مَهر یا مهریه مالی است که مرد به هنگام ازدواج، برای پرداخت به زن بر عهده می‌گیرد. مهریه حق زن است و او می‌تواند بلافاصله پس از عقد آن را مطالبه کند، این حق پس از فوت زن به ورثه او می‌رسد و آنان می‌توانند آن را از مرد مطالبه کنند.
تعیین نشدن مهریه قبل از ازدواج موقت (به فتوای بیشتر مراجع) باعث بطلان آن می‌شود. قرآن به مردان توصیه می‌کند مهریه زنان را با رضایت کامل پرداخت کنند و حق ندارند در صورت دلزدگی، زن را آزار دهند تا از مهریه خود صرف نظر کند یا بخشی از آن را بازگرداند.
مهریه‌های سنگین، مشکلات متعدد اجتماعی به وجود آورده و مردان زیاد را به زندان افکنده است. در احادیث، فراوانی مَهر از بد قدمی زن دانسته شده و توصیه به مهریه پایین و مَهر السُّنه شده که حدود ۱۲۵۰ تا ۱۵۰۰ گرم نقره است(که در آن زمان معادل حدود ۱۷۰ تا ۲۲۳ گرم طلا بوده است).
پیشینه مهریه
مهریه در لغت به معنای جنسی است که در هنگام نکاح بر عهدۀ شوهر قرار می‌گیرد و در اصطلاح حقوقی نیز مهر یا صداق مالی است که زن بر اثر ازدواج مالک آن می‌گردد و مرد ملزم به پرداخت آن به زن می‌شود.
گونه‌هایی از مهریه پیش از اسلام نیز در قانون حَمورابی و در میان زرتشتیان و ایران باستان و اعراب و یونانیان وجود داشته است ولی در میان مسیحیان چنین رسمی وجود ندارد.
در گذشته، پدران و مادران، مهر را حقّ الزحمه و شیربهای خود می‌دانستند؛ بدین جهت، در نکاح شغار که رسم جاهلیت بود، معاوضه دختر یا خواهر، مهریه شمرده می‌شد بدون آنکه، به زن بهره‌ای برسد. اسلام این رسم را منسوخ کرد.[۱] پس از تحقق عقد ازدواج، رابطه زوجیت بین طرفین ایجاد و حقوق و تکالیفی برای طرفین مقرر می‌شود که از جملۀ آن تکالیف پرداخت نفقه، مهریه، اجرت المثل، نحله و در صورت شرط هنگام عقد، تنصیف اموال مرد می‌باشد که بعضی از این‌ها با عقد ازدواج به عهدۀ شوهر است مثل نفقه و مهریه و بعضی از آنها منوط به تحقق طلاق و جدایی میان آن هاست مثل اجرت المثل و نصف کردن دارایی مرد.
تعیین مهر پیش از ازدواج دائم لازم نیست و دو طرف می‌توانند پس از عقد روی آن توافق کنند، ولی در صورت مشخص نبودن آن در ازدواج موقت، مطابق فتوای بیشتر مراجع تقلید، عقد باطل است.[۲]
مهر در آیات و روایات
کلمۀ «مهر» در قرآن به کار نرفته است[۳] بلکه عناوین «صَدُقات»[۴] و «اجور» (بیشتر در مورد متعه و ازدواج با کنیزان)[۵] و «صداق» و «فریضه»[۶] به جای مهریه به کار رفته‌اند.
نپرداختن مهریه که ملک خاص زن است در قرآن ظلم و گناه آشکار خوانده شده است.[۷]
در آیۀ «و ءاتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنُّ نِحلَة...»[۸] از مَهر با عنوان «صَدُقَه» که از مادّه صِدق است یاد شده که راستین بودن پیوند زناشویی و علاقه مرد را نشان می‌دهد.[۹] ثانیاً با آوردن ضمیر «هنّ»، مهریه را به زن متعلّق می‌داند نه پدر و مادر او تا بخواهند آن را دستمزد به شمار آورند. ثالثاً با کلمه «نِحلَه» تصریح می‌کند که مهریه پیشکش است و نه قیمت زن، چنانچه امروزه برخی با توهم اینکه مهریه قیمت زن است مبالغ بالایی مطالبه کرده و مهریه پیشنهادی اسلام را دور از شأن زن معرفی می‌کنند. مهریه زن نحله و عطای خداوند است که به او داده شده است و مرد هیچ منتی بر او ندارد.
