تاریخ علم اصول

تاریخ علم اصول دانشی است که به شکل‌گیری و سیر تحول و تکامل علم اصول فقه می‌پردازد. دانش اصول در آغاز به صورت یک سری قواعد کلی فهم قرآن و حدیث از سوی امامان شیعه به خصوص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مطرح شد و توسط شاگردان توسعه یافت، برخی از شاگردان مانند هشام بن حکم، رساله‌هایی در این دانش تألیف نمودند. اصول فقه به عنوان یکی از شاخه‌های علوم اسلامی در میان فقهای شیعه به اوائل قرن چهارم هجری و پایان غیبت صغری برمی‌گردد. فقهای اهل سنت به دلیل عدم مراجعه به ائمه (ع) و احادیث آنان، زودتر از فقهای شیعه به ضرورت پیدایش این علم پی بردند و از اواخر قرن دوم هجری به تألیف کتاب‌های اصولی دامن زدند. در میان اهل سنت، شافعی اولین کسی بود که در علم اصول کتاب نوشت. در میان شیعه اولین کسی که به‌طور جامع در علم اصول دست به تألیف زده، سید مرتضی علم‌الهدی است. معروف‌ترین کتاب وی الذریعه است. دانش اصول در آغاز در دامن علم فقه متولد شد، آن گونه که دانش فقه در دامن علم حدیث به وجود آمد.

تعریف تاریخ علم اصول

تاریخ علم اصول، دانشی است که به پیدایش علم اصول، علت پیدایش و سیر تطور و رشد تاریخی مسایل این علم در طول دوره‌های گوناگون با توجه به شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و صاحب‌نظران آن می‌پردازد.

دوره‌های تاریخی اصول فقه

دوره تأسیس اصول فقه

در عصر رسالت و حتی پس از آن، در زمان حضور امامان شیعه، دغدغه اجتهاد و کشف حکم شرعی در میان شیعه کمتر وجود داشت؛ زیرا مردم به راحتی پاسخ سوالات خویش را از رسول خدا(ص) و امام معصوم (ع) می‌گرفتند. لیکن با دور شدن از عصر رسالت و گسترش قلمرو اسلامی، نیاز به اجتهاد و استنباط احکام شرعی نیز احساس شد. البته فقهای اهل سنت به دلیل عدم مراجعه به ائمه اهلبیت (ع) و احادیث آنان، زودتر از فقهای شیعه به علم اصول احتیاج یافتند.

علم اصول در آغاز در دامن علم فقه رشد کرد، فقهاء بدون توجه به طبیعت و اهمیت قواعد اصولی در فرایند استنباط احکام شرعی، همواره از این قواعد، در عملیات استنباط استفاده می‌کردند. براساس شواهد تاریخی هسته‌ای اولی تفکر اصولی در میان شیعه به عصر امامت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) برمی‌گردد؛ آن بزرگواران، شیوه صحیح استنباط احکام الهی را از قرآن و سنت به شاگردان آموزش می‌دادند. در احادیثی از معصومین چنین آمده‌است که عَلَیْنَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ وَ عَلَیْکُمُ التَّفْرِیعُ (ما اصول و قواعد کلی را می‌گوییم و شما آنها را در موارد مختلف تفریع و تطبیق کنید. برخی از اصحاب ائمه رساله‌هایی در مسایل علم اصول تألیف کرده‌اند. هشام بن حکم از اصحاب امام صادق (ع) رساله‌ای در باب الفاظ و پس از آن یونس بن عبد الرحمن شاگرد امام موسی کاظم(ع) کتاب اختلاف الحدیث را در بحث تعادل و تراجیح نوشت. از این رو می‌توان مؤسس علم اصول را امام باقر (ع) و امام صادق (ع) دانست. از ویژگی‌های این دوره «سادگی مسایل»، «موردی بودن آن‌ها» و «دسترسی به امامان اهلبیت (ع)» است.

