اخبار من بلغ
| اخبار من بلغ | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | تسامح در ادله سنن |
| صادره از | پیامبر(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) |
| راویان | هشام بن سالم، صفوان بن مهران |
| اعتبار سند | مستفیض و صحیح |
| منابع شیعه | محاسن، کافی، ثواب الأعمال |
| منابع سنی | جزء ابن‌عرفه، مسند ابی‌یعلی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
اَخبار مَنْ بَلَغ مجموعه احادیثی است که بسیاری از فقیهان با استناد به آنها اعمال مختلفی را مستحب دانسته‌اند. این احادیث اصلی‌ترین دلیل برای قاعده تسامح هستند. مطابق این روایات خداوند به افرادی که با تکیه بر روایتی ضعیف عملی را انجام داده‌اند، پاداش می‌دهد، حتی اگر آن خبر درست نباشد.
فقیهان، احادیث من بلغ را متواتر یا مستفیض دانسته و آنها را معتبر می‌دانند. بعضی محققان با آنکه تواتر این روایات را نپذیرفتهاند، اما برخی از احادیث من بلغ را از نظر سند صحیح دانسته‌اند. در مقابل، بعضی مؤلفان، احادیث من بلغ را جعلی معرفی کرده‌اند.
بیشتر فقیهان از اخبار من بلغ قاعده‌ای اصولی برداشت کرده‌اند که بر اساس آن، به وثاقت یا عدم وثاقت راوی در روایات مربوط به مستحبات توجه نمی‌شود. با این حال برخی نیز این روایات را بر مسئله‌ای فقهی یا کلامی تطبیق داده‌اند. علما به سبب اختلاف مبانی خود، درباره اینکه این احادیث مسائلی مانند مکروهات و نقل احادیث ضعیف درباره فضائل و مصائب اهل‌بیت(ع) را نیز در بر می‌گیرد یا نه، اختلاف‌نظر دارند.
مفهوم و جایگاه
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: مَنْ بَلَغَهُ عَنِ النَّبِيِّ(ص) شَيْءٌ مِنَ الثَّوَابِ فَعَمِلَهُ كَانَ أَجْرُ ذَلِكَ لَهُ وَ إِنْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمْ يَقُلْه.
...امام صادق(ع) فرمود: اگر روایتی از پیامبر(ص) در مورد ثواب داشتن یک عمل به شخصی برسد و او به همان قصد انجامش دهد، آن پاداش به وی داده می‌شود، هرچند پیامبر(ص) آن را نفرموده باشد.
احمد بن محمد برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ص۲۵.
اخبار من بلغ به مجموعه احادیثی گفته می‌شود که موضع خداوند را در برابر افرادی که با تکیه بر روایت ضعیفی به مضمون آن عمل کرده‌اند، بیان می‌کند.[۱] بر اساس این احادیث، اگر روایت ثواب داشتن یک عمل به شخصی برسد و او به امید رسیدن به آن ثواب انجامش دهد، خداوند پاداش وعده شده را به او خواهد داد، حتی اگر اصل روایت نادرست باشد.[۲] از آنجا که عموم این روایات با تعبیر «مَنْ بَلَغَهُ» (هر که را خبری برسد) آغاز شده‌اند، این احادیث به «اخبار من بلغ» شهرت یافته‌اند.[۳] در این احادیث تنها خبر از رویکرد خداوند داده شده و هیچ دستوری در آنها وجود ندارد.[۴]
محمدجواد فاضل لنکرانی از اساتید حوزه علمیه قم، روایات من بلغ را اصلی‌ترین دلیل برای قاعده تسامح برمی‌شمارد؛ قاعده‌ای پرکاربرد که در تمام ابواب فقه جریان دارد.[۵] بسیاری از فقیهان با استناد به این روایت‌ها، به مستحب بودن اعمال متعددی فتوا داده‌اند؛[۶] مثلاً شهید ثانی مؤلف شرح لمعه، بر اساس احادیث من بلغ و با استناد به روایت ضعیفی که روزه مستحبی را در سفر جایز دانسته، به جایز بودن روزه مستحبی در مسافرت فتوا داده است.[۷]