امام باقر(ع) فرمود: «الصداق ما تراضيا علیه قل او کثر»[۱۰] یعنی آنچه طرفین ازدواج به آن راضی می‌شوند کم باشد یا زیاد همان مهریه است. در مورد حداکثر مهریه از نظر شرعی نمی‌توان مقدار معینی تعیین کرد. امام صادق(ع) یکی از مواردی که در قیامت بخشیده نمی‌شود را مهریه‌های پرداخت نشده زنان معرفی می‌کنند.[۱۱]
در روایات یکی از نشانه‌های بدقدمی زن، مهریه بالای او دانسته شده[۱۲] و آن را موجب کینه در خانواده معرفی می‌کنند.[۱۳] پیامبر اکرم(ص) فرمود: سه گروه از زنان عذاب قبر ندارند و در قیامت با حضرت زهرا(س) محشور می‌شوند: زنی که با فقر و تنگدستی همسر خود بسازد، زنی که با بداخلاقی همسر، صبر خود را از دست ندهد و زنی که مهریه خود را به همسرش ببخشد.[۱۴]
مهر السنه
در حدیثی از امام رضا(ع) میزان مهریه در سنت، که به مَهرُ السُّنه مشهور است، پانصد درهم تعیین شده است.[۱۵] منابع تاریخی میزان مهریه حضرت زهرا(س) را بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ درهم ذکر کرده‌اند.[۱۶] ۵۰۰ درهم حدود ۱۲۵۰ [۱۷] تا ۱۵۰۰گرم[۱۸] نقره است و با توجه به اینکه در آن زمان هر ده درهم نقره معادل یک دینار طلا بوده، مهر السنه معادل حدود ۱۷۰ تا ۲۲۳ گرم طلا بوده است [۱۹](این مقادیر تقریبی و با توجه به اختلاف نظر در وزن درهم و دینار متفاوت است).[۲۰]
اقسام مهریه
مهریه در اسلام بر سه قسم است:
مَهرُ المُسَمّی
مَهر المسمی مهری است که زن و شوهر قبل از انعقاد عقد نسبت به مقدار و میزان آن توافق نموده و آن را در عقد ذکر می‌کنند یا پس از عقد بر روی مقدار معینی توافق می‌کنند. مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آنها بشود مشخص باشد نه اینکه چیز گنگ و مبهمی باشد.[۲۱]
شرایط مهر المسمی:
- دارای ارزش مالی و اقتصادی باشد
- قابل تملک و نقل و انتقال باشد
- مشخص و معلوم باشد
- معین و تصریح شده باشد
- دارای منفعت عقلایی و مشروع باشد
- شوهر قدرت تسلیم مهریه را داشته باشد
تعیین میزان مهر مطابق ماده ۱۰۸۰ قانون مدنی منوط به تراضی طرفین است و محدودیتی در این خصوص در قانون پیش بینی نشده است ولی طبق روایات مستحب است که مهرالسّنه ملاک قرار گیرد.
مهر المثل
اگر در زمان انعقاد عقد دائم راجع به مهریه توافق نشده یا اینکه مهریه تعیین شده باطل باشد ولی عمل زناشوئی بین زوجین صورت گرفته باشد، در این حالت بر اساس عرف و عادت محل و وضعیت خاص زوجه مانند خانواده، تحصیلات، سن، شغل و امثال آن مهریه‌ای هم‌شأن زنان مشابه وی تعیین می‌گردد که به این نوع مهریه، مَهرُالمِثل می‌گویند یعنی مهریه‌ای معادل زنان مثل او.
مهر المُتعَه
هرگاه در عقد نکاح مهر ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد زن مستحق مهر المتعه است.[۲۲]
تَفویض مهر
اگر در عقد تعیین مهر به یکی از زوجین یا فرد دیگری واگذار شود صحیح است و به آن تفویض مهر گویند که در این حالت زن نمی‌تواند مهری بیش از مهر المثل تعیین کند.
موارد تعلق نصف مهر
- موردی که در عقد، مهر معین شده یا بعد از عقد تعیین شده است و قبل از نزدیکی طلاق صورت گیرد زن مستحق نصف مهر المسمی خواهد بود.[۲۳]
- در صورتی که مهر تعیین نشده و عقد به علت عیب عَنَن (عدم توانایی جنسی مرد) فسخ شود، زن مستحق نصف مهر المثل است.