شخصیت‌های مهم این دوره

1. هشام بن حکم؛ صاحب کتاب الالفاظ و مباحثها و کتاب الاخبار.
2. یونس بن عبد الرحمن؛ صاحب کتاب اختلاف الحدیث.
3. ابو سهل نوبختی؛ صاحب کتاب ابطال القیاس.
4. محمد بن احمد بن جنید؛ صاحب کتاب الافهام لاصول الاحکام.

دوره توسعه و تدوین

دوره تدوین علم اصول فقه به عنوان یکی از شاخه‌های علوم اسلامی در میان فقهای شیعه به اوائل قرن چهارم هجری و پایان غیبت صغری برمی‌گردد. فقهای اهل سنت به دلیل عدم مراجعه به ائمه اهلبیت (ع) و احادیث آنان، زودتر از فقهای شیعه به ضرورت پیدایش این علم پی بردند و از اواخر قرن دوم هجری به تألیف کتاب‌های اصولی دامن زدند. در میان اهل سنت اولین کسی که در علم اصول کتاب نوشت شافعی بود که کتاب الرساله را نوشت. در میان شیعه شیخ مفید اول کسی است که کتاب اصول الفقه را نوشت و پس از آن، سید مرتضی علم الهدی به‌طور مفصل در علم اصول دست به تألیف زده‌است. معروف‌ترین کتاب وی الذریعه است. این دوره با شیخ طوسی به اوج خویش می‌رسد. صاحب نظران این دوره، غالباً در بغداد می‌زیستند و تنها در اواخر این دوره است که شیخ طوسی به نجف هجرت می‌کند و مکتب اصولی شیعه نیز به آنجا انتقال می‌یابد.

از ویژگی‌های این دوره یکی اختلاط علم اصول با فقه و کلام است که اصولیون در پیراستن مباحث اصول فقه از دیگر مباحث تلاش زیادی کردند. و دیگری، ناظر بودن بحث‌های اصولی شیعه به نظریات اصولی اهل سنت است، به گونه‌ای که در هر بحثی دیدگاه اصولی عالمان سنّی مطرح و تحلیل می‌شود و مورد نقد و نظر قرار می‌گیرد.

شخصیت‌های مهم این دوره

مهم‌ترین شخصیت‌هایی که در تحولات علم اصول در این دوران نقش داشتند عبارتند از:

• شیخ مفید

معروف به «ابن معلّم» و صاحب کتاب «التذکرة باصول الفقه» وی از بزرگ‌ترین محقّقان شیعه است. سید مرتضی و شیخ طوسی از جمله شاگردان شیخ هستند.

• سید مرتضی

سید مرتضی که بعدها به «علم الهدی» مشهور گردید، بعد از شیخ مفید ریاست عامّه شیعه به او منتقل گردید. کتاب «الذریعة الی اصول الشریعة» او، از مهم‌ترین کتابهای اصول فقه شیعه در این دوره است.

• شیخ طوسی

شیخ طوسی که به شیخ طائفه شهرت دارد، در نقطه اوج این دوره قرار دارد. او با تألیف « «العدّة فی اصول الفقه»»، اصول فقه شیعه را نیز چون فقه دگرگون ساخت و به مرحله کمال و رشد نسبی رساند. عدّة الاصول کتابی است عمیق که به نقد و بررسی نظریات اصولی اهل سنت نیز پرداخته‌است. این کتاب به حق در کنار الذریعه سید مرتضی از شاهکارهای پدیدآمده در جهان تشیع است.

دوره تکامل

پس از درگذشت شیخ طوسی، اصول فقه شیعه حدودی یک قرن کامل دچار رکود شد. عظمت بسیار زیاد شیخ الطائفه، به بسیاری جرئت نقد را نمی‌داد و بیشتر شاگردان شیخ، تنها مقلّدان او بودند. پس از گذشت صد سال با تلاش‌های ابن ادریس حلی، محقق حلی اصول فقه از تقلید و رکود رهایی یافت و دوران شکوفایی و بالندگی‌اش را آغاز کرد، امّا همچنان با نظارت به بحث‌های اصولی اهل سنّت تألیف و تحقیق می‌شد.

