عبدالرحیم حائری
| تعیین‌کننده حدود قبور ائمه بقیع، بعد از ماجرای تخریب | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عبدالرحیم حائری فصولی |
| نسب | خاندان صاحب فصول |
| تاریخ تولد | ۱۲۵۳ش |
| زادگاه | کربلا |
| تاریخ وفات | ۱۳۲۷ش |
| محل دفن | تهران |
| شهر وفات | تهران |
| خویشاوندان سرشناس | نوه محمدحسین حائری اصفهانی |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | زین‌العابدین مازندرانی، سید محمدهاشم خوانساری |
| محل تحصیل | کربلا، نجف، اصفهان |
| تألیفات | هدایة العامه، موجز المقال فی الدرایه، منظومه ملخص المقال فی الرجال |
| سایر | تأسیس شرکت اسلامی و فروش سهام آن جهت پشتوانه اقتصاد اسلامی |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | تشکیل جمعیت اخوان اسلامی |
عبدالرحیم حائری (۱۲۵۳-۱۳۲۷ش) معروف به عبدالرحیم فصولی یا عبدالرحیم صاحب فصول، تعیین‌کننده حدود قبور ائمه بقیع بعد از ماجرای تخریب توسط وهابیت. وی در سال ۱۳۴۵ق، یکسال پس از ماجرای تخریب قبور ائمه بقیع، به حج رفت و پس از گفت‌و‌گو با شاه سعودی، اجازه کتبی و شفاهی مبنی بر تعیین حدود قبور ائمه بقیع(ع) را گرفت. حائری در کربلا، نجف و اصفهان تحصیل کرد و بیش از سی اجازه روایی و اجتهادی از علما به دست آورد.
پس از مدتی در تهران ساکن شد که علاوه بر امام جماعت و تبلیغ در یکی از مساجد تهران، جمعیت اخوان اسلامی را در این شهر و در شهرهای دیگر همچون قم، اراک و مشهد تشکیل داد. حائری صاحب فصولی، ادیب و شاعر هم بود و بیش از پانزده اثر دارد. هدایة العامه فی اثبات الامامة، منظومه ملخص المقال فی الرجال و منظومه موجز المقال در علم درایه برخی از آثار اوست.
پدربزرگ او، محمدحسین حائری اصفهانی از اصولیان و فقهای قرن سیزده قمری و مؤلف کتاب الفصول الغرویه است که به دلیل نگارش کتاب الفصول، خاندانش به این اسم یعنی فصولی یا صاحب فصول معروف شده‌اند.
تعیین حدود قبور ائمه بقیع
پس از تخریب قبور ائمه بقیع در سال ۱۳۴۴ق توسط وهابیت و منع حج از سوی دولت وقت ایران،[۱] حائری سال بعد به قصد زیارت خانه خدا و چاره‌اندیشی، ابتدا به سوریه سفر و با سفیر وقت سعودی در دمشق دیدار کرد و پس از گرفتن تضمین امنیت لازم، به حج می‌رود.[۲]
حائری پس از ورود به عربستان در سال ۱۳۴۵ق[۳] طی دو جلسه مذاکره با پادشاه سعودی، ملک عبدالعزیز بن عبدالرحمان، در مکه، موفق به گرفتن سندی رسمی از شاه عربستان می‌شود[۴] تا محدوده قبور ائمه بقیع را مشخص و اطراف آن را سنگ‌چین کند که تا امروز یعنی ابتدای قرن پانزده هجری شمسی پابرجاست.[۵] گفته شده سید حسین بروجردی که بعدها مرجع تقلید شیعه شد، در این سفر با حائری فصولی همراه بود.[۶]
مفاد اجازه نامه کتبی و شفاهی
در این نامه که در همان سال‌ها در روزنامه اطلاعات جهت پیگیری و جلوگیری از آزار و اذیت ایرانیان در حج منتشر شد،[۷] به تکریم و احترام قبور ائمه بقیع، حفظ بنای قبر پیامبر اسلام(ص)، عدم منع هیچ شخصی از زیارت خانه خدا و اجازه دیوار کشیدن به دور قبور ائمه جهت محافظت اشاره شده است.[۸] وی همچنین اجازه شفاهی جهت تجدید بنای قبور به‌طوری که مخالف باورهای اهل‌سنت نباشد را نیز بدست می‌آورد.[۹]
زندگینامه
عبدالرحیم حائری فصولی، فرزند عبدالحسین در ۲ ربیع‌الاول ۱۲۹۴ق (مصادف با ۱۲۵۳ش) در کربلا به دنیا آمد.[۱۰] پدربزرگ او، محمدحسین حائری اصفهانی (درگذشت حدود ۱۲۶۱ق)، مؤلف کتاب الفصول الغرویه است[۱۱] که به دلیل نگارش کتاب الفصول، خاندانش به فصولی یا صاحب فصول معروف شده‌اند.[۱۲] وی در سال ۱۳۱۰ق به اصفهان هجرت کرد و پس از ۱۰ سال در سال ۱۳۲۰ق به عراق بازگشت و ساکن نجف شد.[۱۳] در سال ۱۳۳۰ق به ایران آمد و در تهران ساکن شد[۱۴] و با دختر سید صادق طباطبائی، رئیس وقت مجلس شورای ملی ایران، ازدواج کرد.[۱۵] در سال ۱۳۴۹ق پس از دوبار زیارت حج به قم رفت و سه سال در آنجا ماند. سپس به شهر اراک رفت و پس از یک سال اقامت، در سال ۱۳۵۴ق دوباره به تهران بازگشت.[۱۶]