اعتبار
شیخ حر عاملی، مؤلف وسائل الشیعه، اخبار من بلغ را متواتر معرفی کرده است.[۸] شیخ مرتضی انصاری، از فقیهان قرن سیزدهم نیز علاوه بر آنکه احادیث من بلغ را مستفیض دانسته، احتمال داده این حدیث‌ها، تواتر معنوی داشته باشد.[۹] همچنین به گفته ابن‌فهد حلی، نویسنده عدة الداعی، محتوای روایات من بلغ در نزد شیعه و اهل تسنن اجماعی است.[۱۰] این احادیث علاوه بر مصادر شیعه، در برخی از منابع اهل‌سنت (مانند کتاب جُزءِ ابن‌عرفه و مُسندِ ابی‌یَعلی) نیز ذکر شده است.[۱۱] روایات شیعه از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل گردیده[۱۲] و روایات اهل‌سنت از پیامبر(ص) است.[۱۳]
در کتاب وسائل الشیعه، نُه روایت برای اخبار من بلغ ذکر شده است.[۱۴] برخی از محققان معتقدند احادیث من بلغ در منابع اصلی شیعه، در مجموع به سه روایت باز‌می‌گردد[۱۵]: ۱. روایت کتاب محاسن؛[۱۶] ۲. روایت کتاب کافی؛[۱۷] ۳. روایت کتاب ثواب الأعمال.[۱۸] از این رو برخی از محققان متواتر بودن این احادیث را نپذیرفتهاند و از میان احادیث نقل شده، تنها سند دو حدیث را صحیح و سند احادیث دیگر را ضعیف دانسته‌اند.[۱۹]
از مفلح بن حسن صیمری، فقیه قرن نهم، نقل شده که وی احادیث من بلغ را با آیه نبأ در تعارض دیده و بر آن اشکال کرده است،[۲۰] اما محققانی چون آقا حسین خوانساری و شیخ مرتضی انصاری اشکال تعارض بین آیه و اخبار من بلغ را پاسخ داده‌اند.[۲۱] با این حال نویسندگانی از شیعه[۲۲] و ابن‌جوزی از فقیهان اهل‌سنت این احادیث را جعلی دانسته‌اند.[۲۳]
برداشت‌ها
به گفته محمدحسین غروی نائینی مؤلف کتاب فوائد الاصول، مشهور فقیهان مضمون روایات من بلغ را قاعده اصولی دانسته‌اند؛ به این معنا که مطابق این احادیث، شرایط خاصی که برای حجیت روایات وجود دارد (مانند وثاقت راوی) در مستحبات نادیده گرفته می‌شود.[۲۴] با این حال دلالت این روایات بر قاعده اصولی نیز مورد توافق همه فقیهان نیست و دیدگاه‌های دیگری نیز در مسئله وجود دارد؛[۲۵] چنانکه آخوند خراسانی مؤلف کفایة الأصول و نائینی آن را مسئله‌ای فقهی می‌دانند و به نظر آنها عملی که مکلف به امید ثواب انجام داده، مستحب است.[۲۶] برخی دیگر نیز همچون آقا ضیاء عراقی و سید ابوالقاسم خویی از فقیهان قرن چهاردهم، آن را مسئله کلامی دانسته، و معتقدند خداوند به سبب تفضّل خود، به افرادی که فرمان‌برداری خود را با عمل کردن به احادیث ضعیف ابراز نمایند، ثواب می‌دهد.[۲۷]
علی صافی گلپایگانی از فقیهان شیعه، چهار احتمال درباره دلالت اخبار من بلغ نقل کرده و در نهایت احتمال چهارم را پذیرفته است که بر اساس آن، این روایات دلالتی بر مستحب بودن عمل یا اصل ثواب (بدون خصوصیتش) و یا عبادت بودنش ندارند، بلکه دلالت بر این دارند که اگر کسی به وسیله روایتی بر ثواب محدودی برای انجام کاری مطلع شد و به امید دریافت آن ثواب، آن عمل را انجام داد به ثوابِ وعده داده شده در آن خبر خواهد رسید. این کار هم مصداق احتیاط است و هم مورد تأیید و تحسین عقل.[۲۸][یادداشت ۱]