ابن ادریس حلی در اواخر قرن ششم، با مشاهده صحنه‌های خمود و رکود، دست به حرکتی عظیم زد و اجتهاد شیعه را از بن‌بست رهانید. از سوی دیگر محقّقان ارجمندی نظیر محقق حلی، علامه حلّی، فخرالمحققین، فاضل مقداد، شهید ثانی، شیخ حسن (صاحب معالم) و شیخ بهایی نیز در ثمردهی و استواری آن تلاش کردند. این دوره تا اوایل قرن یازدهم، مقارن با نهضت حدیثی اخباریان باقی ماند و بیش از ۴۵۰ سال به طول انجامید. زنده شدن دوباره روحیه اجتهاد، فراوانی تألیف کتاب‌های اصولی، کاربردی‌تر شدن مسایل اصولی و مقایسه بین اصول شیعه و اهل سنت از مهم‌ترین ویژگی‌های این دوره است.

شخصیت‌های برجسته این دوره

• ابن ادریس حلی

ابن ادریس حلّی از چهره‌های برجسته عالمان شیعه در اواخر قرن ششم هجری است. وی فقیه و اصولی، دارای فکر و اندیشه عمیق و نظر دقیق بوده‌است. مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر وی، کتاب فقهی السرائر است.

• محقق حلی

کتاب اصولی وی، معارج الاصول است. در این کتاب مباحث با دقّت طرح شده‌اند و تحلیل‌ها و استدلال‌ها از قوّت کافی برخوردارند. محقق، به دلیل تسلّط بسیارش بر اصول فقه شیعه و اهل سنّت، در هر بحث دیدگاه‌های گوناگون فریقین را نقل و تبیین کرده، سپس به تحلیل و نقد آنها می‌پردازد

• علامه حلی

او خواهرزاده محقق حلی و شاگرد وی است و از محقّقان و مدقّقان نوآور بوده، در بسیاری از مسایل فقهی، اصولی وکلامی دیدگاه‌های تازه‌ای ارایه کرده‌است. علاّمهٔ حلّی از برجسته‌ترین شخصیت‌های این دوره به‌شمار می‌رود، او در اصول چندین اثر از خود به جا گذاشته که مهم‌ترین آنها «نهایه الوصول إلی علم الاصول» در چهار مجلّد و «تهذیب الوصول إلی علم الاصول» می‌باشند. وسعت کار علاّمه همراه با دقّت‌ها و ابداعات او اصول فقه شیعه را به اوج تکامل و پیشرفت اصولی این دوره رسانید.

در این دوران، محقّق حلّی و علاّمهٔ حلّی برای نخستین بار اجتهاد را به معنای تلاش و کوشش علمی برای استخراج احکام شرعی ظنّی از ادلّهٔ معتبر، در اصول فقه شیعه به کار بردند که بعدها همین معنا از اجتهاد در اصول فقه رایج شد. این اصطلاح در واقع از اصول فقه اهل سنّت گرفته شده‌است. مفهوم اجتهاد که در متون اصولی اهل سنّت زیاد به کار رفته به دو معناست:

1. حکم کردن یا کشف حکم شرعی بر اساس تفکر، رأی، سلیقه و مصلحت‌اندیشی شخصی. که به «اجتهاد به رأی» مشهور است. و هرگاه فقیه در کشف حکم شرعی هیچ نصّی از قرآن و سنّت نیافت، می‌تواند با تفکر و سلیقهٔ شخصی خود اجتهاد کند و حکم را به نحو ظنّی کشف نماید. نخستین بار اصطلاح اجتهاد در فقه اهل سنّت به این معنا به کار رفت.
2. اجتهاد به معنای تلاش و کوشش علمی برای استخراج احکام شرعی از ادلّهٔ معتبر شرعی.

طبق معنای نخست، «اجتهاد» خود یک دلیل یا منبع برای کشف حکم شرعی است که فقیه در صورت فقدان نص می‌تواند از آن سود جوید.

امّا مطابق با اصطلاح دوّم، اجتهاد روش و شیوه‌ای است برای کشف و به دست آوردن حکم شرعی از منابع معتبر و خود دیگر منبعی از منابع کشف حکم نیست.