وفات
حائری فصولی در ۶ ذی‌القعده سال ۱۳۶۷ق (۲۹ مرداد سال ۱۳۲۷ش) از دنیا رفت[۱۷] و بنا به وصیتش در باغ شخصی خود در تهران دفن شد.[۱۸]
بنابه دیدگاه مهدوی از پژوهشگران تاریخ اصفهان، آقابزرگ تهرانی در مصفی المقال به گوشه‌گیری و صوفی بودن حائری در اواخر عمر و وفاتش در سلطان آباد (اراک امروزی) اشاره کرده است که با توجه به تألیفات حائری در نقد صوفیه و فوت و دفنش در تهران، این مطلب از آقابزرگ تهرانی صحیح نیست.[۱۹]
تحصیلات و اجازه‌نامه‌ها
حائری تا ۱۵ سالگی ادبیات عرب، علوم عقلی و فقه و اصول (تحصیلات مقدماتی) را فراگرفت.[۲۰] اساتید او در کربلا و نجف،[۲۱] زین‌العابدین مازندرانی، ملا اسماعیل بروجردی،[۲۲] سید محمدباقر حجت، محمدباقر اصفهانی[۲۳] و محمدهاشم چهارسوقی اصفهانی[۲۴] بودند. وی همچنین در اصفهان نیز تحصیل کرد.[۲۵] او بیش‌تر از ۳۰ اجازه روایی و اجتهادی از فقهای شیعه اخذ کرده است.[۲۶]
فعالیت‌ها
حائری فصولی در سال ۱۳۴۷ق، طی سفر دیگری از (راه جبل) که از راه‌های ممنوعه برای شیعیان بود، به حج می‌رود و با علما و بزرگان متعصب منطقه که ریختن خون شیعه را مباح می‌دانستند، به گفت‌و‌گو می‌نشیند.[۲۷]
به گفته حیدری از محققان اسلامی، وی جزو معدود و انگشت‌شمار علمای درایه‌نگاری است که در کتاب موجز المقال فی مقاصد علم الدرایه، فصلی را به آداب فراگیری، حفظ و کتابت حدیث اختصاص داده است.[۲۸] او ادیب و شاعر هم بود و دیوان شعر عرفانی نیز دارد.[۲۹] قطعه شعری از دیوانش بدین شرح است:
| بنام آنکه دل را کرد گلزار | برون آورد از آن گلهای اسرار | |
| در این گلزار جان را باغبان کرد | ||
| نبی و اولیا را جان جان کرد[۳۰] | ||
فصولی، در مدت اقامت در تهران به‌عنوان امام جماعت و مبلغ یکی از مساجد تهران مشغول بود.[۳۱] او در تهران[۳۲] و شهرهای دیگری همچون قم، اراک و مشهد جمعیت اخوان اسلامی را تشکیل داد.[۳۳] وی همچنین نماز جمعه را ابتدا در مسجد محلی و پس از آن در مسجد شاه (مسجد امام خمینی فعلی) برپا کرد.[۳۴]
حائری در تهران، علاوه بر تبلیغ معاملات اسلامی، یک شرکت سهامی با اسناسنامه دقیق، تأسیس کرد و افراد را تشویق به خرید این سهام و خرید مغازه از این طریق کرد تا پشتوانه‌ای برای اقتصاد اسلامی و سالم بسازد.[۳۵] گفته شده که او یکی از پیشنهادکنندگان ملی شدن صنعت نفت ایران بود[۳۶] که پیشنهادش را از طریق میرزا سید محمد خاتون‌آبادی (معروف به سید محمد امامی یا امام‌زاده)، امام جمعه وقت تهران که با دربار پهلوی ارتباط داشت، به رضاشاه پهلوی ارسال کرد.[۳۷]
آثار
حائری اصفهانی بیش از ۱۵ اثر دارد[۳۸] که برخی از آثار وی بدین شرح است:
- هدایة العامه فی اثبات الامامة؛[۳۹]
- منظومه موجز المقال در علم درایه؛[۴۰]
- غنائم التبیان مقدمه‌ای در تفسیر قرآن؛[۴۱]
- بدائع الاحکام فی شرح شرائع الاسلام؛[۴۲]
- منظومه ملخص المقال، در علم رجال و احوال رجال؛[۴۳]
- نامه‌های حائری یا نهج‌البصیره که شامل نامه‌هایی است که برای دوستان و شاگردانش می‌نوشت، توسط شاگردش ابوتراب هدایی جمع‌آوری شد.[۴۴]
نگارخانه
-
نمایی از قبور مشخص شده ائمه بقیع توسط حائری
-
نمایی از قبر حائری فصولی
-
تصویری قدیمی از حائری و آقا رحیم ارباب
-
نمایی از ورودی مقبره عبدالرحیم حائری در تهران
-
صاحب فصولی در جوانی
پانویس
- ↑ احمدی، روابط ایران و عربستان در سده بیستم (دوره پهلوی)، ۱۳۸۶ش، ص۵۳؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۰.
