سازمان وکالت

این مقاله دربارهٔ سازمان وکالت است. برای اطلاع از کتاب، مدخل سازمان وکالت (کتاب) را ببینید.

سازمان وکالت شبکه‌ای ارتباطی متشکل از امام معصوم(ع) و عده‌ای از شیعیان نزدیک و وفادار به امام(ع) که تقریباً همزمان با روی کار آمدن بنی‌عباس (۱۳۲ق) و عصر امام صادق(ع) تأسیس و با فرارسیدن عصر غیبت کبرا و وفات علی بن محمد سمری آخرین سفیر امام زمان(عج) (۳۲۹ق) منحل شد. این سازمان، نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد اهداف امامان معصوم(ع) داشته است. ساختار و شالودۀ این سازمان، به‌ظاهر برای جمع‌آوری و تحویل وجوه شرعی و پاسخگویی به مسائل و شبهات شیعیان به وجود آمد. کتاب سازمان وکالت به این موضوع پرداخته است.

علل تشکیل

• بسط و گسترش مکتب اهل‌بیت، گستردگی سرزمین‌های اسلامی و پراکندگی جمعیت شیعه و دشواری رفت‌وآمد و مواصلات از یک سو و نیاز مبرم شیعیان به راهنمایان مورد اعتماد جهت رفع شبهات و نیازهای عقیدتی و فقهی در دنیای آن روز که مملوّ از خطوط و جریان‌های رنگارنگ سیاسی و مذهبی بود.
• پیدایش سازمان وکالت همزمان با روی کار آمدن بنی‌عباس می‌تواند گویای این نکته باشد که سیاست سرکوب و خفقان بنی‌عباس و برخورد خشن آنان با علویان، به ویژه ائمه(ع) و پیروانشان، نیز نقش زیادی در پیدایش این تشکیلات به‌ویژه در کم‌ّوکیف این شبکه داشته است؛ چرا که ائمه در چنین شرایطی نمی‌توانستند به راحتی با شیعیان رابطه برقرار کنند و ایشان را به حضور بپذیرند. پذیرش شیعیان از سوی ائمه و حتی صرف اطلاع حکومت از اعتقاد افراد به تشیع، در بسیاری موارد برای شیعیان خطر جانی و حداقل ضرر مالی در پی داشت؛ همچنان که این امر برای ائمه نیز بدون دردسر نبود. در این جو خفقان و سرکوب، شبکه وکالت که در بین ایشان شخصیت‌های برجسته علمی و مورد اعتماد نیز حضور داشتند، می‌توانست درصد زیادی از ضایعه عدم امکان دسترسی مستقیم و سهل به محضر ائمه را جبران کند.
• جمع آوری سهم امام و سهم سادات، خمس و هدایا و نذورات و رساندن آن به دست امام و یا صرف آن در موارد تعیین‌شده از سوی امام و نیز اداره مُستَغلّات موقوفه ائمه(ع).
• در پیش‌بودن عصر غیبت و لزوم ایجاد آمادگی ذهنی و عملی در میان جامعه شیعه و انس و الفت دادن آنان با دوران غیبت تامه.

برخی نویسندگان اهداف کلی اماميه از تأسيس سازمان وكالت را این موارد دانسته‌اند: الف‌ـ هدايت سیاسی شیعیان و در صورت امکان احقاقِ حق خلافت اهل بيت(ع)؛ ب‌ـ ترويج معارف شیعی و تحکیم پایه‌های اعتقادی شیعیان؛ ج‌ـ برقراری ارتباط با شیعیان و جمع‌آوری منابع مالی.

وظایف وکلا

• نقش مالی، یا دریافت وجوه شرعی؛ همچون خمس، زکات، نذر و یا هدایای شیعیان و تحویل آنها به امامان شیعه و مصرف آنها در مواردی همچون: مصرف بر ضد حاکمیت عباسی، و رفع نیازهای اقتصادی امامان(ع) و شیعیان نیازمند.مدیریت معصومانه و مدبرانه امامان معصوم در این زمینه گاه موجب سردرگمی حاکمان جور و تحیرشان شده است. نمونه‌ای از آن دستور امام زمان(عج) در مقطعی به وکلا مبنی بر نگرفتن وجوهات و اظهار بی‌خبری و بی‌اطلاعی کردن از ارتباط با امام زمان(عج) است که باعث سردرگمی جاسوس‌های و خبرچین‌های مخفی حکومت شد.
• نقش ارتباطی بین مناطق شیعه‌نشین و مراکز استقرار ائمه(ع)، به وسیله نامه، ملاقات حضوری، پیک و قاصد و یا طرق خارق‌العاده.
• نقش علمی و ارشادی نسبت به شیعیان، به ویژه در جریان انتقال امامت به امام بعدی.
• نقش سیاسی و مبارزاتی بر ضد حاکمیت عباسی از طریق فعالیت مخفیانه‌ای که به انسجام و تقویت شیعیان و امامان آنها می‌انجامید.
• نقش اجتماعی و خدماتی نسبت به ائمه(ع) و شیعیان، از طریق حضور در میان شیعیان و رفع نیازها و مشکلات ایشان.
• نقش مبارزاتی بر ضد منحرفان و مدعیان دروغین وکالت و بابیَّت برای ائمه(ع) که به‌ویژه در آستانه عصر غیبت و در این عصر، رو به فزونی نهادند.
• نقش حفاظتی نسبت به امامان و شیعیان.
• نقش تمهیدی نسبت به ورود شیعه به عصر غیبت.