از این زمان تا دورهٔ سوم-یعنی حدود یک قرن و نیم-تنها دو سه تن؛ نظیر سدید الدین حمصی و ابن زهره بودند که حرف‌هایی در اصول زده و جرأت اندکی برای مخالفت با آرای علمی شیخ را یافتند.

• سدید الدین حمصی

تنها کتاب اصولی حمّصی «المصادر» است که متأسفانه از آن، چون اغلب کتاب‌های دیگر او، خبری در دست نیست. زرکشی در «البحر المحیط» دیدگاه‌های اصول فقه شیعه را از کتاب «الذریعة» سید مرتضی و «المصادر» حمّصی نقل می‌کند و این نکته هم نشان دهنده این است که این کتاب در آن زمان مشهور و دارای ارزش بالای علمی بوده و هم حکایت از این می‌کند که مصادر، کتاب کاملی در اصول فقه بوده‌است.

• ابن زهره

ابن زهره حلبی (ابو المکارم) از نوادگان امام صادق علیه‌السلام است و عالمی متبحّر و اصولی ارزنده‌ای بود که در قدرت و تبحّر علمی گوی سبقت از دیگران ربوده بود. وی اصول خود را در کتابی که شامل سه بخش کلام، اصول فقه و فقه است مطرح کرد و آن را «غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع» نام گذاشت. کتاب «غنیة» در دوره‌ای که رکود اصول و فقه در آن محسوس بود، شاهکاری شمرده می‌شود که قابل ستایش است.

بحث اجماع در این دوره وارد اصول فقه شیعه شد. این بحث اگرچه ظاهراً از اصول اهل سنّت برگرفته شد، امّا در تحلیل حجّیت آن راهی که محقّقان اصولی شیعه رفته‌اند کاملاً متفاوت از دیدگاه و تحلیل اهل سنّت است و به یک معنا اجماعی که علمای شیعه حجّت می‌دانند، دیگر اجماع نیست بلکه قول معصوم است.

وضعیت اصول اهل سنت در این دوه

اصول اهل سنّت در اوایل این دوره در اوج شکوفایی و رشد خود قرار داشت و کتاب‌های عمیق و پیچیدهٔ بسیاری در آن نوشته شد. باید افزود که مباحث اصول شیعه در آن دوران تحت تأثیر اصول اهل سنّت قرار داشت.

کتاب هایی؛ مانند اصول جصّاص، العمد تألیف قاضی عبد الجبّار معتزلی، الإحکام فی اصول الأحکام تألیف ابن حزم ظاهری، البرهان نگاشته امام الحرمین جوینی، المستصفی تألیف غزّالی و المحصول تصنیف امام فخر رازی، از کتاب‌های اصولی این دوره و بلکه مهم‌ترین کتاب‌های اصولی اهل سنّت در طول تاریخ اصول فقه به‌شمار می‌روند.

اما فقه و اصول اهل سنّت پس از گذراندن دورهٔ کمال، از اواسط قرن ششم از حرکت سریع و پویایی جدّی‌اش بازایستاد، و با توجّه به این که اصول فقه شیعه ناظر به اصول اهل سنّت بود؛ لذا رکود و ایستایی در اصول فقه عامّه، در رکود و عدم پیشرفت اصول فقه شیعه در این دوره تأثیر جدّی داشت. چنان‌که در دورهٔ قبل، اصول فقه شیعه در اثر نظارت به اصول عامّه و درگیر شدن با آن به رشد و کمال بالایی دست یافته بود.

دوره رکود و ظهور جریان اخباری گری

مقالهٔ اصلی: اخباریان

در اوایل قرن یازدهم هجری شیوه جدیدی به نام «اخباری‌گری» در صحنه مباحث فقهی و اصولی پدیدار شد که مبنای اجتهاد و اصول فقه را به زیر تیغ نقّادی خویش برد و آن را مورد تردید قرار داد. برخی دانشمندان ریشه این جریان را تحت تأثیر نص گرایی و ظاهر گرایی در میان اهل سنت می‌دانند.