- ↑ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۰.
- ↑ «زیرکی علامه صاحبالفصول در گرفتن اجازه‌نامه شاه سعودی برای ترمیم و زیارت قبور ائمه بقیع(ع)»، سایت خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «زیرکی علامه صاحبالفصول در گرفتن اجازه‌نامه شاه سعودی برای ترمیم و زیارت قبور ائمه بقیع(ع)»، سایت خبرگزاری تسنیم؛ جعفریان، «دیدار شگفت و خواندنی یک روحانی ایرانی با ملک عبدالعزیز سعودی در سال ۱۳۰۴ش»، سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.
- ↑ «زیرکی علامه صاحبالفصول در گرفتن اجازه‌نامه شاه سعودی برای ترمیم و زیارت قبور ائمه بقیع(ع)»، سایت خبرگزاری تسنیم.
- ↑ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۴.
- ↑ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۴.
- ↑ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۱.
- ↑ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۱ و ۳۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، مصفی المقال، ۱۴۰۸ق، ص۲۲۶-۲۲۷؛ مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۴۱۲؛ عباسی و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۱۰۴؛ مکارم، «خرده‌گیران بر حکمت متعالیه و منتقدان صدرالمتألّهین»، ص۲۹۶.
- ↑ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۲۷.
- ↑ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش، ج۳، ص۸۲۷؛ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۰۷؛ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۱۰۴.
- ↑ مهدوی، تذکره شعرای معاصر اصفهان، ۱۳۳۴ش، ص۱۵۱-۱۵۲؛ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش، ج۳، ص۸۲۷.
- ↑ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۰.
- ↑ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۵.
- ↑ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش، ج۳، ص۸۲۷؛ «مهدوی، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۲.
- ↑ مکارم، «خرده‌گیران بر حکمت متعالیه و منتقدان صدرالمتألّهین»، ص۲۹۷؛ مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ مهدوی، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۲-۲۳۳.
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۰۶؛ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش، ج۳، ص۸۲۶-۸۲۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، مصفی المقال، ۱۴۰۸ق، ص۲۲۷؛ عباسی و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۴۴؛ مهدوی، تذکره شعرای معاصر اصفهان، ۱۳۳۴ش، ص۱۵۱.
- ↑ عباسی و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۴۴؛ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۱۰۴.
- ↑ «الشيخ عبدالرحيم حفيد صاحب الفصول الغروية»، سایت مرکز تراث الکربلا.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۱۰۴؛ مهدوی، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، مصفی المقال، ۱۴۰۸ق، ص۲۲۷؛ مهدوی، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۱.
- ↑ عباسی و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۴۴؛ مکارم، «خرده‌گیران بر حکمت متعالیه و منتقدان صدرالمتألّهین»، ص۲۹۶؛ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۰۶.
- ↑ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۵.
- ↑ حیدری فطرت، «منظومه دانش‌های حدیثی شیعه؛ با نگاه به فلسفه علم و تأکید بر دانش‌های فعال»، ص۴۲.
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۰۶؛ مهدوی، تذکره شعرای معاصر اصفهان، ۱۳۳۴ش، ص۱۵۲-۱۵۵.