مراحل و دوره‌ها

• مرحله اول: آغاز و شکل‌گیری سازمان: این مرحله از زمان امام صادق(ع) و در خلال سال‌های ۱۲۵-۱۳۷ق شروع شد.
• مرحله دوم: انسجام سازمان و گسترش فعالیت آن: این مرحله از زمان امام کاظم(ع) آغاز شد و آن حضرت به بسط و گسترش سازمان اقدام کرد. این روند تا پایان دوره امامت امام جواد(ع) ادامه یافت.
• مرحله سوم: تکامل سازمان: با وجود جوِّ خفقان در زمان امامَین عسکریین(ع) و تحت‌نظر قرار داشتن این دو امام، آنها توانستند روند تکاملی سازمان را ادامه دهند و آن را برای ورود شیعیان به عصر غیبت امام دوازدهم آماده کنند.
• مرحله چهارم: اوج فعالیت: اوج فعالیت سازمان وکالت در عصر غیبت صغرا (۲۵۵-۳۲۹ق) است. در این مرحله، به علت عدم حضور امام دوازدهم(عج)، نواب چهارگانه در رأس سازمان قرار گرفته و واسطه بین امام(ع) و سایر وکلا بودند.
• مرحله پنجم: پایان کار سازمان: با شروع غیبت کبرا و صدور توقیع آخر امام دوازدهم(ع) و مرگ نائب چهارمِ امام (علی‌بن‌محمد سمری) فعالیت سازمان وکالت نیز به پایان رسیدو وکلای امام در شهرهای مختلف، از دریافت وجوه مالی مربوط به امام و همچنین ادعای ارتباط با امام زمان(ع) خودداری کردند.

تعداد وکلای امامان

• امام صادق(ع) / ۶ نفر.
• امام کاظم(ع) / ۱۳ نفر.
• امام رضا(ع) / ۱۰ نفر.
• امام جواد(ع) / ۱۳ نفر.
• امام هادی(ع) / ۱۴ نفر.
• امام عسکری(ع) / ۲۱ نفر.
• امام مهدی(ع) / ۴ نفر.

گستره جغرافیایی

حضور و فعالیت نهاد وکالت تابع نحوه پراکندگی جمعیت شیعه در جهان اسلام بود. از آنجا که شیعیان به ویژه پس از عصر صادقین علیهماالسلام به تدریج در سراسر جهان اسلام پراکنده شده بودند، حوزه فعالیت این نهاد مناطقی چون خراسان بزرگ، سیستان، آذربایجان و ارّان، ری، قم، اصفهان، همدان، کرمانشاهان، اهواز، عراق عرب (کوفه، بصره، واسط، بغداد، سامرا، مداین و...)، حجاز، یمن و مصر را در برمی‌گرفت.

کتاب سازمان وکالت

کتاب سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه نوشته محمد رضا جباری

مقالهٔ اصلی: سازمان وکالت (کتاب)

سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، کتابی به زبان فارسی نوشته محمد رضا جباری یکی از محققان حوزوی است. این کتاب در ۹ فصل به بررسی موضوع سازمان وکالت در عصر ائمه و وکلای ایشان پرداخته است.

مؤلف درباره نام کتاب با عنوان «سازمان وکالت» به وکلای ائمه از زمان امام صادق (ع) اشاره کرده که مجموعه‌ای متشکل و ارتباطی بودند و با رهبر سازمان که ائمه بودند ارتباط داشتند. امامان شیعه در این تشکیلات سازمانی وکلای برجسته‌ای داشتند که «وکلای ارشد» بودند و در واقع معاونان ائمه(ع) در رهبری سازمان را ایفا کرده و بر عملکرد وکلای نواحی مختلف نظارت داشتند.

مؤلف، موضوع سازمان وکالت در عصر ائمه(ع) و معرفی وکلای آنان را از جمله مباحث اساسی و تعیین‌کننده در تحلیل و شناخت ابعاد گوناگون حیات ائمه و پیروان آنها می‌داند. وی می‌نویسد:

«امامان شیعه(ع) با لحاظ نمودن مقتضیات و ضرورت‌های موجود، اقدام به ایجاد تشکیلاتی نمودند که با سهولت بیشتری بتوانند با شیعیانشان در دورترین نقاط عالم اسلامی مرتبط بوده و شیعیان نیز از طریق این شبکه ارتباطی مطمئن بتوانند نیازهای شرعی و دینی خود را مرتفع سازند. این تشکیلات که از نیمه دوم عصر امامت، یعنی از عصر امام صادق(ع) به بعد آغاز به کار نمود، رفته رفته دارای نظم و گستردگی و هماهنگی بیشتری شد تا آنجا که در بعضی اعصار همچون عصر امامین عسکریین و سپس در عصر غیبت امام زمان، به اوج گسترش و انسجام رسید و غالب نقاط شیعه‌نشین آن زمان در عالم اسلامی را زیر پوشش قرار داد.»