شهرت عملی
شهرت عملی فتوای تعداد زیادی از فقها بر اساس یک روایت در یک مسئله است که البته به حد اجماع نمی‌رسد. عالمان علم اصول فقه درباره اعتبار یا عدم اعتبار شهرت از سه زاویه بحث کرده‌اند؛ اصل حجیت شهرت عملی، تأثیر این شهرت برای ترجیح یک روایت بر روایت دیگر، و نیز درباره این که آيا شهرت عملی می‌تواند ضعف سندی یک حدیث را جبران کند یا نه.
تعریف و جایگاه
هرگاه تعداد زیادی از فقها که تعدادشان به حد اجماع نمی‌رسد؛ در مقام فتوا و انتخاب رأی و نظر خویش در یکی از مسائل فقهی، روایتی را مستند قرار داده و با تکیه بر آن، فتوا دهند،[۱] به چنین فتاوایی، شهرت عملی فقها در آن مسئله گویند.[۲] در این‌باره تفاوت نمی‌کند که روایت مورد استناد در اینگونه فتاوا، شهرت روایی نیز داشته یا نداشته باشد.[۳] ازاین‌رو شهرت عملی را گاه شهرت استنادی نیز خوانده‌اند.[۴]
تنها تفاوت شهرت عملی با گونه‌ای از شهرت فتوایی که در آن روایتی منطبق با فتاوای فقها، وجود دارد آن است که در شهرت عملی، استناد روایت به فتاوا قطعی است؛ به این معنا که تنها دلیل فقها برای حکم، همان روایت بوده است.[۵] اما در شهرت فتوایی، شهرت منطبق با مضمون یک روایت است و مستند به آن نیست؛ به این معنا که روشن نیست که تنها دلیل فقها برای فتاوایشان در آن مسئله همین یک روایت بوده و تنها با استناد به آن حکم مسئله را بیان کرده‌اند.[۶]
از شهرت عملی در باب حجج و أمارات و تعادل و تراجیح کتب اصولی بحث می‌شود.[۷]
ارزیابی و کاربرد
به‌گفته برخی محققین، مشهور فقها شهرت عملی را به دلیل اطمینان‌آور بودن آن، مطلقا حجت می‌دانند،[۸] در مقابل فقیهانی چون آیت‌الله خویی آن را حجت نمیداند و کارکردی در استنباط احکام شرعی برای آن قائل نیست.[۹] عده‌ای نیز تنها شهرت عملی متقدمین[یادداشت ۱] را حجت می‌دانند.[۱۰]
شهرت عملی همانند اجماع مدرکی از آن جهت که مستند به روایت است، فی‌نفسه حجیتی نداشته، و کارکردی تحت عنوان أماره یا ظن خاص[یادداشت ۲] ندارد.[۱۱] لذا اصولیانی که آن را معتبر دانسته‌اند کاربرد آن در علم فقه و اصول را به دو صورت بیان کرده‌اند:
- حجیت به عنوان یکی از مرجَّحات باب تعارض: کسانی که شهرت روایی را به عنوان یکی از مرجحات باب تعارض نپذیرفته‌اند، شهرت عملی را جایگزین آن کرده و از آن به‌عنوان یکی از مرجحات یاد کرده‌اند. اما در مقابل به تصريح برخى، دليلى بر ترجيح روايت به شهرت عملى وجود ندارد، مگر بنابر اين قول كه آنچه موجب نزديک‌تر شدن يكى از دو روايت به واقع گردد، از اسباب ترجيح به شمار مى‌آيد.[۱۲]
- تمییز آنچه حجت است از غیر آن:[۱۳] برخی اصولیون کارکرد شهرت عملی را با قطع نظر از مرجح بودن آن در تعارض ادله، تمییز حجت از غیر آن دانسته‌اند. به عبارت دیگر شهرت عملی با جبران ضعف‌های سندی و دلالی یک روایت سبب حجیت آن روایت می‌شود. همچنین گاه عدم همراهی شهرت عملی با روایتی که دارای قوت است سبب کاهش قوت و استحکام آن شده و بدین صورت از حجیت ساقط می‌گردد.[۱۴] لذا اصولیان کارکرد شهرت عملی را در بیاناتشان اینگونه معرفی می‌کنند: «کلَّما إزدادَ الخَبر صحةً إزدادَ ضعفاً باعراضِ المشهورِ عَنه» (با فتوا ندادن مشهور بر روایتی که قوت و صحت آن (به لحاظ سند و دلالت) زیاد است با فتوا ندادن فقیهان بر اساس آن، این قوت و صحت کاسته و بر ضعف آن افزوده می‌شود.)[۱۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جمعی از محققین، فرهنگ نامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ص۵۲۹.