- ↑ مهدوی، تذکره شعرای معاصر اصفهان، ۱۳۳۴ش، ص۱۵۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۱۰۴؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۱۰۴؛ مهدوی، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۱.
- ↑ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۳؛ عباسی و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۷.
- ↑ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۴۱-۴۳.
- ↑ عباسی و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۳؛ عباسی و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۴۴؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۴۳-۴۴.
- ↑ نگاه کنید به مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۰۷-۲۰۸؛ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲.
- ↑ مکارم، «خرده‌گیران بر حکمت متعالیه و منتقدان صدرالمتألّهین»، ص۲۹۷؛ غفارزاده، دعوت بشر به یگانگی، ۱۳۷۴ش، ص۳۶.
- ↑ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش، ج۳، ص۸۲۸؛ مهدوی، تذکره شعرای معاصر اصفهان، ۱۳۳۴ش، ص۱۵۲؛ آقابزرگ تهرانی، مصفی المقال، ۱۴۰۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۴۱۲؛ مکارم، «خرده‌گیران بر حکمت متعالیه و منتقدان صدرالمتألّهین»، ص۲۹۸.
- ↑ مهدوی، تذکره شعرای معاصر اصفهان، ۱۳۳۴ش، ص۱۵۲؛ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲؛ مهدوی، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۱۰۴؛ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۰۷؛ آقابزرگ تهرانی، مصفی المقال، ۱۴۰۸ق، ص۲۲۷؛ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش، ج۳، ص۸۲۸.
- ↑ مکارم، «خرده‌گیران بر حکمت متعالیه و منتقدان صدرالمتألّهین»، ص۲۹۹؛ «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، ص۵۲.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، گردآوری احمد بن محمد حسینی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، به تصحیح احمد منزوی، بیروت، دار العلوم، ۱۴۰۸ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، به تحقیق عبدالعزیز طباطبائی و محمد طباطبائی بهبهانی، مشهد، دار المرتضی للنشر، ۱۳۸۸ش.
- احمدی، حمید، روابط ایران و عربستان در سده بیستم (دوره پهلوی)، بی‌جا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، ۱۳۸۶ش.
- «از گوشه گمنامی»، در نشریه کیهان فرهنگی، شماره ۶۲، اردیبهشت ۱۳۶۸ش.
- جعفریان، رسول، «دیدار شگفت و خواندنی یک روحانی ایرانی با ملک عبدالعزیز سعودی در سال ۱۳۰۴ش»، سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۲ آذر ۱۴۰۲ش.
- حیدری فطرت، جمال الدین، «منظومه دانش‌های حدیثی شیعه؛ با نگاه به فلسفه علم و تأکید بر دانش‌های فعال»، در دوفصلنامه حدیث حوزه، شماره ۱۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- «زیرکی علامه صاحبالفصول در گرفتن اجازه‌نامه شاه سعودی برای ترمیم و زیارت قبور ائمه بقیع(ع)»، سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۲ش.
- «شمایل کنونی بقیع را چه کسی ساخت+عکس»، سایت شبکه الکوثر، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۱ آذر ۱۴۰۲ش.
- «الشيخ عبدالرحيم حفيد صاحب الفصول الغروية»، سایت مرکز تراث الکربلا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ آذر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۱ آذر ۱۴۰۲ش.
- عباسی، حبیب‌الله و دیگران، اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران، بی‌جا، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- غفارزاده، سعید، دعوت بشر به یگانگی؛ شرحی بر چهار مقاله استاد علامه حاج شیخ عبدالرحیم صاحبالفصول «حائری»، تهران، سعید غفارزاده، ۱۳۷۴ش.
- مشار، خان بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۴۰ش.
- مکارم، هادی، «خرده‌گیران بر حکمت متعالیه و منتقدان صدرالمتألّهین»، در مجله حوزه، شماره ۹۳، مرداد و شهریور ۱۳۷۸ش.
- مهدوی، سید مصلح الدین، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، قم، نشر الهدایة، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- مهدوی، سید مصلح الدین، تذکره شعرای معاصر اصفهان، اصفهان، کتابفروشی تائید اصفهان، ۱۳۳۴ش.
- مهدوی، مصلح الدین، اعلام اصفهان، به تصحیح و تحقیق غلام‌رضا نصراللهی، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مهدوی، مصلح الدین، دانشمندان و بزرگان اصفهان، گردآوری محمدرضا نیلفروشان و رحیم قاسمی، اصفهان، گلدسته، ۱۳۸۴ش.