گستره
به گفته سید محمود هاشمی شاهرودی از فقیهان شیعه، مشهور فقها اخبار من بلغ را به مستحبات اختصاص داده، آن را شامل مکروهات نمی‌دانند؛[۲۹] اما شیخ انصاری معتقد است اگرچه در ابتدا به نظر می‌رسد که روایات من بلغ به مستحبات اختصاص داشته باشد، ولی الفاظ آن عمومیت دارد و مکروهات را نیز در بر می‌گیرد.[۳۰] شیخ انصاری همچنین معتقد است با استناد به احادیث من بلغ، می‌توان در نقل وقایع، ذکر فضائل و مصیبت‌های اهل‌بیت(ع) از اخبار ضعیف استفاده کرد.[۳۱] در مقابل، نائینی نقل احادیث ضعیف را در بیان حادثه‌ها و فضیلت‌ها و مصائب اهل بیت(ع) صحیح نمی‌داند.[۳۲]
مسائل دیگری درباره گسترش حیطه حدیث من بلغ مطرح شده که با توجه به اختلاف مبانی علما، دیدگاه‌های مختلفی در اثبات یا نفی آنها وجود دارد؛ برخی از این مسائل عبارتند از: ۱. شمول اخبار من بلغ به فتواهای مجتهدان؛[۳۳] ۲. جریان احادیث من بلغ درباره احادیثی که سند قوی اما دلالت ضعیف دارند؛[۳۴] ۳. فراگیری اخبار به روایات ضعیفی که بر وجوب دلالت دارند.[۳۵]
پانویس
- ↑ مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۸.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۵؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۷؛ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۳۲.
- ↑ سعیدی، «تسامح در ادله سنن»، ص۲۸۸.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «بحثی پیرامون اخبار من بلغ»، ص۸.
- ↑ فاضل لنکرانی، «قاعده تسامح در ادله سنن»، ص۷.
- ↑ کلانتری، «تسامح در ادله سنن، قاعده‌ای ناکارآمد»، ص۲.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۸.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، الفصول المهمة فی اصول الائمة، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۶۱۷.
- ↑ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۲.
- ↑ ابن‌فهد حلی، عدة الداعی، ۱۴۰۷ق، ص۱۳.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌عرفه، جزء، ۱۴۰۶ق، ص۷۸؛ ابویعلی موصلی، مسند ابی‌یعلی، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۶۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۲۳۰.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸۰-۸۲.
- ↑ ابن‌عرفه، جزء، ۱۴۰۶ق، ص۷۸؛ ابویعلی موصلی، مسند ابی‌یعلی، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۶۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۲۳۰.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸۰-۸۲.
- ↑ کریمیان، «اعتبارسنجی و مفهوم‌شناسی احادیث من بلغ»، ص۱۱.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۳۲.
- ↑ اعرافی، «قاعدة التسامح فی ادلة السنن»، ص۲۱۲.
- ↑ سید مجاهد، مفاتیح الاصول، مؤسسه آل البیت(ع)، ص۳۴۹.
- ↑ خوانساری، مشارق الشموس، مؤسسه آل البیت(ع)، ج۱، ص۳۴؛ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ الحسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، ۱۹۷۳م، ص۱۷۱؛ بهبودی، صحیح الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص«ط».