معضل اجتماعی مهریه‌های سنگین
از پیامدهای مهریه‌های نامتناسب با توانایی مردان، و باور نادرست «کی داده و کی گرفته»، وجود زندانیان فراوان مهریه یا قسط‌های سنگین چند ده یا چند صد ساله مردان برای بازپرداخت آن است.[۲۴] این موضوع انگیزه ازدواج در مردان را کاهش داده و باعث بالا رفتن سن ازدواج یا تجرد قطعی برخی شده است. برخی تلاش‌های ناکافی برای حل این مشکل صورت گرفته است.
آیت الله جوادی آملی از مراجع تقلید و اسلام پژوه:
امام جواد(ع) در هنگام عقد همسر خود (سمانه مغربیه) بعد از آنکه صیغه عقد را جاری فرمودند، خطبه‌ای خواندند و به ابوالزوجه خود فرمودند هر زنی مهریه‌ای می‌خواهد، از طرفی ما هر چه داریم در راه خدا داده‌ایم، برای همین من نسخه خطی مناجات امام رضا(ع) را مهریه همسرم قرار می دهم یعنی امام یک میراث و مهریه فرهنگی را مهریه همسر خود قرار داد، حاصل چنین ازدواجی امام هادی (ع) است.*
* منبع: https://javadi.esra.ir/fa/w/مهریه-فرهنگی-امام-جواد-ع-برای-همسرشان/-امام-صادق-ع-
عند المطالبه یا عند الاستطاعه
یکی از راه‌هایی که قانون برای کاهش زندانیان پیش‌بینی کرده وجود قید «عند الاستطاعه یا عند المطالبه» در حین عقد است. چنانچه هنگام اجرای صیغه عقد ازدواج و ثبت آن قید «عند الاستطاعه» امضا شود، به هنگام مطالبه مهریه توسط زن، در صورت عدم توانایی مرد در پرداخت مهریه، مرد از بازداشت (در صورت اعمال ماده ۲ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی) رها می‌شود ولی همچنان همه مهریه را باید مطابق توانایی خود به مرور پرداخت کند. در صورت امضای قید «عند المطالبه» یا عدم وجود قید خاصی در عقدنامه، زن می‌تواند همه مهریه را مطالبه کرده و در صورت عدم توانایی پرداخت مرد، مجازات حبس را نیز در شرایطی درخواست کند.[۲۵]
قانون ۱۱۰ سکه
در گذشته چنانچه مهریه عند المطالبه بوده و رقم بالایی هم داشت، در صورت عدم پرداخت یکجا، زن می‌توانست مرد را روانه زندان کند ولی مطابق ماده ۲۲ قانون جدید(اسفند ۱۳۹۰)، چنانچه مهریه بیش از ۱۱۰ سکه باشد، مرد باید تا مبلغ ۱۱۰ سکه را پرداخت کند (و اگر پرداخت نکرد به درخواست زوجه باز روانه زندان می‌شود) ولی در پرداخت بیش از این مبلغ دادگاه شرایط مالی مرد را در نظر می‌گیرد، اگر اموالی داشت که بتواند بیش از ۱۱۰ سکه را بپردازد او را ملزم به پرداخت می‌کند ولی اگر تمکن مالی نداشت او را به زندان نخواهد انداخت و به مرور باید باقیمانده را پرداخت کند.[۲۶]
انتقاد آیت الله مکارم شیرازی
آیت الله مکارم شیرازی نداشتن قصد پرداخت هنگام تعیین مهریه، عدم تمکین زن پس از دریافت قسط اول مهریه و اثبات عدم توانایی مالی مرد توسط خود او را خلاف شرع دانسته و برخی قوانین مهریه را موجب خدشه به اسلام و بردن آبروی آن می‌داند.[۲۷] وی مهریه‌های سنگین را سفیهانه و باطل دانسته و در این عقدها تنها مَهر المثل را بر عهده مرد می‌داند.[۲۸]
درگذشته نیز برخی فقها مهریه بیش از مهر السنه را صحیح ندانسته و گفته‌اند: اگر مهر بیش از مهر السنه قرار داده شود، به مهر السنه برمی‌گردد و دادن بیش از آن بر شوهر واجب نیست.[۲۹]
تعدیل و محاسبۀ مهریه به نرخ روز
مهریه اگر سکه یا شیء مشخصی باشد به همان اندازه پرداخت می‌شود ولی در مواردی که مهریه وجه رایج باشد به لحاظ تغییرات اوضاع اقتصادی کشور و نرخ تورم، قانون[۳۰] برای دفاع از حقوق زنان، مهریه را به روز قیمت گذاری می‌کند. شاخص قیمت سالانه، هر سال توسط بانک مرکزی اعلام می‌شود.[۳۱] برخی فقها نقدهایی به این روند داشته و آن را خلاف قواعد فقهی می‌دانند.[۳۲]
پانویس
- ↑ مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السّلام، زير نظر آية‌اللّه سيد محمود هاشمى شاهرودى، ۱۳۸۲ش، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ، ج۴، ص۶۸۴
- ↑ مجله حوزه
- ↑ فرهنگ موضوعی قرآن مجید. تالیف کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، مهریه
- ↑ در آیۀ چهارم سوره نساء
- ↑ دکتر محمد خزائلی، احکام قرآن، ص۴۷
- ↑ و ان طلقتموهن من قبل ان تمسوهن و قد فرضتم لهن فریضة فنصف ما فرضتم
- ↑ نساء ۲۰ و ۲۱
- ↑ نساء، ۴
- ↑ . مسالک الافهام، ج ۳، ص۱۸۴.