مؤسّس این مکتب محمد امین استرآبادی (متوفای ۱۰۳۶ق) بود. او معتقد بود دانشمندان شیعه در دوران متأخّر؛ به ویژه از زمان علامه حلی به بعد در طریق کشف احکام شرعی به انحراف رفته و از شیوه‌هایی پیروی کردند که خطا بوده و محقّقان اهل سنّت آنها را بنیان گذاشته‌اند.

اصول فقه در دوران حاکمیت اخباریان رو به ضعف و رکود جدّی رفت و تنها عدّه اندکی از محقّقان به آن می‌پرداختند.

علی‌رغم حاکمیت مطلق اخباریان بر حوزه‌های شیعی در آن زمان، عدّه‌ای از محقّقان و دانشمندان همچنان بر روش اجتهادی پای فشردند و متهوّرانه از آن دفاع کردند که نقش بسیار مؤثری در حفظ تفکر اصولی داشت. کسانی مانند:

• سلطان العلماء (۱۰۰۱–۱۰۶۴ ه)
• |مولی عبداللّه بن محمّد تونی (متوفّای ۱۰۷۱ ه)
• ملا صالح مازندرانی (متوفّای ۱۰۸۱ ه)
• ملا خلیل قزوینی (۱۰۰۱ ۱۰۸۹ ه)
• آقا حسین خوانساری (۱۱۰۱ ۱۰۱۶)
• آقا جمال خوانساری (متوفّای ۱۱۲۵ ه)

دوره رونق دوباره

افراط اخباریان در انتقاد و حمله به مجتهدان و روشهای اجتهادی که حتی باعث دلزدگی بسیاری از علمای متمایل به اخباری‌گری نیز شده بود (مثلا محدث بحرانی)، در کنار تلاش‌های مجتهدان برای تنقیح جوامع حدیثی و نیز تلاش‌های وحید بهبهانی از عواملی بود که باعث شد دوران اخباریان به پایان برسد.

علامه محقّق آقا محمّد باقر وحید بهبهانی با درایت و قوّت علمی به مبارزه جدّی با اخباریان پرداخت و پس از بحث‌های بسیار با سران اخباری‌گری؛ چون محدث بحرانی و نیز تألیف کتاب‌ها و رساله‌های تحقیقی در نقد مبانی اخباریان و تحقیقات علمی ارزنده در باب اجتهاد و مباحث اصول فقه، و سرانجام تربیت شاگردان فاضل در مکتب اصولی، موفّق شد ریشه اخباری‌گری را بخشکاند و روح اجتهاد را در جسم نیمه‌جان و حوزه‌های اصولی بدمد. این دوره تا زمان شیخ انصاری (م ۱۲۸۱) ادامه یافت.

در آن زمان، حوزه کربلا در دست اخباریان بود و شیخ یوسف بحرانی، محدّث و فقیه ارجمند شیعه رئیس آنان به‌شمار می‌رفت. درس محدّث بحرانی بسیار شلوغ بود، امّا با تأسیس حوزه جدید و شیوه نوین اجتهاد از سوی محقّق بهبهانی، شمار زیادی از این شاگردان به درس وحید رفتند.

پس از مرحوم وحید بهبهانی شاگردان او پراکنده شده و در حوزه‌های مختلف ساکن شدند و به این ترتیب تفکر باز تولید شده اصول فقه در حوزه‌های دیگر نیز رواج یافت. نجف که بلافاصله این تحوّل را پذیرفت با حضور عالمی چون شیخ جعفر کاشف الغطا تقویت شد. در کاظمین نیز تفکر اصولی با ورود محقّق بزرگ سید محسن اعرجی، شاگرد دیگر وحید رواج یافت. و نهایتاً در ایران هم اندیشه اصولی با تلاش‌ها و زحمات عالمانی چون میرزای قمی شاگرد مبرز وحید بهبهانی و آقا محمّد علی فرزند و شاگرد دیگر محقّق بهبهانی شیوع دوباره پیدا کرد و تقویت شد.

یکی از ابتکارات محقّق بهبهانی این است که وی برای نخستین بار ادلّه را در اصول به دو قسم «ادلّه اجتهادی» و «ادلّه فقاهتی» تقسیم کرد.