- ↑ جمعی از محققین، فرهنگ نامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ص۵۲۹.
- ↑ قلی‌زاده، واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه، ص۱۳۰ و فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۴.
- ↑ مبلغی، خوانساری و قواعد بهره‌گیری از فقه سلف، فصلنامه فقه و علوم وابسته، شماره ۱۹، ۱۳۷۸ش، ص۴.
- ↑ جمعی از محققین، فرهنگ نامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۵۳۰، قلی‌زاده، واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه، ص۱۳۰.
- ↑ «شهرت فتوایی، جلسه ۴۳ درس خارج اصول علی بهبهانی»، سایت معارف الهیه ؛ مظفر، اصول فقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، مجمع الفکر ألإسلامی ج۱، ص۲۳۱ ؛ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۴، ص۷۶۰.
- ↑ فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۰۴.
- ↑ الانصاری، الموسوعة الفقهية الميسره، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۵۱۴.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۵۳۰.
- ↑ خویی، مصباح الاصول، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۷۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، ج۴، ص۷۶۰ ؛ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۳۳ و۲۳۴؛ محمدی، شرح کفایة الاصول، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۲۹۲؛ مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۱۶.
- ↑ خراسانی، کفایة الاصول، ج۱۷ ص۳۸۱.
- ↑ خراسانی، کفایة الاصول، ج۱۷ ص۳۸۱.
- ↑ آقا ضیا، نهایة الافکار، موسسة النشر الإسلامی، ج۴، ص۲۰۶.
یادداشت
- ↑ متقدمین یا قدما، فقیهانی هستند که در عصر ائمه(ع)، یا در زمان غیبت صغری و یا کمی بعد از آن زندگی می‌کرده‌اند: افرادی هم چون: علی بن حسین(پدر شیخ صدوق)، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، حلبی و سلار.(جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۵۲۹)
- ↑ ظنون خاص یا امارات معتبر ظنی، در مقابل ظنون غیر معتبر قرار دارند. ظن فی‌نفسه حجیت ندارد و ظنون خاص از جمله ظنونی است که شارع، حجیت آن را تصحیح کرده و آن را به منزله علم قرار داده است.(المظفر، : اصول الفقه، مکتب الاعلام الاسلامی، ج۲، ص۲۰ و ۳۲.)
منابع
- المظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌تا.
- انصاری، محمدعلی، الموسوعة الفقهية الميسره، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
- انصاری، مرتضی، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.
- بهبهانی، محمدعلی، «شهرت فتوایی، درس خارج اصول، جلسه ۴۳»، سایت معارف الهیه، تاریخ درج مطلب:۱۲بهمن۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۴آذرماه۱۴۰۱ش.
- جمعی از محققین، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- خراسانی، کفایه الاصول، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، بی‌تا.
- خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم، ۱۴۲۲ق.
- ضیاء‌الدین عراقی، محمد، نهایة الافکار، (مقرر: محمد تقی بروجردی)، قم، موسسة النشر الإسلامی، بی‌تا
- قلی زاده، احمد، واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه، تهران، بنیاد پژوهشهای علمی فرهنگی نور الاصفیاء، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مبلّغی، احمد، خوانسارى و قواعد بهره گيرى از فقه سلف، فصلنامه فقه و علوم وابسته، قم، دفتر تبليغات اسلام حوزه علميه قم، شماره ۱۹، ۱۳۷۸ش.
- ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشرنی، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.
- هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى، بی‌تا.غی، احمد، خوانسارى و قواعد بهره گيرى از فقه سلف، فصلنامه فقه و علوم وابسته، قم، دفتر تبليغات اسلام حوزه علميه قم، شماره ۱۹، ۱۳۷۸ش.