- ↑ ابن‌جوزی، الموضوعات، ۱۳۸۸ق، ج۳، ص۱۵۳.
- ↑ نائینی، فوائد الاصول، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۴۱۵.
- ↑ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، تحقیق عباس‌علی زارعی سبزواری، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۷۲.
- ↑ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ۱۴۰۹ق، ص۳۵۲؛ نائینی، اجود التقریرات، تقریرات آیت‌الله خویی، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۰۸-۲۰۹.
- ↑ عراقی، نهایة الافکار، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۷۹-۲۸۰؛ خویی، مصباح الاصول، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ صافی گلپایگانی، المحجة في تقريرات الحجة، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «بحثی پیرامون اخبار من بلغ»، ص۲۴.
- ↑ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۶۰.
- ↑ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۸.
- ↑ نائینی، اجود التقریرات، تقریرات آیت‌الله خویی، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۱۲.
- ↑ اصفهانی، نهایة الدرایة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۸۸-۱۸۹.
- ↑ اعرافی، «قاعده التسامح فی ادلة السنن»،ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ اصفهانی، نهایة الدرایة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۸۸-۱۸۹.
یادداشت
- ↑ لا تكون أخبار من بلغ ناظرة الى استحباب العمل و عباديته و لا الى أصل الثواب، بل تكون في مقام تقدير الثواب
منابع
- ابویعلی موصلی، مسند ابی‌یعلی، دمشق، دار المأمون، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، مدینه، المکتبة السلفیة، ۱۳۸۸ق.
- ابن‌عرفه، حسن، جزء، کویت، دار الأقصی، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، قم، دار الکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم، موسسه سیدالشهداء(ع)، ۱۴۱۴ق.
- اعرافی، «قاعدة التسامح فی ادلة السنن»، در مجله فقه اهل البیت(ع)، شماره ۴۹، ۱۴۲۹ق.
- الحسنی، هاشم معروف، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، ۱۹۷۳م.
- انصاری، مرتضی، رسائل فقهیة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۴ق.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱ق.
- بهبودی، محمدباقر، صحیح الکافی، بیروت، الدار الاسلامیة، ۱۴۰۱ق.
- جمعی از محققان مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، تحقیق عباس‌علی زارعی سبزواری، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۳۱ق.
- خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، موسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۲ق
- خوانساری، محمد بن حسین، مشارق الشموس، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، بی‌تا.
- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۷ق.
- سعیدی، فریده، «تسامح در ادله سنن»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی اصول الائمة، قم، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)، ۱۴۱۸ق.
- شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- صافی گلپایگانی، علی المحجة في تقريرات الحجة، قم، ناشر: مؤسسة السيدة المعصومة (علیهاالسلام)، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی، ۱۴۰۶ق.
- عراقی، ضیاء‌الدین، نهایة الافکار، تقریرات محمدتقی بروجردی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، «قاعده تسامح در ادله سنن»، در مجله فقه و اجتهاد، شماره ۶، مهر ۱۳۹۵ش.
- کریمیان، محمود، «اعتبارسنجی و مفهوم‌شناسی احادیث من بلغ»، در مجله حدیث حوزه، شماره ۱۶، ۱۳۹۷ش.
- کلانتری، «تسامح در ادله سنن، قاعده‌ای نا کارآمد»، در مجله پژوهش‌های اعتقادی کلامی، شماره ۱۷، ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجاهد طباطبایی، سید محمد بن علی، مفاتیح الاصول، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، بی‌تا.
- نائینی، محمدحسین، اجود التقریرات، تقریرات آیت‌الله خویی، قم، کتاب‌فروشی مصطفوی، ۱۳۶۸ش.
- نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، تقریرات محمدعلی کاظمی خراسانی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، «بحثی پیرامون اخبار من بلغ»، در مجله پژوهش‌های اصولی، شماره ۴و۵، تابستان ۱۳۸۲ش.