاع احادیث به کتاب‌ها و منابع دیگر برای تقویت حدیث.
• ذکر احادیث مشهور اهل سنت از طریق شیعه و تصحیح معنای مقصود از آن.
• نقل یک روایت از چند نفر و با چند سند،
• تقطیع برخی احادیث و نقل بخشی از آن.

معانی الاخبار ترجمه شیخی

ترجمه، شرح، چاپ و نشر

معانی الاخبار نسخه‌های خطی متعددی دارد. در مقدمه یکی از چاپ‌های تحقیقی آن گزارشی از چهار نسخه آمده که سه نسخه آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی است و یک نسخه آن در قم و مربوط به سال ۶۰۶ق است. در تحقیقی دیگر از سه نسخه خطی در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی یاد شده است. آقابزرگ تهرانی نیز به نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی اشاره کرده که در اختیار شیخ حر عاملی بوده است. علی‌اکبر غفاری مصحح معانی الاخبار نیز در مقدمه خود به دو نسخه اشاره کرده است که یکی ‌در کتابخانه علامه طباطبایی بوده و فرزند ملا محسن فیض کاشانی آن را در تاریخ ۱۰۷۳ق تصحیح و مقابله نموده است. و دیگری نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی است با تاریخ کتابت ۱۲۸۷ق.

پژوهش

آقابزرگ تهرانی کتابی را به داوود بن حسن بن یوسف بحرانی نسبت داده که معانی الاخبار را بر اساس حروف الفبا تنظیم کرده است. همچنین کتاب شرح معانی الاخبار را ملا عبدالنبی طَسّوجی نگاشته است. شیخ علی بن احمد قطیفی نیز کتاب را با عنوان مختصر المعانی تلخیص کرد. هم‌چنین کتاب «شیخ صدوق سبک‌شناسی فقه‌الحدیثی معانی الاخبار: مبانی و روش‌ها» به قلم زهرا معارف از پژوهش‌های ناظر به کتاب معانی الاخبار است که دانشگاه قم آن را منتشر کرده است.

چاپ و نشر

غفاری در مقدمه خود بر معانی الاخبار از دو نسخه چایی مربوط به سال‌های ۱۲۹۹ق و دیگری در سال ۱۳۱۱ق خبر داده که به همراه علل الشرایع منتشر شده‌اند. پس از آن معانی الاخبار در کشورهای مختلف و از سوی ناشران متعدد بارها چاپ و منتشر شده است. بهترین چاپ آن چاپ مؤسسة النشر الاسلامی در قم دانسته شده که با تحقیق علی‌اکبر غفاری و مقدمه عبدالرحیم ربانی شیرازی که چندبار منتشر شده یکی از نمونه‌های نشر این کتاب است، و همین نسخه را مؤسسة الأعلمی للمطبوعات در بیروت نیز منتشر کرده است. انتشارات صادق با تحقیق احمد ماحوزی در تهران، نشر العتبة الحسینیة در کربلا با تحقیق سید محمدکاظم موسوی، و مطبعة الحیدریة در نجف در سال ۱۹۷۱م، نیز این کتاب را منتشر کرده‌اند.

ترجمه به فارسی و اردو

معانی‌ الاخبار به قلم مترجمان متعددی به فارسی و اردو ترجمه شده است. ترجمه آقا محمدابراهیم بن محمدعلی آبادی یزدی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. و ترجمه عبدالعلی محمدی شاهرودی به فارسی را دار الکتب الاسلامیة در تهران منتشر کرده است. حمیدرضا شیخی، صادق طالبی مازندرانی، و حسین انصاریان نیز از مترجمان معانی الاخبار به فارسی هستند.

مجاهد حسین حر و دلاور حسین حجتی نیز هر یک ترجمه‌ای از معانی الاخبار به زبان اردو منتشر کرده‌اند. هم‌چنین محمدحسن رضوی نیز خلاصه‌ای از این کتاب را به زبان اردو ترجمه و منتشر کرده است.

منابع

• تهرانی، آقابزرگ، الذریعة، بیروت، دارالاضواء.
• حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۸ق.
• شیخ صدوق، معانی الاخبار، حمیدرضا شیخی، قم، فکرآوران، ۱۳۸۹ش.
• طباطبایی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۸ش.
• عبداللهی عابد، صمد، «شیخ صدوق، معانی الاخبار و سبک مؤلف در نگارش آن»، شیعه‌شناسی، زمستان ۱۳۸۶ش، شماره ۲۰.
• غفاری، علی‌اکبر، مقدمه معانی الاخبار، در شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۸ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• الموسوی، سید محمدکاظم، مقدمه بر معانی الاخبار، انتشارات العتبة الحسینیة، کربلا، ۱۴۳۵ق.