اشاره به این نکته ضروری است که در پیدایش این دوره برخی از محقّقان دوره پیشین؛ مانند محقّق بزرگ آقا حسین خوانساری، آقا جمال خوانساری و سید صدرالدّین قمی صاحب شرح وافیه که استاد محقّق بهبهانی نیز بود، سهم مهمّی داشتند.

در هر حال این دوره به کمال و رشد بی‌سابقه اصول فقه انجامید، کتاب‌های اصولی بسیار قوی و بی‌مانندی نگاشته شد و متناسب با آن، فقه شیعه گسترش شگرفی یافت.

شخصیتهای معروف در این دوره

• وحید بهبهانی
• علامه بحرالعلوم
• شیخ جعفر کاشف الغطا
• میرزای قمی
• ملا مهدی نراقی
• سید محسن اعرجی کاظمی:
• سیدمحمد مجاهد
• شریف العلما مازندرانی
• شیخ محمدتقی بن عبدالرحیم اصفهانی:
• شیخ محمّد حسین اصفهانی:
• سید ابراهیم قزوینی

کتاب‌های مهم این دوره

• «القوانین المحکمة» تألیف میرزای قمی
• «مفاتیح الاصول» تألیف سید محمد مجاهد
• «هدایة المسترشدین» اثر شیخ محمّد تقی اصفهانی
• «الفصول الغرویه» نگاشته شیخ محمّد حسین عبدالرحیم اصفهانی

نگاهی اجمالی به اصول اهل سنّت در این دوره

همان‌طور که گفته شد اصول اهل سنّت، به دلیل طرح دیدگاه انسداد باب اجتهاد، بسیار زود هنگام از رونق نخستین خویش بازایستاد و اگر چه در دوره‌های بعد برخی از محققانشان همچون شهرستانی، سیوطی و… تلاش کردند تا این دیدگاه را منسوخ کنند و باب اجتهاد را بگشایند، امّا چندان توفیقی در این راه به دست نیاوردند و نتوانستند اصول اهل سنّت را به همان تکامل و رونق نخستین خویش بازگردانند.

آنچه بی‌تردید می‌توان ادّعا کرد، این است که حتّی اگر به اصول عامه نگاه معتدل تری داشته باشیم و معتقد نشویم که اصول آنها به رکود کامل کشیده شده‌است، اصول فقه شیعه از این دوره به بعد قطعاً قوی‌تر و متکاملتر از اصول اهل سنت بوده و به یک معنا اصلاً اصول اهل سنت قابل مقایسه با اصول فقه شیعه نیست.

در عین حال برخی از محقّقان اهل سنّت در این دوران کتاب‌های مختصری در اصول نگاشته‌اند که کتاب‌های در خور توجّه آن به عدد انگشتان دست نمی‌رسد. تعدادی از این کتابهای مهم عبارتند از: «ارشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الاصول» و «القول المفید فی ادّلة الاجتهاد و التقلید» اثر محمّد بن علی شوکانی (۱۱۷۳ ۱۲۵۰ ه)، «رسالة فی دلالة العام علی بعض افراده» تألیف بلیدی (۱۰۹۶ ۱۱۷۶ ه) (۳) و «اصول الفقه» نگاشته شیخ محمّد الخضری (۱۲۱۳ ۱۲۸۷ ه).

مروری بر تحولات اصول فقه شیعه

از نظر تاریخی علم اصول فقه در ابتدای پیدایش در حوزه‌های اهل سنت رشد سریعتری را شاهد بود؛ زیرا آنان قبل از شیعه خود را از عصر نص دور دیده و از روایات اهل بیت عصمت و طهارت محروم ساختند، و لذا مشاهده می‌کنیم که دور تصنیف در بین علمای اهل سنّت از اواخر قرن دوم شروع شد و به سرعت گسترش یافت، در حالی که تصنیف گستردهٔ در این علم را می‌توان نزد شیعه از اوائل قرن چهارم یعنی اواخر غیبت صغرا مشاهده کرد، به رغم اینکه رساله‌هایی از برخی اصحاب امامان در موضوعات متفرق اصولی تصنیف شد، ولی با انتهای عصر امامان شیعه ذهنیت اصولی فقهای امامیه باز شده و به بررسی عناصر مشترک استنباط فقهی پرداختند، امری که تا قبل از آن فقها چندان ضرورتی بر توسعه و گسترش آن نمی‌دیدند؛ زیرا وجود امامان معصوم(ع) را امتداد خط نبوت و رسالت نبوی می‌دانستند.