- ↑ وسائل، ج ۱۴، ص۶۰۴
- ↑ وسائل، ج ۱۴، ص۲۶
- ↑ میزان الحکمه، ج ۲، ص۱۱۸۲:«أما شُوم المرأةِ فَکثرةُ مَهرِها و عُقوقُ زَوجِها»
- ↑ روی عن النبی(ص): در مهریه آسان بگیرید، زیرا مرد، کابین (سنگین) زن را می‌دهد، اما در دلش از او کینه و دشمنی به وجود می‌آید. میزان الحکمه، ج ۲، ص۱۱۸۲
- ↑ مواعظ العدیده، ص۷۵.
- ↑ بحار الانوار ج۹۳ ص۱۷۰ روایت ۱۰
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب، موسسه انتشارات علامه، بی‌تا، ج۳، ص۳۵۰، ۳۵۱، و متقی هندی، فاضل، کنزالعمال، موسسه الرساله، ج۱۳، ص۶۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتاءات جدید، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ در میزان دقیق وزن درهم اختلاف نظر وجود دارد.
- ↑ سایت آیت الله سیستانی
- ↑ جواهر الکلام، ج ۱۵، ص۱۷۴- ۱۷۹. توضیح المسائل مراجع، ج ۲، ص۱۲۹، چاپ هشتم، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۲۴، ه ق
- ↑ ماده ۱۰۷۹ قانون مدنی
- ↑ ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی
- ↑ ۱۰۹۲ قانون مدنی
- ↑ سایت الف
- ↑ سایت زندانهای ایران
- ↑ [۱]
- ↑ سایت خبرآنلاین
- ↑ پورتال انهار
- ↑ جواهر الکلام، ج ۳۱، ص۱۵- ۱۸. ج ۳۱، ص۴۷.
- ↑ در سال ۱۳۷۶، تبصره ذیل قانون مدنی ۱۰۸۲
- ↑ سایت تابناک
- ↑ مقاله تبدیل مهریه به نرخ روز
منابع
- فرهنگ موضوعی قرآن مجید: الفهرس الموضوعی للقرآن الکریم. * ابن شهر آشوب، مناقب، موسسه انتشارات علامه، بی‌تا.
- توضیح المسائل مراجع، انتشارات جامعه مدرسین، قم.
- دکتر محمد خزائلی، احکام قرآن، انتشارات جاویدان.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- علامه مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، دارالکتب اسلامیة، تهران، ۱۳۶۲ش.
- متقی هندی، فاضل، کنزالعمال، موسسه الرساله.
- محمدی ری شهری، میزان الحکمه، انتشارات دارالحدیث.
- مسالک الافهام، زین الدین بن علی العاملی الشهید الثانی، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، ۱۴۱۴ق.
- مشکینی، علی، مواعظ العددیه، نشر الهادی.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، تنظیم ابوالقاسم علیان‌نژادی، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، قم، ۱۳۸۴ش.
- موسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، زیر نظر آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، قم ۱۳۸۲ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام، انتشارات دایرة المعارف فقه اسلامی.
کامران فانی؛ بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات هدی، ۱۳۶۹ش.