مورخان علم اصول تقسیم‌بندی‌های متفاوتی از این دوره‌ها ارائه کرده‌اند. مهم‌ترین تحولات و شخصیت‌های اصول فقه شیعه را می‌توان در ضمن چند دروه بررسی نمود.

ردیف	دوره زمانی	شخصیت‌های مهم	ویژگی‌ها	کتاب‌های مهم
دوره اول	اوایل غیبت کبرا تا وفات شیخ طوسی (حدود ۳۲۰ تا ۴۶۰ق)	شیخ مفید(۴۱۳) • سید مرتضی(۴۳۶) • شیخ طوسی(۴۶۰)	• مرکزیت بغداد • اختلاط اصول با منطق و کلام • ناظر به اصول فقه اهل سنت	• التذکرة باصول الفقه شیخ مفید • الذریعة الی اصول الشریعة سید مرتضی • عدة الاصول شیخ طوسی
دوره دوم	وفات شیخ طوسی تا ابن ادریس (۴۶۰ - حدود ۵۸۰)	ابن زهره (۵۸۵) • سدید الدین حمصی(۶۰۲)	• تقلید از شیخ طوسی • رکود در اصول و فقه	• غنیة النزوع ابن زهره
دوره سوم	ابن ادریس تا اوایل قرن ۱۱ (حدود ۵۸۰ تا ۱۰۰۰ق)	ابن ادریس حلی(۵۹۸) • محقق حلی(۶۷۶) • علامه حلی(۷۲۶) • فخر المحققین • صاحب معالم	• شکوفایی مجدد اصول • ناظر به اصول اهل سنت	• سرائر ابن ادریس • معارج الاصول محقق حلی • نهایه الوصول إلی علم الاصول علامه حلی • تهذیب الوصول إلی علم الاصول علامه حلی
دوره چهارم	اخباری گری (حدود ۱۰۰۰ تا ۱۱۸۰ق)	◄ علمای اخباری: محمد امین استرآبادی (۱۰۳۶) • فیض کاشانی (۱۰۹۱) • صاحب حدائق (۱۱۸۶) • سید نعمت‌الله جزایری(۱۰۵۰) ◄علمای اصولی: سلطان العلماء (۱۰۶۴) • آقا جمال خوانساری (۱۱۲۵)	• مخالفت با اصول فقه رایج و اجتهاد مبتنی بر آن • عدم حجیت ظواهر قرآن، عقل و اجماع • تبعیت ویژه از روایات	• الفوائد المدنیه • الفصول المهمّة • مقدّمه الحدائق الناضرة صاحب حدائق
دوره پنجم	وحید بهبهانی تا شیخ انصاری (حدود ۱۱۸۰ تا ۱۲۸۰ق)	محمدباقر بهبهانی (۱۲۰۵) • علامه بحرالعلوم(۱۲۱۲) • شیخ جعفر کاشف الغطا (۱۲۲۷)• میرزای قمی (۱۲۳۱) • صاحب فصول(۱۲۶۱)	• شکوفایی مجدد اصول • ناظر به اصول اهل سنت	• القوانین المحکمة میرزای قمی • مفاتیح الاصول سید محمّد مجاهد • هدایة المسترشدین شیخ محمّد تقی اصفهانی • الفصول الغرویه صاحب فصول
دوره ششم	از شیخ انصاری تا زمان معاصر (حدود ۱۲۸۰ق تا کنون)	شیخ انصاری(۱۲۸۱) • آخوند خراسانی(۱۳۲۹)	• عمق و پیشرفت اصول • تفکیک مباحث • تنقیح اصول عملیه	• فرائد الاصول شیخ انصاری • کفایة الاصول آخوند خراسانی